อญฺญถา สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส องฺคํ น โหติ , อาณตฺติกํ วา สาหตฺถิกสฺสาติ วุตฺตลกฺขเณน วิรุชฺฌตี’’ติ วินยคณฺฐิปเท ลิขิตํฯ ปิ-สทฺโท ปเนตฺถ ตตฺเถว ลิขิโตฯ

กายวาจาสมุฏฺฐานํ, ยสฺสา อาปตฺติยา สิยา;

ตตฺร วาจงฺคํ จิตฺตํว, กมฺมํ นสฺสา วิธียติฯ

กิริยากิริยาทิกํ ยญฺเจ, ยมฺปิ กมฺมตฺตยํ ภเว;

น ยุตฺตํ ตํ วิรุทฺธตฺตา, กมฺมเมกํว ยุชฺชตีติฯ (วชิร. ฏี. ปาราชิก 131 ปกิณฺณกกถาวณฺณนา);

ทุติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ตติยปาราชิกวณฺณนา

ยถา ญาตปริญฺญา ธมฺมานํ สภาวชานนเมว ‘‘อิทํ รูปํ, อยํ เวทนา’’ติ, ตีรณปริญฺญา ปน ธมฺมสภาเวน สทฺธิํ อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตมานํ ‘‘รูปํ อนิจฺจนฺติ วา’’ติอาทิ, เอวมิธ สทฺธิํ เจเตตฺวา เอกตฺเตนาปิ ปาณาติปาตาภาวา ‘‘ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติ วุตฺตตฺตา คพฺภเสยฺยกานํ วเสน สพฺพสุขุมอตฺตภาวโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘กลลโต ปฏฺฐายา’’ติ อาหฯ เอตฺถ ชีวิตา โวโรเปนฺโต ปจฺจุปฺปนฺนโต วิโยเชติฯ ตตฺถ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ น สกฺกา โวโรเปตุํ, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ วา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วา สกฺกาฯ กถํ? ตสฺมิญฺหิ อุปกฺกเม กเต ลทฺธูปกฺกมํ ชีวิตทสกํ นิรุชฺฌมานํ ทุพฺพลสฺส ปริหีนเวคสฺส ปจฺจโย โหติฯ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ ยถา ทฺเว ตโย ชวนวาเร ชวิตฺวา นิรุชฺฌติ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ตทนุรูปํ กตฺวา นิรุชฺฌติ, ตถา ปจฺจโย โหติฯ ตโต สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ วา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วา ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ อปตฺวา อนฺตราว นิรุชฺฌติฯ เอวํ ตทุภยมฺปิ โวโรเปตุํ สกฺกาฯ ตสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนํ วิโยเชติฯ

‘‘อิมสฺส ปนตฺถสฺสา’’ติ โวหารวเสน วุตฺตมตฺถํ ปรมตฺถวเสน อาวิภาวตฺถํ ‘‘ปาโณ เวทิตพฺโพ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กายวิญฺญตฺติสหิตาย เจตนาย ปยุชฺชตีติ ปโยโค, โก โส? สรีเร สตฺถาทีนํ คมนํ ปหรณนฺติ กายวจีวิญฺญตฺติสหิตาย เจตนาย ปรสรีเร สตฺถปาตนํฯ ทูเร ฐิตนฺติ ทูเร วา ติฏฺฐตุ, สมีเป วาฯ

หตฺถโต มุตฺเตน ปหาโร นิสฺสคฺคิโยฯ ตตฺถาติ นิสฺสคฺคิยปฺปโยเคฯ โย โกจิ มรตูติ เอตฺถ มหาชนสมูเห น สกฺกาฯ ยสฺสูปริ สโร ปตติ, ตสฺเสว ชีวิตมรณํ กาตุํ, น ยสฺส กสฺสจิ ชีวิตมรณํฯ อาณาปนนฺติ วจีวิญฺญตฺติสหิตาย เจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํฯ เตเนว ‘‘สาเวตุกาโม น สาเวตี’’ติ (ปารา. 54) วุตฺตํฯ อาณตฺตินิยามกาติ อาณตฺติกปฺปโยคสาธิกาฯ เอเตสุ หิ อวิรชฺฌิเตสุ เอว อาณตฺติปโยโค โหติ, น อญฺญถาฯ

