1. โพธิกถา

เอวูภโตวิภงฺคสฺส , กตฺวาน โยชนานยํ;

มหาวคฺคขนฺธกสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํฯ

อุภินฺนนฺติ อุภเยสํฯ ปาติโมกฺขานนฺติ ปาติโมกฺขวิภงฺคานํฯ ปาติโมกฺขคหเณน เหตฺถ เตสํ วิภงฺโคปิ คหิโต อเภเทน วา อุตฺตรปทโลปวเสน วาฯ ขนฺธกนฺติ ปญฺญตฺติสมูหํฯ ขนฺธสทฺโท เหตฺถ ปญฺญตฺติวาจโกฯ วินยปญฺญตฺติโย วุจฺจนฺติ ‘‘ขนฺโธ’’ติฯ เตสํ สมูโห ขนฺธโกฯ อถวา ขนฺโธติ ราสิฯ ขนฺธสทฺโท หิ ราสตฺถวาจโกฯ วินยปญฺญตฺติราสิ วุจฺจติ ‘‘ขนฺโธ’’ติฯ กกาโร ปกาสกวาจโกฯ ขนฺธานํ วินยปญฺญตฺติราสีนํ โก ปกาสโกติ ขนฺธโก, ตํ ขนฺธกํฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานํ สงฺคีติสมนนฺตรํ ขนฺธโกวิทา ขนฺธเกสุ กุสลา มหาเถรา ยํ ขนฺธกํ สงฺคายิํสุ, ตสฺส ขนฺธกสฺส ทานิ สํวณฺณนากฺกโม ยสฺมา สมฺปตฺโต, ตสฺมา ตสฺส ขนฺธกสฺส อยํ อนุตฺตานตฺถวณฺณนา โหตีติฯ

เย อตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ หิสทฺโท ปทาลงฺกาโรฯ เยสนฺติ ปทานํฯ เตติ เต อตฺเถฯ ภเวติ ภเวยฺย, ภวิตุํ สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถฯ เตสนฺติ อตฺถานํฯ กินฺติ กิํ ปโยชนํฯ เตติ อตฺเถ, ญาตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อถวา เตติ อตฺถา, อวณฺณิตาติ สมฺพนฺโธฯ เตสํเยวาติ อตฺถานเมวฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ปทภาชนีเย เยสํ ปทานํ เย อตฺถา ภควตา ปกาสิตา, เตสํ ปทานนฺติ ปาฐเสโส, เต อตฺเถ ปุน วเทยฺยาม เจ, กทา ปริโยสานํ สํวณฺณนาย ปรินิฏฺฐานํ ภเว, น ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ เย เจว อตฺถา อุตฺตานา, เตสํ สํวณฺณนาย กิํ ปโยชนํ, น ปโยชนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อธิปฺปายานุสนฺธีหิ จ อธิปฺปาเยน จ อนุสนฺธินา จ พฺยญฺชเนน จ เย ปน อตฺถา อนุตฺตานา, เต อตฺเถ, อตฺถา วา อวณฺณิตา ยสฺมา ญาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เตสํเยว อตฺถานํ อยํ สํวณฺณนานโย โหตีติฯ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถฯ

[1] ‘‘เตน…เป.… เวรญฺชาย’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 1) กรณวจเน วิเสสการณมตฺถิ วิย, ‘‘เตน…เป.… ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ เอตฺถ กิญฺจาปิ นตฺถีติ โยชนาฯ อสทิโสปมายํฯ กิญฺจาปิสทฺโท ครหตฺถโชตโก, ปน-สทฺโท สมฺภาวนตฺถโชตโกฯ ‘‘กรณวจเนเนวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน อุปโยควจนํ วา ภุมฺมวจนํ วา นิวาเรติฯ อภิลาโปติ อภิมุขํ อตฺถํ ลปตีติ อภิลาโป, สทฺโทฯ อาทิโตติ เวรญฺชกณฺฑโตฯ เอตนฺติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนํฯ ‘‘อญฺเญสุปี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อิโต ปเรสู’’ติฯ

