1. ลสุณสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘ลสุณ’’นฺติ กิญฺจาปิ อวิเสเสน วุตฺตํ, ตถาปิ มคเธสุ ชาตํ ลสุณเมว อิธาธิปฺเปตํ, ตมฺปิ ภณฺฑิกลสุณเมวาติ อาห มคธรฏฺเฐ ชาต’’นฺติอาทิฯ

ภณฺฑิกลสุณนฺติ โปฏฺฏลิกลสุณเมว, สมฺปุณฺณมิญฺชานเมตํ อธิวจนํฯ เตนาห ‘‘น เอกทฺวิติมิญฺชก’’นฺติฯ อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเรติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 795) เอตฺถ สเจ ทฺเว ตโย ภณฺฑิเก เอกโตเยว สงฺขาทิตฺวา อชฺโฌหรติ, เอกํ ปาจิตฺติยํฯ ภญฺชิตฺวา เอเกกมิญฺชกํ ขาทนฺติยา ปน ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยานิฯ

ปลณฺฑุกาทีนํ วณฺเณน วา มิญฺชาย วา นานาตฺตํ เวทิตพฺพํ – วณฺเณน ตาว ปลณฺฑุโก นาม ปณฺฑุวณฺโณ โหติ, ภญฺชนโก โลหิตวณฺโณ, หริตโก หริตปณฺณวณฺโณฯ มิญฺชาย ปน ปลณฺฑุกสฺส เอกา มิญฺชา โหติ, ภญฺชนกสฺส ทฺเว, หริตกสฺส ติสฺโสฯ จาปลสุโณ อมิญฺชโกฯ องฺกุรมตฺตเมว หิ ตสฺส โหติฯ มหาปจฺจริยาทีสุ ปน ‘‘ปลณฺฑุกสฺส ตีณิ มิญฺชานิ, ภญฺชนกสฺส ทฺเว, หริตกสฺส เอก’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 797) วุตฺตํฯ เอเต ปลณฺฑุกาทโย สภาเวเนว วฏฺฏนฺติฯ สูปสมฺปากาทีสุ ปน มาคธกมฺปิ วฏฺฏติฯ ตญฺหิ ปจฺจมาเนสุ มุคฺคสูปาทีสุ วา มจฺฉมํสวิกติยา วา เตเล วา พทรสาฬวาทีสุ วา อมฺพิลสากาทีสุ วา อุตฺตริภงฺเคสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ อนฺตมโส ยาคุภตฺเตปิ ปกฺขิตฺตํ วฏฺฏติฯ พทรสาฬวํ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.793-797) นาม พทรผลานิ สุกฺขาเปตฺวา จุณฺเณตฺวา กตฺตพฺพา ขาทนียวิกติฯ

ลสุณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สมฺพาธโลมสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘ปฏิจฺฉนฺโนกาเส’’ติ เอตสฺส วิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘อุปกจฺฉเกสุ จ มุตฺตกรเณ จาติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ

อาพาธปจฺจยาติ กณฺฑุกจฺฉุอาทิอาพาธปจฺจยา สํหราเปนฺติยา อนาปตฺติฯ ‘‘ภิกฺขุสฺส เอตฺถ จ ลสุเณ จ ทุกฺกฏ’’นฺติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย 800) โปราณาฯ

สมฺพาธโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตลฆาตกสิกฺขาปทวณฺณนา

ตลฆาตเกติ มตฺถเก ปหารทาเน, ตญฺจ โข ตลํ ‘‘มุตฺตกรเณ ปหารํ เทตี’’ติ (ปาจิ. 804) ปทภาชนิยํวุตฺตตฺตา ‘‘มุตฺตกรณสฺสา’’ติ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘มุตฺตกรณสฺส ตลฆาตเน’’ติฯ ปุริมนเยเนว สาณตฺติกนฺติ อตฺตโน อตฺถาย อญฺญํ อาณาเปนฺติยา สาณตฺติกํฯ

ตลฆาตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ชตุมฏฺฐกสิกฺขาปทวณฺณนา

วตฺถุวเสเนตํ วุตฺตนฺติ ‘‘ชตุมฏฺฐเก’’ติ เอตํ นิทานวเสน อุปฺปนฺนสฺส วตฺถุโน วเสเนว วุตฺตํฯ ยํ กิญฺจิ ปน ทณฺฑกํ ปเวเสนฺติยา อาปตฺติเยวฯ เตนาห ‘‘กามราเคน ปนา’’ติอาทิฯ

ชตุมฏฺฐกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทวณฺณนา

อาทาตพฺพนฺติ ปเวเสตพฺพํฯ อคฺคปพฺพนฺติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อคฺคปพฺพํฯ ตติยํ ปพฺพํ ปเวเสตีติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ตติยํ ปพฺพํ ปเวเสติฯ วุตฺตญฺเหตํ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 812) ‘‘คมฺภีรโต ทฺวินฺนํ ปพฺพานํ อุปริ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ปเวเสนฺติยา ปาจิตฺติย’’นฺติฯ