1. สญฺจิจฺจปาณสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

[382] สปฺปาณกวคฺคสฺส ปฐเม อุสุํ อสติ ขิปติ อเนนาติ อิสฺสาโสติ กเต ธนุเยว มุขฺยโต อิสฺสาโส นาม, ธนุคฺคหา- จริโย ปน อุปจาเรนฯ อุสุํ อสติ ขิปตีติ อิสฺสาโสติ กเต ธนุคฺคหาจริโย อิสฺสาโส นาม, อิธ ปน อุปจารตฺโถ วา กตฺตุตฺโถ วา คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ธนุคฺคหาจริโย โหตี’’ติฯ ปพฺพชิตกาเล อิสฺสาสสฺส อยุตฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘คิหิกาเล’’ติฯ โวโรปิตาติ เอตฺถ วิ อว ปุพฺพสฺส รุหธาตุสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วิโยชิตา’’ติฯ

ยสฺมา คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตนฺติ ‘‘ชีวิตา โวโรปิตา’’ติวจนํฯ กสฺมา โวหารมตฺตเมว โหติ, นนุ ยโต กุโตจิ ยสฺมิํ กิสฺมิํจิ วิโยชิเต ทฺเว วตฺถูนิ วิย วิสุํ ติฏฺฐนฺติ ปาณโต ชีวิเต วิโยชิเต ปาณชีวิตาปีติ อาห ‘‘น เหตฺถา’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํฯ เอตฺถาติ ‘‘ชีวิตา โวโรปิตา’’ติวจเน ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ กิญฺจิ ชีวิตํ นามาติ โยชนาฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺถสมฺพนฺโธ – สีสาลงฺกาเร สีสโต วิโยชิเต สีสํ อลงฺการโต วิสุํ ติฏฺฐติ ยถา, เอวํ ชีวิเต ปาณโต วิโยชิเต ชีวิตํ ปาณโต วิสุํ น ติฏฺฐติ นามาติฯ อญฺญทตฺถูติ เอกํเสนฯ ‘‘ปาณ’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺโตปิ มนุสฺสปาณสฺส ปาราชิกฏฺฐาเน คหิตตฺตา อิธ ปาริเสสญาเยน ติรจฺฉานปาโณว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ติรจฺฉานคโตเยว ปาโณ’’ติฯ ตนฺติ ปาณํฯ มหนฺเต ปน ปาเณติ สมฺพนฺโธฯ

[385] โสเธนฺโต อปเนตีติ โยชนาฯ มงฺคุโลติ มนุสฺสรตฺตโป เอโก กิมิวิเสโสฯ โส หิ รตฺตปิวนตฺถาย มงฺคติ อิโต จิโต จ อิมํ จิมญฺจ ฐานํ คจฺฉตีติ ‘‘มงฺคุโล’’ติ วุจฺจติฯ ปทกฺขรานญฺหิ อวิปริตตฺถํ, โสตูนญฺจ สชฺฌาโยปเทสลภนตฺถํ กตฺถจิ ฐาเน วจนตฺโถ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺส พีชเมว ขุทฺทกฏฺเฐน มงฺคุลพีชกํ, ตสฺมิํฯ ตนฺติ มงฺคุลพีชกํฯ ภินฺทนฺโต หุตฺวาติ โยชนาติฯ ปฐมํฯ

2. สปฺปาณกสิกฺขาปทํ

[387] ทุติเย สห ปาเณหีติ สปฺปาณกํ อุทกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย ปาณกา’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํฯ ปตฺตปูรมฺปิ อุทกนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ ตาทิเสนาติ สปฺปาณเกนฯ โธวโตปิ ปาจิตฺติยนฺติ โยชนาฯ อุทกโสณฺฑินฺติ สิลามยํ อุทกโสณฺฑิํฯ โปกฺขรณินฺติ สิลามยํ โปกฺขรณิํฯ อุฏฺฐาปยโตปิ ปาจิตฺติยนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ โสณฺฑิโปกฺขรณีหิฯ อุทกสฺสาติ อุทเกน, ปูเร ฆเฏ อาสิญฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อุทเกฯ อุทเกติ อุทกสณฺฐานกปเทเส อาสิญฺจิตอุทเกฯ ปติสฺสตีติ โสณฺฑิโปกฺขรณีหิ คหิตอุทกํ ปติสฺสตีติฯ ทุติยํฯ

3. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทํ

[392] ตติเย ‘‘อุจฺจาเลนฺตี’’ติอิมินา อุกฺโกเฏนฺตีติ เอตฺถ อุปุพฺพสฺส กุฏธาตุสฺส อุจฺจาลนตฺถํ ทสฺเสติ ธาตูน, มเนกตฺถตฺตาฯ ยํ ยํ ปติฏฺฐิตํ ยถาปติฏฺฐิตํ, ตสฺส ภาโว ยถาปติฏฺฐิตภาโว, เตนฯ

[393] โย ธมฺโมติ โย สมถธมฺโมฯ ธมฺเมนาติ เอตฺถ เอนสทฺเทน ‘‘ยถาธมฺม’’นฺติ เอตฺถ อํอิติการิยสฺส การิํ ทสฺเสติฯ อิมินา ‘‘ยถาธมฺม’’นฺติ ปทสฺส ‘‘นิหตาธิกรณ’’นฺติ เอตฺถ นิหตสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘สตฺถารา’’ติปทํ ‘‘วุตฺตํ’’ อิติปเท กตฺตาฯ นตฺถิ หตํ หนนํ อิมสฺสาติ นิหตนฺติ วุตฺเต อตฺถโต วูปสมนเมวาติ อาห ‘‘วูปสมิต’’นฺติฯ

[395] ยํ วา ตํ วา กมฺมํ ธมฺมกมฺมํ นาม น โหติ, อถ โข อธิกรณวูปสมกมฺมเมว ธมฺมกมฺมํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน กมฺเมนา’’ติอาทิฯ อยมฺปีติ อยมฺปิ ภิกฺขุฯ เสสปทานิปีติ ‘‘ธมฺมกมฺเม เวมติโก’’ติอาทีนิ เสสปทานิปิฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ วิตฺถาโร ปน วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺเถวาติ ปริวาเร เอวฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท, วิภงฺเค วาติฯ ตติยํฯ

4. ทุฏฺฐุลฺลสิกฺขาปทํ

[399] จตุตฺเถ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺสิตานิ ทุฏฺฐุลฺลสทฺทตฺถภาเวน สทิสตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ธุร’’นฺติ เอตฺถ ลกฺขณวนฺตตฺตา ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ธุเร’’ติฯ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต สตีติ โยชนาฯ