ยทิ วิเสสการณํ นตฺถิ, กิํ ปเนตสฺส วจเน ปโยชนนฺติ โจเทนฺโต อาห ‘‘กิํ ปเนตสฺสา’’ติอาทิฯ เอตสฺสาติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนสฺสฯ นิทานทสฺสนํ ปโยชนํ นามาติ โยชนาฯ ตเมวตฺถํ วิภาเวตุมาห ‘‘ยา หี’’ติอาทิฯ ยา ปพฺพชฺชา เจว ยา อุปสมฺปทา จ ภควโต อนุญฺญาตาติ โยชนาฯ ยานิ จ อนุญฺญาตานีติ สมฺพนฺโธฯ ตานีติ ปพฺพชฺชาทีนิฯ อภิสมฺโพธินฺติ อรหตฺตมคฺคญาณปทฏฺฐานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานํ อรหตฺตมคฺคญาณญฺจฯ โพธิมหามณฺเฑติ มหนฺตานํ มคฺคญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ ปสนฺนฏฺฐาเน โพธิรุกฺขมูเลติ อตฺโถฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ

ตตฺถาติ ยํ ‘‘เตน สมเยน อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนํ วุตฺตํ, ตตฺถฯ อุรุเวลายนฺติ เอตฺถ อุรุสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหาเวลาย’’นฺติฯ ‘‘วาลิกราสิมฺหี’’ติ อิมินา เวลาสทฺทสฺส ราสตฺถํ ทสฺเสติ, กาลสีมาทโย นิวตฺเตติฯ ยทิ ปน ‘‘อุรู’’ติ วาลิกาย นามํ, ‘‘เวลา’’ติ มริยาทาย, เอวญฺหิ สติ นนุ อุรุยา เวลาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลา’’ติฯ

อิมินา เวลาย อติกฺกโม เวลา อุตฺตรปทโลปวเสน, เวลาย อาหฏา อุรุ อุรุเวลา ปทวิปริยายวเสนาติ ทสฺเสติฯ เอตฺถาติ ‘‘อุรุเวลาย’’นฺติปเทฯ ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิฯ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปพฺพชิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตาปสปพฺพชฺชนฺติ อิสิปพฺพชฺชํ, น สมณปพฺพชฺชํฯ กติกวตฺตนฺติ กรณํ กตํ, กเตน ปวตฺตํ กติกํ, ตเมว วตฺตํ กติกวตฺตํฯ อกํสุ กิราติ สมฺพนฺโธฯ โยติ โย โกจิฯ อญฺโญติ อตฺตนา อปโรฯ โส อากิรตูติ สมฺพนฺโธฯ ปตฺตปุเฏนาติ ปณฺเณน กเตน ปุเฏนฯ ตโตติ กติกวตฺตกรณโตฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปเทเสฯ ตโตติ มหาวาลิกราสิชนนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ นนฺติ ตํ ปเทสํฯ ตนฺติ มหาวาลิกราสิํฯ

‘‘โพธิรุกฺขมูเล’’ติ เอตฺถ อสฺสตฺถรุกฺขสฺส อุปจารวเสน โพธีติ นามลภนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติอาทิฯ อิมินา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธีติ วจนตฺเถน จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ โพธิ นามาติ ทสฺเสติฯ เอตฺถาติ โพธิมฺหิ, โพธิยํ วาฯ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ รุกฺโขปีติ ปิสทฺเทน น มคฺคญาณเมวาติ ทสฺเสติฯ มูเลติ อาสนฺเนฯ ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ อนุนาสิกโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘ปฐมํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติฯ ‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘ปฐม’’นฺติปทสฺส ภาวนปุํสกํ ทสฺเสติฯ สพฺพปฐมํเยวาติ สพฺเพสํ ชนานํ ปฐมเมว อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เอโก เอว ปลฺลงฺโก เอกปลฺลงฺโกติ อวธารณสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกเนว ปลฺลงฺเกนา’’ติฯ ‘‘สกิํ…เป.… อาภุชิเตนา’’ติ อิมินา อวธารณผลํ ทสฺเสติฯ ปลฺลงฺโกติ จ อูรุพทฺธาสนํฯ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ตทงฺคาทีสุ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.104) ปญฺจสุ วิมุตฺตีสุ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตา ผลสมาปตฺติ เอวาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺติสุข’’นฺติฯ ผลสมาปตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติฯ สา หิ วิรุทฺเธหิ อุปกฺกิเลเสหิ มุจฺจิตฏฺเฐน วิมุตฺตีติ วุจฺจติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ สุขํ วิมุตฺติสุขํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ อรหตฺตผลสมาปตฺติสุขํฯ

