เมนู

10. ปถวีขณนสิกฺขาปทํ

[86] ทสเม ภควา ทสฺเสตีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ปถวิยํฯ ตตฺถาติ เตสุ ปาสาณาทีสุฯ มุฏฺฐิปฺปมาณโตติ ขฏกปมาณโตฯ สาติ อทฑฺฒปถวีฯ หตฺถิกุจฺฉิยนฺติ เอวํนามเก ฐาเนฯ เอกปจฺฉิปูรํ ปถวินฺติ สมฺพนฺโธฯ เตสํเยวาติ อปฺปปํสุอปฺปมตฺติกาปทานํ เอวฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตนฺติ เยภุยฺเยนปาสาณาทิปญฺจกํฯ นฺติ กุสีตํฯ อาณาเปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อาณ เปสเน’’ติ ธาตุปาเฐสุ วุตฺตตฺตา อาณธาตุเยว เปสนสงฺขาตํ เหตฺวตฺถํ วทติ, น ณาเปปจฺจโย, โส ปน ธาตฺวตฺเถเยว วตฺตติฯ น หิ ตสฺส วิสุํ วุตฺโต อภิเธยฺโย อตฺถิ ธาตฺวตฺถโต อญฺญสฺส อภิเธยฺยสฺสาภาวาฯ ตาวาติ ปฐมํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยสฺส, ตโต วาฯ

โปกฺขรํ ปทุมํ เนตีติ โปกฺขรณีฯ ‘‘โสเธนฺเตหี’’ติ ปทํ ‘‘อุสฺสิญฺจิตุํ อปเนตุ’’นฺติ ปเทสุ ภาวกตฺตาฯ โยติ ‘‘ตนุกทฺทโม’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพฯ โย ตนุกทฺทโมติ หิ อตฺโถฯ กุเฏหีติ ฆเฏหิฯ อุสฺสิญฺจิตุนฺติ อุกฺขิปิตฺวา, อุทฺธริตฺวา วา สิญฺจิตุํฯ ตตฺราติ สุกฺขกทฺทเม, ‘‘โย’’ติ ปเท อวยวีอาธาโรฯ โยติ สุกฺขกทฺทโมฯ

ตฏนฺติ กูลํฯ อุทกสามนฺตาติ อุทกสฺส สมีเปฯ โอมกจตุมาสนฺติ จตุมาสโต อูนกํฯ โอวฏฺฐนฺติ เทเวน โอวสฺสิตํ โหติ สเจติ โยชนาฯ ปตตีติ ตฏํ ปตติฯ อุทเกเยวาติ ปกติอุทเกเยวฯ อุทกสฺสาติ วสฺโสทกสฺสฯ ตตฺถาติ ปาสาณปิฏฺฐิยํฯ ปฐมเมวาติ โสณฺฑิขณนโต ปฐมํ เอวฯ อุทเก ปริยาทิณฺเณติ อุทเก สุกฺเขฯ ปจฺฉาติ อุทกปูรโต ปจฺฉาฯ ตตฺถาติ โสณฺฑิยํฯ อุทเกเยวาติ มูลอุทเกเยวฯ อุทกนฺติ อาคนฺตุกอุทกํฯ อลฺลียตีติ ปิฏฺฐิปาสาเณ ลคฺคติฯ ตมฺปีติ สุขุมรชมฺปิฯ อกตปพฺภาเรติ วฬญฺเชน อกเต ปพฺภาเรฯ อุปจิกาหิ วมียติ, ฆรโคฬิกาทโย วา สตฺเต วมตีติ วมฺมิโก

คาวีนํ ขุโร กณฺฏกสทิสตฺตา โคกณฺฏโก นาม, เตน ฉินฺโน กทฺทโม ‘‘โคกณฺฏโก’’ติ วุจฺจติฯ อจฺฉทนํ วา วินฏฺฐจฺฉทนํ วา ปุราณเสนาสนํ โหตีติ โยชนาฯ ตโตติ ปุราณเสนาสนโต, คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ อวเสสนฺติ วินฏฺฐจฺฉทนโตฯ อวเสสํ อิฏฺฐกํ คณฺหามิ อิติ สญฺญายาติ โยเชตพฺโพฯ เตนาติ อิฏฺฐกาทินาฯ ยา ยาติ มตฺติกาฯ อตินฺตาติ อนลฺลา, อกิลินฺนาติ อตฺโถฯ

ตสฺมินฺติ มตฺติกาปุญฺเชฯ สพฺโพติ สกโล มตฺติกาปุญฺโชฯ อสฺสาติ มตฺติกาปุญฺชสฺสฯ ‘‘กปฺปิยการเกหี’’ติ ปทํ ‘‘อปนาเมตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํฯ กสฺมา วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อุทเกนา’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ

ตตฺถาติ มตฺติกาปากาเรฯ อญฺญมฺปีติ มณฺฑปถมฺภโต อญฺญมฺปิฯ เตน อปเทเสนาติ เตน ปาสาณาทิปวฏฺฏนเลเสนฯ

