ยถา อสิํ สนฺนหิตฺวา ฐิโต สตฺถปาณีติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ, เอวํ ธนุํ กณฺเฐ ปฏิมุกฺโก อาวุธปาณีติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ, อิมินา อาวุโธ ปาณินา คหิโตเยว อาวุธปาณิ นามาติ ทสฺเสตีติฯ ฉฏฺโฐ วคฺโคฯ
7. ปาทุกวคฺค-อตฺถโยชนา
[638] องฺคุลนฺตรนฺติ ปาทงฺคุลวิวรํฯ ปาทุกนฺติ อุปาหนวิเสโสฯ โส หิ ปชฺชเต อิมายาติ ปาทุกาติ วุจฺจติ, สา พหุปฏลา จมฺมมยา วา โหติ กฏฺฐมยา วาฯ ปฏิมุญฺจิตฺวาติ ปาทุกํ ปฏิมุญฺจีตฺวาฯ
[640] ทฺวีหิ ชเนหิ คหิโตติ สมฺพนฺโธฯ วํเสนาติ เวณุนา, ยาเน นิสินฺโนติ สมฺพนฺโธฯ วิสงฺขริตฺวาติ วิปตฺติํ กริตฺวาฯ ทฺเวปีติ ธมฺมกถิกธมฺมปฏิคฺคาหกสงฺขาตา อุโภปิ ชนาฯ วฏฺฏตีติ เทเสตุํ วฏฺฏติฯ
[641] สยนคตสฺสาติ สยนํ คตสฺส, สยเน นิปนฺนสฺสาติ อตฺโถฯ นิปนฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ
[642] ตีสุ ปลฺลตฺถิกาสุ ยาย กายจิ ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปลฺลตฺถิกายา’’ติอาทิฯ
[643] ยถา เวฐิยมาเน เกสนฺโต น ทิสฺสติ, เอวํ เวฐิตสีสสฺสาติ โยชนาฯ
[647] ฉปกสทฺทสฺส จ จณฺฑาลสทฺทสฺส จ เววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘จณฺฑาลสฺสา’’ติฯ จณฺฑาโล หิ สํ สุนขํ ปจตีติ ฉปโกติ วุจฺจติ สการสฺส ฉการํ กตฺวาฯ ฉปกสฺส เอสา ฉปกี, จณฺฑาลภริยาฯ ยตฺราติ เอตฺถ ตฺรปจฺจโย ปจฺจตฺเต โหตีติ อาห ‘‘โย หิ นามา’’ติฯ โย ราชา อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา มนฺตํ ปริยาปุณิสฺสติ นาม, อยํ ราชา ยาว อติวิย อธมฺมิโกติ วุตฺตํ โหติฯ
‘‘สพฺพมิท’’นฺติ อยํ สทฺโท ลิงฺควิปลฺลาโสติ อาห ‘‘สพฺโพ อย’’นฺติ ฯ ‘‘โลโก’’ติ อิมินา อิธสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ จริมสทฺโท อนฺติมปริยาโยฯ อนฺติโมติ จ ลามโกฯ ลามโกติ จ นาม อิธ วิปตฺตีติ อาห ‘‘สงฺกร’’นฺติฯ สงฺกรนฺติ วิปตฺติํฯ ‘‘นิมฺมริยาโท’’ติ อิมินา ‘‘สงฺกรํ คโต’’ติ ปทานํ อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ จริมํ คตํ จริมคตํ, สพฺโพ อยํ โลโก จริมคโตติ อตฺโถฯ อิธ จ ชาตเก (ชา. 1.4.33) จ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘จมริกต’’นฺติ ปาโฐ อตฺถิ, โส อยุตฺโตเยวฯ ตตฺเถวาติ อมฺพรุกฺขมูเลเยวฯ เตสนฺติ ราชพฺราหฺมณานํฯ
ตตฺถาติ ติสฺสํ คาถายํฯ ปาฬิยาติ อตฺตโน อาจารปกาสกคนฺถสงฺขาตาย ปาฬิยาฯ น ปสฺสเรติ เอตฺถ เรสทฺโท อนฺติสฺส การิโยติ อาห ‘‘น ปสฺสนฺตี’’ติฯ โย จายนฺติ โย จ อยํฯ อยํสทฺโท ปทาลงฺการมตฺโต, พฺราหฺมโณติ อตฺโถฯ อธียตีติ อชฺฌายติ, สิกฺขตีติ อตฺโถฯ