อถวา ตาย ชาตํ สุขํ วิมุตฺติสุขํ, สกลกิเลสทุกฺขูปสมสุขํ ฯ ‘‘ปฏิสํเวทยมาโน’’ติอิมินา ‘‘ปฏิสํเวที’’ติ เอตฺถ ณีปจฺจยสฺส กตฺตุตฺถํ ทสฺเสติฯ ปุนปฺปุนํ สุฏฺฐุ วทติ อนุภวตีติ ปฏิสํเวทีฯ ปฏิสํเวที หุตฺวา นิสีทีติ สมฺพนฺโธฯ

ปจฺจยาการนฺติ อวิชฺชาทิปจฺจยานํ อุปฺปาทาการํฯ กสฺมา ปจฺจยากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นามาติ อาห ‘‘ปจฺจยากาโร หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติอิมินา ‘‘ปฏิจฺจา’’ติปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘สหิเต’’ติอิมินา สํสทฺทสฺสตฺถํฯ ‘‘ธมฺเม’’ติอิมินา ตสฺส สรูปํฯ เอตฺถาติ อิมิสฺสํ วินยฏฺฐกถายํฯ ตตฺถาติ ‘‘อนุโลมปฏิโลม’’นฺติปเท, อนุโลมปฏิโลเมสุ วาฯ สฺเวว ปจฺจยากาโร วุจฺจตีติ โยชนาฯ ‘‘อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจกรณโต’’ติอิมินา อนุโลมสทฺทสฺส สภาวตฺถํ ทสฺเสติฯ สฺเววาติ ปจฺจยากาโร เอวฯ ตํ กิจฺจนฺติ อตฺตนา กตฺตพฺพํ ตํ กิจฺจํฯ ตสฺส อกรณโตติ อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกรณโตฯ อิมินา ปฏิโลมสทฺทสฺส สภาวตฺถํ ทสฺเสติฯ ปุริมนเยเนวาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา ปุริมนเยเนวฯ วาติ อถวาฯ ปวตฺติยาติ สํสารปวตฺติยาฯ อนุโลโมติ อนุกูโล, อนุรูโป วาฯ อิตโรติ ‘‘อวิชฺชายตฺเววา’’ติอาทินา วุตฺโต ปจฺจยากาโรฯ ตสฺสาติ ปวตฺติยาฯ ปฏิโลโมติ ปฏิวิรุทฺโธ, เอตฺถาติ ‘‘อนุโลมปฏิโลม’’นฺติปเทฯ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ เอตฺถ อตฺโถ เอวาติ สมฺภวโต ตสฺส ผลํ วา ‘‘สทฺทนฺตรตฺถาโปหเนน สทฺโท อตฺถํ วทตี’’ติ วจนโต (อุทา. อฏฺฐ. 1; ที. นิ. ฏี. 1.1; ม. นิ. ฏี. 1.มุลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. 1.1.โอฆตรยสุตฺตวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. 1.1.รุปาทิวคฺควณฺณนา) สทฺทนฺตรตฺถาโปหนํ วา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาทิโต ปนา’’ติอาทิฯ ยาวสทฺโท อวธิวจโนฯ ยาว อนฺตํ ปาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อิโตติ อิเมหิ วุตฺเตหิ ทฺวีหิ อตฺเถหิฯ ‘‘มนสากาสี’’ติ เอตฺถ อิการโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘มนสิ อกาสี’’ติฯ ตตฺถาติ ‘‘มนสากาสี’’ติปเทฯ ยถาติ เยนากาเรนฯ อิทนฺติ อิมํ อาการํฯ ตตฺถาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิปาเฐ อวยวตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ

