ปสฺสโตติ เอตฺถ มํสจกฺขุสฺส กรณภาเวน อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ญาณจกฺขุนา’’ติฯ ‘‘อกุปฺปนภาโว’’ติ อิมินา อพฺยาปชฺชนฺติ เอตฺถ พฺยาปาทสทฺทสฺส โทสวาจกภาโว จ ณฺยปจฺจยสฺส ภาวตฺโถ จ ทสฺสิโตฯ เอเตนาติ ‘‘อพฺยาปชฺช’’นฺติปเทนฯ เมตฺตาปุพฺพภาโคติ อพฺยาปชฺชสฺส ปุพฺพภาเค เมตฺตาย อุปฺปนฺนภาโวฯ ปาณภูเตสุ สํยโมติ เอตฺถ ปาณภูตสทฺทา เววจนภาเวน สตฺเตสุ เอว วตฺตนฺตีติ อาห ‘‘สตฺเตสุ จา’’ติฯ กรุณาปุพฺพภาโคติ สํยมสฺส ปุพฺพภาเค กรุณาย อุปฺปนฺนภาโวฯ ยาติ ยา วิราคตาฯ อนาคามิมคฺคสฺส กามราคสฺส อนวเสสปหานตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอเตน อนาคามิมคฺโค กถิโต’’ติฯ ยาถาวมานสฺส อรหตฺตมคฺเคน นิรุทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘อสฺมิ…เป.… กถิต’’นฺติฯ อิโตติ อรหตฺตโตฯ

4. ราชายตนกถา

[6] ปาจีนโกเณติ ปุรตฺถิมอสฺเส, ปุพฺพทกฺขิณทิสาภาเคติ อตฺโถฯ ราชายตนรุกฺขนฺติ ขีริการุกฺขํฯ เตน โข ปน สมเยนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ปุจฺฉิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตเรน สมเยนา’’ติฯ นิสินฺนสฺส ภควโตติ โยชนาฯ เทวราชสทฺทสฺส อญฺเญ ปชาปติอาทโย เทวราชาโน นิวตฺเตตุํ ‘‘สกฺโก’’ติ วุตฺตํฯ ตนฺติ หรีตกํฯ ปริภุตฺตมตฺตสฺเสว ภควโตติ สมฺพนฺโธฯ นิสินฺเน ภควติฯ

‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ อิมินา เยน สมเยน ภควา ราชายตนมูเล นิสีทิ, เตน โข ปน สมเยนาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อุกฺกลชนปทโตติ อุกฺกลนามกา ชนปทมฺหาฯ ยสฺมิํ เทเส ภควา วิหรติ, ตํ เทสนฺติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ‘‘ตํ เทสํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนา’’ติปเทฯ เตสนฺติ วาณิชานํฯ ญาติสาโลหิตสทฺทานํ อญฺญมญฺญเววจนตฺตา ‘‘ญาตี’’ติ วุตฺเต สาโลหิตสทฺทสฺส อตฺโถ สิทฺโธติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ญาติภูตปุพฺพา เทวตา’’ติฯ สาติ เทวตาฯ เนสนฺติ วาณิชานํฯ ตโตติ อปวตฺตนการณาฯ

เตติ วาณิชา ฯ อิทนฺติ อปวตฺตนํฯ พลินฺติ อุปหารํฯ เตสนฺติ วาณิชานํฯ ‘‘สพฺพิมธุผาณิตาทีหิ โยเชตฺวา’’ติ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, ตสฺมา มชฺเฌ วุตฺตํฯ ปติมาเนถาติ เอตฺถ มาน ปูชายํ เปมเนติ ธาตุปาเฐสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 18 นการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ปูชนเปมนํ นาม อตฺถโต อุปฏฺฐหนนฺติ อาห ‘‘อุปฏฺฐหถา’’ติฯ ตํ โวติ เอตฺถ ตํสทฺโท ปติมานนวิสโย, โวสทฺโท ตีสุ โวสทฺเทสุ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย โวสทฺโท, โส จ จตุตฺถฺยตฺโถติ อาห ‘‘ตํ ปติมานํ ตุมฺหาก’’นฺติฯ โวกาโร หิ ติวิโธ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย, โยวจนสฺส การิโย, ปทปูรโณติฯ ตตฺถ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย ปญฺจวิโธ ปจฺจตฺตอุปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนวเสนาติฯ ตตฺถ ตุมฺหสทฺทการิโย สมฺปทานวจโน อิธาธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติฯ ‘‘ย’’นฺติสทฺทสฺส วิสโย ปฏิคฺคหณตฺโถติ อาห ‘‘ยํ ปฏิคฺคหณ’’นฺติฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ โย ปตฺโต อโหสีติ โยชนาฯ อสฺสาติ ภควโตฯ โสติ ปตฺโตฯ สุชาตาย อาคจฺฉนฺติยา เอวาติ สมฺพนฺโธฯ อนาทเร เจตํ สามิวจนํฯ เตนาติ อนฺตรธายเหตุนาฯ อสฺสาติ ภควโตฯ หตฺเถสูติ กรณตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ หตฺเถหีติ หิ อตฺโถฯ กิมฺหีติ เกนฯ

