อสนฺเต หารเกติ อาณตฺติยา หารเก อสติฯ กมฺพลสฺส อุปริ นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส สเจ เอกมฺปิ โลมํ จีวเร ลคฺคํ โหติ, ติโยชนาติกฺกเม อาปตฺติ เอว กมฺพลโต วิชฏิตตฺตาติ ลิขิตํฯ ตํ กมฺพลสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตา อตฺตโน อตฺถาย ปฏิคฺคหิตเมว โหตีติ ยุตฺตํฯ

เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘นิพฺพตฺตรุกฺขจฺฉายาปิ รุกฺขปริจฺเฉทํ อนติกฺกนฺตา’’ติ ลิขิตํฯ

ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา

ชาตรูปรชตปริวตฺตนนฺติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน วุตฺตํฯ

รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา

อสนฺเต ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพเมวาติ เอตฺถ กิํ สุทฺธิกํ ปาจิตฺติยํ, อุทาหุ นิสฺสคฺคิยนฺติ? นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยเมวฯ

กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตตฺริทํ ปกิณฺณกํ

อฏฺฐมสิกฺขาปทํ ปเรน อตฺตโน อตฺถาย ทิยฺยมานสฺส วา ปาริวตฺตกภาเวน ทิยฺยมานสฺส วา ปํสุกูลสฺส วา รูปิยสฺส อุคฺคณฺหนอุคฺคณฺหาปนสาทิยนานิ ปฏิกฺขิปติฯ

นวมํ ปรสฺส วา อตฺตโน วา รูปิยปริวตฺตนํ ปฏิกฺขิปติฯ

ทสมํ อรูปิยปริวตฺตนํฯ ‘‘อรูปิเย อรูปิยสญฺญี ปญฺจนฺนํ สห อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. 591; วิ. วิ. ฏี. 1.591; วชิร. ฏี. ปาราชิก 587) จ วจนํ อิตเรหิ สห อาปตฺตีติ ทีเปติฯ อรูปิยญฺจ ทุกฺกฏวตฺถุฯ ตสฺมา ตสฺส ปริวตฺตเน สติ นิสฺสคฺคิยนฺติ เอกนฺเตน วุตฺตํฯ ปญฺจนฺนํ สห ทุกฺกฏวตฺถูนํ ปริวตฺตเน อนาปตฺติปฺปสงฺคโต อนาปตฺติ เอวาติ โปราณาติ เจ? น, กปฺปิยวตฺถูนํเยว ตตฺถ อาคตตฺตาฯ ยทิ กปฺปิยวตฺถุ นิสฺสคฺคิยํ, ปเคว ทุกฺกฏวตฺถูติ เจ? น, อาปตฺติครุกลหุกภาเวน วตฺถุครุกลหุกนิยมาภาวโตฯ

นิสฺสคฺคิยวตฺถุโต หิ มุตฺตามณิเวฬุริยาทิ มหคฺฆปฺปโหนกมฺปิ ทุกฺกฏวตฺถูติ กตฺวา นิสฺสคฺคิยวตฺถุโต มุตฺตาทิ ลหุกํ โหติฯ ลหุเกปิ วตฺถุสฺมิํ ยเถว ทุกฺกฏวตฺถุโน ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, ตเถว ตสฺส วา เตน วา เจตาปเนปิ ทุกฺกฏํ ยุตฺตนฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.589) อฏฺฐกถาจริยาฯ