สมาสมชฺเฌ ตสทฺเทน ปุพฺพปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คเหตพฺพานีติ อาห ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จา’’ติ ฯ วากฺเย ปน ตสทฺเทน ปรปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คเหตพฺพานิฯ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติปทํ ‘‘สมฺภวนฺตี’’ติปเทน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติฯ สพฺพปเทสูติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุฯ

ยถา ปนาติ เยนากาเรน ปนฯ อิทนฺติ อิมํ อาการํฯ ตตฺถาติ ‘‘อวิชฺชาย…เป.… นิโรโธ’’ติอาทิวากฺเยฯ อวิชฺชายตฺเววาติ เอตฺถ ‘‘ภทฺทิโยตฺเววา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘ภทฺทิโย อิติ เอวา’’ติ ปทจฺเฉโท กตฺตพฺโพ, น เอวํ ‘‘อวิชฺชาย อิติ เอวา’’ติ, อถ โข ‘‘อวิชฺชาย ตุ เอวา’’ติ กาตพฺโพติ อาห ‘‘อวิชฺชาย ตุ เอวา’’ติฯ ‘‘ป อติโมกฺขํ อติปโมกฺข’’นฺติอาทีสุ (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) วิย อุปสคฺคพฺยตฺตเยน วุตฺตํ, เอวมิธ นิปาตพฺยตฺตเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ เอวสทฺเทน สตฺตชีวาทโย นิวตฺเตติฯ ตุสทฺโท ปกฺขนฺตรตฺถโชตโกฯ อนุโลมปกฺขโต ปฏิโลมสงฺขาตํ ปกฺขนฺตรํ มนสากาสีติ อตฺโถฯ อเสสวิราคนิโรธสทฺโท อยุตฺตสมาโส, อุตฺตรปเทน จ ตติยาสมาโสติ อาห ‘‘วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน อเสสนิโรธา’’ติฯ ตตฺถ อเสสสทฺทํ วิราคสทฺเทน สมฺพนฺธมกตฺวา นิโรธสทฺเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา อตฺถสฺส คหณํ อยุตฺตสมาโส นามฯ ‘‘มคฺเคนา’’ติอิมินา วิราคสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติฯ มคฺโค หิ วิรชฺชนฏฺเฐน วิราโคติ วุจฺจติฯ สงฺขารนิโรโธติ เอตฺถ มคฺเคน นิโรธตฺตา อนุปฺปาทนิโรโธ โหตีติ อาห ‘‘สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหตี’’ติฯ อนุปฺปาทนิโรโธติ จ อนุปฺปาเทน นิโรโธ สมุจฺเฉทวเสน นิรุทฺธตฺตาฯ เอวนฺติ ยถา อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ ตถาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ‘‘เอวเมตสฺสา’’ติอาทิวจเนฯ เกวลสทฺโท สกลปริยาโยติ อาห ‘‘สกลสฺสา’’ติ, อนวเสสสฺสาติ อตฺโถฯ อถวา สตฺตชีวาทีหิ อมิสฺสิตตฺตา อมิสฺสตฺโถติ อาห ‘‘สุทฺธสฺส วา’’ติฯ ‘‘สตฺตวิรหิตสฺสา’’ติ อิมินา สุทฺธภาวํ ทสฺเสติฯ ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ ขนฺธสทฺโท ราสตฺถวาจโกติ อาห ‘‘ทุกฺขราสิสฺสา’’ติฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อวิชฺชาทิวเสน…เป.… นิโรโธ โหตี’’ติ ยฺวายํ อตฺโถ วุตฺโตติ โยชนาฯ สมุทโย จ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ วิทิตเวลายนฺติ ปากฏเวลายํ ปสิทฺธกาเลติ อตฺโถฯ อิมํ อุทานนฺติ เอตฺถ อิมสทฺโท วุจฺจมานาเปกฺโขฯ ตสฺมิํ อตฺเถ วิทิเต สตีติ โยชนาฯ ปชานนตายาติ ปกาเรน ชานนภาวสฺสฯ โสมนสฺสยุตฺตญาณสมุฏฺฐานนฺติ โสมนสฺเสน เอกุปฺปาทาทิวเสน ยุตฺเตน ญาเณน สมุฏฺฐานํ, ยุตฺตํ วา ญาณสงฺขาตํ สมุฏฺฐานํ อุทานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏฺเฐน อุทานํ? อุทานฏฺเฐน, โมทนฏฺเฐน, กีฬนฏฺเฐน จาติ อตฺโถฯ กิมิทํ อุทานํ นาม? ปีติเวคสมุฏฺฐาปิโต อุทาหาโรฯ ยถา (อุทา. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา) หิ ยํ เตลาทิมินิตพฺพวตฺถุ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ วิสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติฯ ยญฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติฯ เอวเมวํ ยํ ปีติเวคสมุฏฺฐาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา วจีทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสี’’ติ อิมินา อุทธาตุสฺส อุทาหารตฺถํ ทสฺเสติฯ