ตโตติ โพธิสตฺเตน วุตฺตคาถาโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ คาถายฯ โภติ โพธิสตฺตํ อามนฺเตติฯ ‘‘ภุตฺโต’’ติ ปทสฺส กมฺมวาจกภาวมาวิกาตุํ วุตฺตํ ‘‘มยา’’ติฯ อสฺสาติ โอทนสฺสฯ อิมินา สุจิ ปริสุทฺธํ มํสํ สุจิมํสํ, เตน อุปเสจนมสฺสาติ สุจิมํสูปเสจโนติ พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติฯ ธมฺเมติ อาจารธมฺเมฯ พทฺโธ หุตฺวาติ ถทฺโธ หุตฺวา, อยเมว วา ปาโฐ ฯ วณฺณสทฺทสฺส สณฺฐานาทิเก อญฺเญ อตฺเถ ปฏิกฺขิปิตุํ วุตฺตํ ‘‘ปสตฺโถ’’ติฯ โถมิโตติ ตสฺเสว เววจนํฯ
อถาติ อนนฺตเรฯ นนฺติ พฺราหฺมณํฯ ตสฺสาติ คาถาทฺวยสฺสฯ พฺราหฺมณาติ ปุโรหิตํ อาลปติฯ สมฺปตีติ สนฺทีฏฺฐิเกฯ ‘‘ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วา’’ติ ปทานํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘นิปฺปชฺชตี’’ติฯ
มหาพฺรหฺเมติ เอตฺถ พฺรหฺมสทฺโท พฺราหฺมณวาจโกติ อาห ‘‘มหาพฺราหฺมณา’’ติฯ อญฺเญปีติ ราชพฺราหฺมเณหิ อปเรปิฯ
‘‘ปจนฺตี’’ติ วุตฺเต อวินาภาวโต ‘‘ภุญฺชนฺตี’’ติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ปจนฺติ เจว ภุญฺชนฺติ จา’’ติฯ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทินา อญฺเญปีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส สมฺปิณฺฑนตฺถํ ทสฺเสติ, ตฺวํ อาจริสฺสสีติ สมฺพนฺโธฯ ปุน ตฺวนฺติ ตํ, อุปโยคตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ‘‘มา ภิทา’’ติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ‘‘ปาสาโณ’’ติอิมินา อสฺมสทฺโท ปาสาณปริยาโยติ ทสฺเสติฯ เตนาติ ภินฺทนเหตุนาฯ
[648] อตฺตโน กงฺขาฐานสฺส ปุจฺฉนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น กเถตพฺพ’’นฺติฯ
[649] สมธุเรนาติ สมํ ธุเรน, สมํ มุเขนาติ อตฺโถฯ
[652] ยํ มูลํ วา ยา สาขา วา คจฺฉตีติ โยชนาฯ ขนฺเธติ รุกฺขสฺส ขนฺเธฯ นิกฺขมตีติ อุจฺจารปสฺสาโว นิกฺขมติฯ ติณณฺฑุปกนฺติ ติเณน กตํ, ติณมยํ วา อณฺฑุปกํฯ เอตฺถาติ อุจฺจารปสฺสาวเขเฬสุฯ
[653] อธิปฺเปตอุทกํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปริโภคอุทกเมวา’’ติฯ สตฺตโม วคฺโคฯ
เอตฺถาติ เสขิเยสุฯ สูปพฺยญฺชนปฏิจฺฉาทเนติ สูปพฺยญฺชเน โอทเนน ปฏิจฺฉาเทติฯ สมตฺตา เสขิยาฯ
8. สตฺตาธิกรณสมถ-อตฺถโยชนา
[655] สงฺขฺยํ ปริจฺฉิชฺชตีติ สงฺขฺยาปริจฺเฉโทฯ เตสนฺติ จตุพฺพิธานมธิกรณานํฯ ตสฺสาติ เตสํ ขนฺธกปริวารานํฯ ตตฺเถวาติ เตสุ เอว ขนฺธกปริวาเรสุฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สิกฺขาปเทสูติฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุวิภงฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
ชาทิลญฺฉิตนาเมน เนกานํ วาจิโต มยาฯ
สาธุํ มหาวิภงฺคสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติฯ
ภิกฺขุนีวิภงฺโค
1. ปาราชิกกณฺฑอตฺถโยชนา
