อิมิสฺสา ขนฺธกปาฬิยา อุทานปาฬิํ สํสนฺทนฺโต อาห ‘‘อุทาเน ปนา’’ติอาทิ ฯ อุทาเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ อุทาเน วุตฺตวจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน, ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตทา หี’’ติอาทิฯ ตทาติ ‘‘สฺเว อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ รตฺติํ อุปฺปาทิตมนสิการกาเลฯ ภควา มนสากาสีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมา ทฺเว อุทานคาถา อานุภาวทีปิกา โหนฺตีติ โยชนาฯ ตสฺสาติ ปจฺจยาการปชานนปจฺจยกฺขยาธิคมสฺสฯ เอเกกเมวาติ อนุโลมปฏิโลเมสุ เอเกกเมวฯ ปฐมยามญฺจาติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, นิรนฺตรํ ปฐมยามกาลนฺติ อตฺโถฯ อิธ ปนาติ อิมสฺมิํ ขนฺธเก ปนฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภควา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ภควา อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธฯ วิสาขปุณฺณมายาติ วิสาขาย ยุตฺตาย ปุณฺณมายฯ ‘‘อรุโณ อุคฺคมิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพสมเยติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพญฺญุตนฺติ สพฺพญฺญุภาวํ, อนาวรณญาณนฺติ อตฺโถฯ ตโตติ อรุณุคฺคมนโตฯ ตํ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺมิํ ทิวเสติ หิ อตฺโถฯ อจฺจนฺตสํโยเค วา, ตํ ทิวสํ กาลนฺติ หิ อตฺโถฯ เอวํ มนสิ กตฺวาติ ยถา ตํ ทิวสํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสิ, เอวํ มนสิ กตฺวาติ อตฺโถฯ อิตีติ เอวํฯ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล…เป.… นิสีที’’ติ เอวํ วุตฺตํ ตํ สตฺตาหนฺติ โยชนาฯ ตตฺเถวาติ โพธิรุกฺขมูเลเยวฯ

2. อชปาลกถา

[4] น ภควาติ เอตฺถ นกาโร ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ, น อุปสงฺขมีติ หิ อตฺโถฯ ตมฺหา สมาธิมฺหาติ ตโต อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิโตฯ อนนฺตรเมว อนุปสงฺกมนํ อุปมาย อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ อิจฺเจวํ วุตฺตํ น โหตีติ โยชนาฯ อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํฯ เอตฺถาติ ‘‘ภุตฺวา สยตี’’ติ วากฺเยฯ เอวนฺติ อุปเมยฺยโชตโกฯ อิธาปีติ อิมิสฺสํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาฬิยมฺปิฯ อิทนฺติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหตีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาเฐฯ

อปรานิปีติ ปลฺลงฺกสตฺตาหโต อญฺญานิปิฯ ตตฺราติ ‘‘อปรานิปี’’ติอาทิวจเนฯ ภควติ นิสินฺเน สตีติ โยชนาฯ