ตสฺสาติ อุทานสฺส อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ยทาติ เอตฺถ ทาปจฺจยสฺส อตฺถวากฺยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมิํ กาเล’’ติฯ หเวติ ‘‘พฺยตฺต’’นฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ นิปาโตฯ พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ หิ อตฺโถฯ ปาตุภวนฺตีติ เอตฺถ ปาตุนิปาตสฺส อตฺถสฺส ‘‘หเว’’ติ นิปาเตน วุตฺตตฺตา ภูธาตุสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ อนุโลม ปฏิโลม ปจฺจยาการ ปฏิเวธสาธกาติ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ ปจฺจยาการสฺส ปฏิวิชฺฌนสฺส สาธกาฯ โพธิปกฺขิยธมฺมาติ โพธิยา มคฺคญาณสฺส ปกฺเข ภวา สตฺตติํส ธมฺมาฯ อถวา ปาตุนิปาเตน สห ‘‘ภวนฺตี’’ติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปกาสนฺตี’’ติฯ อิมสฺมิํ นเย หเวสทฺโท เอกํสตฺถวาจโกฯ หเว เอกํเสนาติ หิ อตฺโถฯ

อภิสมยวเสนาติ มคฺคญาณวเสน ฯ มคฺคญาณญฺหิ ยสฺมา อภิมุขํ จตฺตาริ สจฺจานิ สเมจฺจ อยติ ชานาติ, ตสฺมา อภิสมโยติ วุจฺจติฯ