อิโตติ อาสฬฺหีมาสชุณฺหปกฺขปญฺจมิโตฯ เอตฺตกํ กาลนฺติ เอตํ ปมาณํ เอกูนปญฺญาสทิวสกาลํฯ ชิฆจฺฉาติ ฆสิตุมิจฺฉาฯ ปิปาสาติ ปาตุมิจฺฉาฯ อสฺสาติ ภควโตฯ เจตสา-เจโตสทฺทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา เตสํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน’’ติ จ ‘‘ภควโต’’ติ จฯ อิเมหิ สมฺพนฺธิสทฺทานมสทิสตฺตา สมฺพนฺโธปิ อสทิโสติ ทสฺเสติฯ อตฺตโนติ จตุนฺนํ มหาราชานํฯ สมาโสเยว อวยวีปธาโน โหติ, วากฺยํ ปน อวยวปธาโนเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตูหิ ทิสาหี’’ติฯ ปาฬิยํ ‘‘อาคนฺตฺวา’’ติ ปาฐเสโส โยเชตพฺโพฯ ‘‘สิลามเย’’ติ อิมินา สิลามยเมว เสลามยนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อิทนฺติ ‘‘เสลามเย ปตฺเต’’ติ วจนํฯ เยติ มุคฺควณฺณสิลามเย ปตฺเตฯ ตโตติ อินฺทนีลมณิมยปตฺตอุปนามนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตสนฺติ จตุนฺนํ มหาราชานํฯ

จตฺตาโรปิ อธิฏฺฐหีติ สมฺพนฺโธ ฯ ยถาติ เยนากาเรน, อธิฏฺฐิยมาเนติ โยชนาฯ เอกสทิโสติ เอกํเสน สทิโสฯ อธิฏฺฐิเต ปตฺเตติ สมฺพนฺโธฯ ปตฺเตติ จ กรณตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ปตฺเตน ปฏิคฺคเหสีติ หิ อตฺโถฯ ปจฺจคฺเฆติ เอตฺถ เอกาโร สฺมิํวจนสฺส การิโยติ อาห ‘‘ปจฺจคฺฆสฺมิ’’นฺติฯ ปฏิ อคฺฆนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ปฏิสทฺโท ปาเฏกฺกตฺโถ, ‘‘อคฺฆ’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ มหคฺฆตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาเฏกฺกํ มหคฺฆสฺมิ’’นฺติฯ อิมินา จตฺตาโร เอกโต หุตฺวา น มหคฺฆา โหนฺติ, ปาเฏกฺกํ ปน มหคฺฆา โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ อถ วา สอุปสคฺโค ปจฺจคฺฆสทฺโท อภินวปริยาโยติ อาห ‘‘อภินเว’’ติฯ อภินโวติ จ อจิรตนวตฺถุสฺส นามํฯ อจิรตนวตฺถุ อจิรตนตฺตา อพฺภุณฺหํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อพฺภุณฺเห’’ติฯ ‘‘ตงฺขเณ นิพฺพตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา ตเมวตฺถํ วิภาเวติฯ ทฺเววาจิกาติปทสฺส สมาสวเสน จ ตทฺธิตวเสน จ นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺเว วาจา’’ติอาทิฯ ปตฺตาติ เอตฺถ เอโก อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ อิติ ตสฺมา ทฺเววาจิกาอิติ อตฺโถติ โยชนาฯ เตติ วาณิชาฯ อถาติ ตสฺมิํ กาเลฯ เตติ เกเสฯ เตสนฺติ วาณิชานํฯ ปริหรถาติ อตฺตโน อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานฏฺฐานนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา หรถาติ อตฺโถฯ เตติ วาณิชาฯ อมเตเนวาติ อมเตน อิว, อภิสิตฺตา อิวาติ โยชนาฯ

5. พฺรหฺมยาจนกถา

[7] ภควา อุปสงฺกมีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมินฺติ อชปาลนิคฺโรเธฯ อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ อาจริโต สมฺมาจริโต, น เอกสฺส พุทฺธสฺส อาจิณฺโณ, อถ โข สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ, อติอาจิณฺโณ นิจฺจาจิณฺโณติ อตฺโถฯ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ชานนฺติ หี’’ติอาทิฯ ธมฺมเทสนนฺติ ภควโต ธมฺมเทสนํ, ธมฺมเทสนตฺถาย วา ภควนฺตํ, ภควนฺตํ วา ธมฺมเทสนํฯ ตโตติ ยาจนการณาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โลกสนฺนิวาโส พฺรหฺมครุโก ยสฺมา, อิติ ตสฺมา อุปฺปาเทสฺสนฺตีติ โยชนาฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