อถ วา ยํ วุตฺตํ ‘‘กปฺปิยวตฺถูนํเยว ตตฺถ อาคตตฺตา’’ติ, ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุกฺกฏวตฺถูนิปิ อธิปฺเปตานิ, น ปน ปาฬิยํ วุตฺตานิ อนาปตฺติวารปฺปสงฺคภยาติ วุตฺตํ โหติฯ มุตฺตาทีสุปิ วุตฺเตสุ อนาปตฺติยํ กปฺปิยการกสฺส อาจิกฺขติ, ‘‘อิทํ มุตฺตาทิ อมฺหากํ อตฺถิ, อมฺหากญฺจ อิมินา จ อิมินา จ เวฬุริยาทินา อตฺโถ’’ติ ภณติ, ทสเมน อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโย สิยาฯ ยสฺมา จ อิทํ กปฺปิยการกสฺส อาจิกฺขนาทิสํโวหาโร จ, ตสฺมา ตํ นวเมน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ กิญฺจาปิ กยวิกฺกเยว โหติ กปฺปิยวตฺถูหิ อนุญฺญาตํ, อิมินาว นเยน กิญฺจาปิ ทุกฺกฏวตฺถุปิ ทสเม อธิปฺเปตํ อาปชฺชติ, อฏฺฐกถาวิโรธโต ปน นาธิปฺเปตมิจฺเจว คเหตพฺโพฯ

กา ปเนตฺถ การณจฺฉายาติ, ปญฺจนฺนํ สห ตตฺถ อนาปตฺติปฺปสงฺคโต อนาปตฺติ เอวาติ เจ? น, ตตฺถ อนาคตตฺตาฯ อนาคตการณา วุตฺตนฺติ เจ? น, ปญฺจนฺนํ สห อาปตฺติวตฺถุกสฺส อนาปตฺติวารลาเภ วิเสสการณาภาวา, อกปฺปิยตฺตา ปญฺจนฺนํ สหาปิ อาปตฺติยา ภวิตพฺพนฺติ สิทฺโธ อฏฺฐกถาวาโทฯ

อปโร นโย – ยทิ ทุกฺกฏวตฺถุนา กยวิกฺกเย นิสฺสคฺคิยํ, กปฺปิยวตฺถุมฺหิ วุตฺตปริยาโย ตตฺถ ลพฺเภยฺย, น ปน ลพฺภตีติ นวเม เอว ตานิ วตฺตพฺพานิฯ

ตสฺมา สํโวหาโร นาม กยวิกฺกโยปิ อญฺญถา ปริวตฺตนํ ปริยาทิยิตฺวา ปวตฺโต, กยวิกฺกยญฺจ โมเจตฺวา ‘‘อิมินา อิมํ เทหี’ติ เจตาเปติ, วฏฺฏตี’’ติ อวตฺวา ทสมสฺส อนาปตฺติวาเร วุตฺตนเยเนว เตสํ ปริวตฺตเน นิสฺสคฺคิยานุมติวิโรธโต อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยเนว ทุกฺกฏวตฺถุนา เจตาปเน ทุกฺกฏเมวฯ เนสํ กยวิกฺกเยน นิสฺสคฺคิยนฺติ เจ? น, สพฺพสฺสปิ กยวิกฺกยตฺตาฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘อนฺธกฏฺฐกถายํ ปน ‘สเจ กยวิกฺกยํ สมาปชฺเชยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’นฺติ ภาสิตํ, ตํ ทุพฺภาสิตํฯ กสฺมา? น หิ ทานคฺคหณโต อญฺโญ กยวิกฺกโย นาม อตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.589), อตฺตโน มติยา กยวิกฺกยลกฺขณสมฺมเต ทสมสฺส อนาปตฺติวาเร วุตฺตนเยเนว เตสํ ปริวตฺตเน นิสฺสคฺคิยานุมติวิโรธโต จฯ ภวตุ วา อตฺตโน ปฏิสิทฺธมิทํ การณํ, ทสเม อวสฺสเมว ชานิตพฺพานีติ ตานิ กยวิกฺกยาเนวาติ เตสํ นิสฺสคฺคิยภาวญฺจ คตานีติ เอวมฺปิ สิทฺโธ อฏฺฐกถาวาโทฯ