ปสฺสาวธารายาติ มุตฺตโสตายฯ กตฺตรยฏฺฐิยาติ กตฺตรทณฺเฑนฯ เอตฺถ หิ กตฺตรยติ องฺคปจฺจงฺคานํ สิถิลภาเวน สิถิโล หุตฺวา ภวตีติ กตฺวา กตฺตโร วุจฺจติ ชิณฺณมนุสฺโส, เตน เอกนฺตโต คเหตพฺพตฺตา กตฺตเรน คหิตา ยฏฺฐิ, กตฺตรสฺส ยฏฺฐีติ วา กตฺวา กตฺตรยฏฺฐิ วุจฺจติ กตฺตรทณฺโฑฯ ทนฺตชปฐมกฺขเรน สชฺฌายิตพฺโพฯ วีริยสมฺปคฺคหณตฺถนฺติ วีริยสฺส สุฏฺฐุ ปคฺคณฺหนตฺถํ, วีริยสฺส อุกฺขิปนตฺถนฺติ อตฺโถฯ เกจิ ภิกฺขูติ โยชนาฯ

[87] ตตฺราปีติ อิฏฺฐกกปาลาทีสุปิฯ หีติ สจฺจํฯ เตสํ อนุปาทานตฺตาติ เตสํ อิฏฺฐกาทีนํ อคฺคิสฺส อนินฺธนตฺตาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมาวาฯ ตานีติ อิฏฺฐกาทีนิฯ อวิสยตฺตาติ อาปตฺติยา อโนกาสตฺตาฯ ติณุกฺกนฺติ ติณมยํ อุกฺกํฯ ตตฺเถวาติ มหาปจฺจริยํ เอวฯ อรียติ อคฺคินิปฺผาทนตฺถํ ฆํสียติ เอตฺถาติ อรณี, เหฏฺฐา นิมนฺถนียทารุฯ สห ธนุนา เอติ ปวตฺตตีติ สหิโต, อุปริ นิมนฺถนทารุฯ อรณี จ สหิโต จ อรณีสหิโต, เตน อคฺคิํ นิพฺพตฺเตตฺวาติ โยชนาฯ ยถา กริยมาเน น ฑยฺหติ, ตถา กโรหีติ สมฺพนฺโธฯ

[88] อาวาฏํ ชานาติ อาวาฏํ กาตุํ, ขณิตุํ วา ชานาหีติ อตฺโถฯ ‘‘เอวํ มหามตฺติกํ ชาน, ถุสมตฺติกํ ชานา’’ติ เอตฺถาปิ ยถาลาภํ สมฺปทานวาจกปทํ อชฺฌาหริตฺวา โยชนา กาตพฺพาฯ สาติ ปถวีฯ เตนาติ ปวฏฺฏนาทินาติฯ ทสมํฯ

มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ

2. ภูตคามวคฺโค

1. ภูตคามสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

[89] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม ตสฺสาติ เทวตายฯ อุกฺขิตฺตํ ผรสุนฺติ อุทฺธํ ขิตฺตํ กุฐาริํฯ นิคฺคเหตุนฺติ สณฺฐาตุํ, นิวตฺเตตุํ วาฯ จกฺขุวิสยาตีเตติ ปสาทจกฺขุสฺส โคจราติกฺกนฺเตฯ มหาราชสนฺติกาติ เวสฺสวณมหาราชสฺส สนฺติกาฯ ถนมูเลเยวาติ ถนสมีเปเยวฯ หิมวนฺเตติ หิมอุคฺคิรเณ วเน, หิมยุตฺเต วาฯ ตตฺถาติ หิมวนฺเต, เทวตาสนฺนิปาเต วาฯ รุกฺขธมฺโมติ รุกฺขสภาโวฯ รุกฺขธมฺโม จ นาม เฉทนเภทนาทีสุ รุกฺขานํ อเจตนตฺตา โกปสฺส อกรณํ, ตสฺมิํ รุกฺขธมฺเม ฐิตา เทวตา รุกฺขธมฺเม ฐิตา นาม, เฉทนเภทนาทีสุ รุกฺขสฺส วิย รุกฺขฏฺฐกเทวตาย อโกปนํ รุกฺขธมฺเม ฐิตา นามาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถาติ ตาสุ สนฺนิปาตเทวตาสุฯ อิตีติ อิมสฺส อลภนสฺส, อิมสฺมิํ อลภเน วา, อาทีนวนฺติ สมฺพนฺโธฯ ภควโต จาติ จ-สทฺโท ‘‘ปุพฺพจริต’’นฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพฯ อิมญฺจ อาทีนวํ อทฺทส, ภควโต ปุพฺพจริตญฺจ อนุสฺสรีติ วากฺยสมฺปิณฺฑนวเสน โยชนา กาตพฺพาฯ เตนาติ ทสฺสนานุสฺสรณการเณนฯ อสฺสาติ เทวตายฯ สํวิชฺชติ ปิตา อสฺสาติ สปิติโก, ปุตฺโตฯ (ตาวาติ อติวิย, ปฏิสญฺจิกฺขนฺติยาติ สมฺพนฺโธ) ‘‘มริยาทํ พนฺธิสฺสตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สิกฺขาปทํ ปญฺญเปสฺสตี’’ติฯ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขนฺติยา อสฺสา เทวตาย เอตทโหสีติ โยชนาฯ