‘‘กิเลสสนฺตาปนฏฺเฐนา’’ติ อิมินา อาภุโส กิเลเส ตาเปตีติ อาตาโปติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ น วีริยสามญฺญํ โหติ, อถ โข สมฺมปฺปธานวีริยเมวาติ อาห ‘‘สมฺมปฺปธานวีริยวโต’’ติฯ อิมินา อาตาปีติ เอตฺถ อีปจฺจยสฺส วนฺตุอตฺถํ ทสฺเสติฯ อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณน จาติ กสิณาทิอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานสภาเวน อฏฺฐสมาปตฺติสงฺขาเตน ฌาเนน จฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณน จาติ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานสภาเวน วิปสฺสนามคฺคผลสงฺขาเตน ฌาเนน จฯ ‘‘พาหิตปาปสฺสา’’ติ อิมินา พาหิโต อโณ ปาโป อเนนาติ พฺราหฺมโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อณสทฺโท หิ ปาปปริยาโยฯ ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ อถสฺสาติ อถ อสฺส, ตสฺมิํ กาเล พฺราหฺมณสฺสาติ อตฺโถฯ ยา เอตา กงฺขา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘โก นุ โข…เป.… อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.12) นเยน จ ตถา ‘‘กตมํ นุ โข…เป.… อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.35) นเยน จ ปจฺจยากาเร วุตฺตาติ โยชนาฯ โน กลฺโล ปญฺโหติ อยุตฺโต ปญฺโห, ทุปฺปญฺโห เอโสติ อตฺโถฯ ตถาติ เอวํ, ตโต อญฺญถา วาฯ ยา จ โสฬส กงฺขา (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) อาคตาติ สมฺพนฺโธฯ อปฏิวิทฺธตฺตา กงฺขาติ โยชนาฯ โสฬส กงฺขาติ อตีตวิสยา ปญฺจ, อนาคตวิสยา ปญฺจ, ปจฺจุปฺปนฺนวิสยา ฉาติ โสฬสวิธา กงฺขาฯ วปยนฺตีติ วิ อปยนฺติ, อิการโลเปนายํ สนฺธิฯ วิตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก, อปยนฺติ – สทฺโท อปคมนตฺโถติ อาห ‘‘อปคจฺฉนฺตี’’ติฯ ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติอิมินา อปคมนตฺถเมว ปริยายนฺตเรน ทีเปติฯ ‘‘กสฺมา’’ติ อิมินา ‘‘ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ วากฺยสฺส ปุพฺพวากฺยการณภาวํ ทสฺเสติฯ สเหตุธมฺมนฺติ เอตฺถ สห อวิชฺชาทิเหตุนาติ สเหตุ, สงฺขาราทิโก ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโมฯ สเหตุ จ โส ธมฺโม จาติ สเหตุธมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวิชฺชาทิเกนา’’ติอาทิ ฯ

‘‘ปฏิวิชฺฌตี’’ติ อิมินา ปชานา ตีติ เอตฺถ ญาธาตุยา อวโพธนตฺถํ ทสฺเสติ, มารณโตสนาทิเก อตฺเถ นิวตฺเตติฯ อิตีติ ตสฺมา, วปยนฺตีติ โยชนาฯ

[2] ปจฺจยกฺขยสฺสาติ ปจฺจยานํ ขยฏฺฐานสฺส อสงฺขตสฺสาติ โยชนาฯ ตตฺราติ ทุติยอุทาเนฯ ขียนฺติ ปจฺจยา เอตฺถาติ ขยํ, นิพฺพานนฺติ อาห ‘‘ปจฺจยานํ ขยสงฺขาตํ นิพฺพาน’’นฺติฯ ‘‘อญฺญาสี’’ติ อิมินา อเวทีติ เอตฺถ วิทธาตุยา ญาณตฺถํ ทสฺเสติ, อนุภวนลาภาทิเก นิวตฺเตติฯ ตสฺมา วปยนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตปฺปการาติ ปฐมอุทาเน วุตฺตสทิสาฯ ธมฺมาติ โพธิปกฺขิยธมฺมา, จตุอริยสจฺจธมฺมา วาฯ

[3] อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธฯ เยน มคฺเคน วิทิโตติ โยชนาฯ ตตฺราติ ตติยอุทาเนฯ โส พฺราหฺมโณ ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธฯ เตหิ อุปฺปนฺเนหิ โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา ยสฺส อริยมคฺคสฺส จตุสจฺจธมฺมา ปาตุภูตา, เตน อริยมคฺเคน วา วิธูปยนฺติ โยชนาฯ วุตฺตปฺปการนฺติ สุตฺตนิปาเต วุตฺตปฺปการํฯ มารเสนนฺติ กามาทิกํ ทสวิธํ มารเสนํฯ ‘‘วิธเมนฺโต’’ติอิมินา วิธูปยนฺติ เอตฺถ ธูปธาตุยา วิธมนตฺถํ ทสฺเสติ, ลิมฺปนตฺถาทโย นิวตฺเตติฯ ‘‘วิทฺธํ เสนฺโต’’ติอิมินา วิธเมนฺโตติ เอตฺถ ธมุธาตุยา ธํสนตฺถํ ทสฺเสติ, สทฺทตฺถาทโย นิวตฺเตติฯ ‘‘สูริโยว โอภาสย’’นฺติปทสฺส ‘‘สูริโย อิวา’’ติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ สูริโยติ อาทิจฺโจฯ โส หิ ยสฺมา ปฐมกปฺปิกานํ สูรํ ชเนติ, ตสฺมา สูริโยติ วุจฺจติฯ อพฺภุคฺคโตติ อภิมุขํ อุทฺธํ อากาสํ คโต, อพฺภํ วา อากาสํ อุคฺคโตฯ อพฺภสทฺโท หิ อากาสปริยาโยฯ อากาโส หิ ยสฺมา อาภุโส ภาติ ทิปฺปติ, ตสฺมา ‘‘อพฺภ’’นฺติ วุจฺจติฯ อยํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา สูริโย โอภาสยนฺโต ติฏฺฐติ, เอวํ พฺราหฺมโณ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโตฯ ยถา สูริโย อนฺธการํ วิธเมนฺโต ติฏฺฐติ, เอวํ พฺราหฺมโณ มารเสนมฺปิ วิธูปยนฺโตติฯ

เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ อุทาเนสุฯ ปฐมํ อุทานํ อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อิมิสฺสา ขนฺธกปาฬิยา อุทานปาฬิํ สํสนฺทนฺโต อาห ‘‘อุทาเน ปนา’’ติอาทิ ฯ อุทาเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ อุทาเน วุตฺตวจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน, ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตทา หี’’ติอาทิฯ ตทาติ ‘‘สฺเว อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ รตฺติํ อุปฺปาทิตมนสิการกาเลฯ ภควา มนสากาสีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมา ทฺเว อุทานคาถา อานุภาวทีปิกา โหนฺตีติ โยชนาฯ ตสฺสาติ ปจฺจยาการปชานนปจฺจยกฺขยาธิคมสฺสฯ เอเกกเมวาติ อนุโลมปฏิโลเมสุ เอเกกเมวฯ ปฐมยามญฺจาติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, นิรนฺตรํ ปฐมยามกาลนฺติ อตฺโถฯ อิธ ปนาติ อิมสฺมิํ ขนฺธเก ปนฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภควา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ภควา อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธฯ วิสาขปุณฺณมายาติ วิสาขาย ยุตฺตาย ปุณฺณมายฯ ‘‘อรุโณ อุคฺคมิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพสมเยติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพญฺญุตนฺติ สพฺพญฺญุภาวํ, อนาวรณญาณนฺติ อตฺโถฯ ตโตติ อรุณุคฺคมนโตฯ ตํ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺมิํ ทิวเสติ หิ อตฺโถฯ อจฺจนฺตสํโยเค วา, ตํ ทิวสํ กาลนฺติ หิ อตฺโถฯ เอวํ มนสิ กตฺวาติ ยถา ตํ ทิวสํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสิ, เอวํ มนสิ กตฺวาติ อตฺโถฯ อิตีติ เอวํฯ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล…เป.… นิสีที’’ติ เอวํ วุตฺตํ ตํ สตฺตาหนฺติ โยชนาฯ ตตฺเถวาติ โพธิรุกฺขมูเลเยวฯ

2. อชปาลกถา

[4] น ภควาติ เอตฺถ นกาโร ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ, น อุปสงฺขมีติ หิ อตฺโถฯ ตมฺหา สมาธิมฺหาติ ตโต อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิโตฯ อนนฺตรเมว อนุปสงฺกมนํ อุปมาย อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ อิจฺเจวํ วุตฺตํ น โหตีติ โยชนาฯ อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํฯ เอตฺถาติ ‘‘ภุตฺวา สยตี’’ติ วากฺเยฯ เอวนฺติ อุปเมยฺยโชตโกฯ อิธาปีติ อิมิสฺสํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาฬิยมฺปิฯ อิทนฺติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหตีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาเฐฯ

อปรานิปีติ ปลฺลงฺกสตฺตาหโต อญฺญานิปิฯ ตตฺราติ ‘‘อปรานิปี’’ติอาทิวจเนฯ ภควติ นิสินฺเน สตีติ โยชนาฯ