เอตฺถาหุ โปราณา – ‘‘อตฺตโน สนฺตกํ รูปิยํ ปรหตฺถคตํ กโรติ อชฺฌาจรติ, ทุกฺกฏํฯ ปรสฺส รูปิยํ อตฺตโน หตฺถคตํ กโรติ, อฏฺฐเมน นิสฺสคฺคิยํฯ อุคฺคหิตวตฺถุปริวตฺตเน กถํ ชาตํ? อพฺโพหาริกํ ชาตํฯ อถ ปรสฺส รูปิยํ อตฺตโน หตฺถคตํ ปฐมํ กโรติ, รูปิยปฺปฏิคฺคหณสฺส กตตฺตา อฏฺฐเมน นิสฺสคฺคิยํฯ อตฺตโน สนฺตกํ รูปิยํ ปรสฺส หตฺถคตํ ปจฺฉา กโรติ, สํโวหาเรน นิสฺสคฺคิย’’นฺติฯ ‘‘รูปิยสฺส คหณมตฺเตน อฏฺฐเมน อาปตฺติ, ปจฺฉา ปริวตฺตเน นวเมนา’’ติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ, ตํ ปน ยุตฺตํฯ ‘‘อชฺฌาจรติ, ทุกฺกฏ’’นฺติ ทุวุตฺตํฯ ทุกฺกฏสฺส อนิยมปฺปสงฺคโต นิสฺสชฺชนวิธาเนสุ ทสฺสิโตวฯ กิํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ทฺวีหิ นิสฺสคฺคิเยหิ ภวิตพฺพํ, นิสฺสชฺชนวิธาเน ‘‘อหํ, ภนฺเต, รูปิยํ ปฏิคฺคเหสิํ, นานาปฺปการกญฺจ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺชิ’’นฺติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย ‘‘รูปิยํ เจตาเปตี’’ติ สพฺพตฺถ ปาฬิยํ รูปิยปฺปฏิคฺคหณสฺส วุตฺตตฺตาฯ

เอตฺตาวตา ยํ โปราณคณฺฐิปเท วุตฺตํ ‘‘ทุกฺกฏวตฺถุนา กยวิกฺกยํ ปริหรนฺเตน จตูสุ นิสฺสคฺคิยวตฺถูสุ เอเกกสฺมิํ คหิเต อฏฺฐเมน นิสฺสคฺคิยํ โหติฯ ทุกฺกฏวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุนฺติ ‘‘อิมินา อิทํ เทหี’’ติ คหิเต เตเนว นิสฺสคฺคิยํ โหติฯ

‘‘กยวิกฺกยมฺปิ นีหริตฺวา คหิเต ทุกฺกฏํ, เจตาปิตรูปิยคฺคหเณ อฏฺฐเมน, ปริวตฺตเน นวเมนาติอาทินา อตฺตนา อนุคฺคเหตฺวา กปฺปิยวเสน นีหริตฺวา ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สทฺธิํ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ, ตํ วิโสธิตํ โหติฯ อปรมฺปิ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘นิสฺสชฺชิตพฺเพ อสติ กถํ ปาจิตฺติยํ, ทุนฺนิสฺสฏฺฐรูปิยมฺปิ ‘น ฉฑฺเฑตี’ติ วทนฺตสฺส วิสฺสฏฺโฐ อุปาสโก ตํ คเหตฺวา อญฺญํ เจ ภิกฺขุโน เทติ, กปฺปตี’’ติ, ตญฺจ ทุวุตฺตํฯ น หิ คหิตตฺตา ตโต อญฺญํ วตฺถุ โหติฯ ปุน อปรญฺจ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อิมํ ‘คณฺหาหี’ติ วทนฺตสฺส สทฺธาเทยฺยวินิปาตทุกฺกฏํ, ‘เอตํ เทหี’ติ วทนฺตสฺส วิญฺญตฺติทุกฺกฏ’’นฺติ, ตญฺจ ทุวุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ปโยคทุกฺกฏํ ยุตฺตํ วิย ปญฺญายติฯ

ปกิณฺณกํ นิฏฺฐิตํฯ

เอฬกโลมวคฺโค ทุติโยฯ

3. ปตฺตวคฺโค