รูปูปหาโรติ เอตฺถ –

‘‘มมาลาเภน เอสิตฺถี, มรตู’’ติ สมีปโค;

ทุฏฺฐจิตฺโต สเจ ยาติ, โหติ โส อิตฺถิมารโกฯ

ภิกฺขตฺถาย สเจ ยาติ, ชานนฺโตปิ น มารโก;

อนตฺถิโก หิ โส ตสฺสา, มรเณน อุเปกฺขโกฯ

วิโยเคน จ เม ชายา, ชนนี จ น ชีวติ;

อิติ ชานํ วิยุญฺชนฺโต, ตทตฺถิโก โหติ มารโกฯ

ปพฺพชฺชาทินิมิตฺตญฺเจ, ยาติ ชานํ น มารโก;

อนตฺถิโก หิ โส ตสฺสา, มรเณน อุเปกฺขโกฯ

หารกสทฺทสฺส เภทโต อตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา อุภยมฺปิ เอกเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺถญฺจ ตํ หารกญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอเตน ถาวรปฺปโยคํ ทสฺเสติ สาหตฺถิกาทีสุ ปโยเคสุฯ ‘‘อิติ จิตฺตมโน’’ติ อุทฺธริตฺวาปิ อิติสทฺทสฺส อตฺโถ น ตาว วุตฺโตฯ กิญฺจาปิ น วุตฺโต, อธิการวเสน ปน อาคตํ อิติสทฺทํ โยเชตฺวา อิติ จิตฺตสงฺกปฺโปติ เอตฺถ ‘‘มรณสญฺญี มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตตฺตา มรณํเยว วกฺขตีติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตนเยนาติ ฉปฺปโยควเสนฯ สาหตฺถิกนิสฺสคฺคิยปฺปโยเคสุ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย สตฺตมาย สห อุปฺปนฺนกายวิญฺญตฺติยา สาหตฺถิกตา เวทิตพฺพาฯ

อาณตฺติเก ปน สตฺตหิปิ เจตนาหิ สห วจีวิญฺญตฺติสมฺภวโต สตฺต สตฺต สทฺทา เอกโต หุตฺวา เอเกกกฺขรภาวํ คนฺตฺวา ยตฺตเกหิ อกฺขเรหิ อตฺตโน อธิปฺปายํ วิญฺญาเปนฺติ, ตทวสานกฺขรสมุฏฺฐาปิกาย สตฺตมเจตนาย สหชาตวจีวิญฺญตฺติยา อาณตฺติกตา เวทิตพฺพาฯ

ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา

อิเธว สงฺคหนฺติ ‘‘อิติ ชานามิ, อิติ ปสฺสามี’’ติ ปเท กถนฺติ เจ, ‘‘อิติ ชานามี’’ติอาทิมาห ฯ เกวลํ ‘‘ปาปิจฺฉตายา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา) วจนโต มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา สมุทาจรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทีปิตํฯ ‘‘อตีตกาเล โสตาปนฺโนมฺหี’’ติ วทนฺโต ปริยาเยน วทติ, ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหา’’ติอาทีสุ (ปริ. 165) วิย สิกฺขาปเทปิ ‘‘อิติ ชานามี’’ติ (ปารา. 195, 197) ปจฺจุปฺปนฺนเมว วุตฺตํฯ

จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกา ตติยปาราชิกํ อาปนฺนา, ภิกฺขุนิทูสโก, ลมฺพีอาทโย จ จตฺตาโร ปฐมปาราชิกํ อาปนฺนา เอวาติ กตฺวา กุโต จตุวีสตีติ เจ? น, อธิปฺปายาชานนโตฯ มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธานุปสมฺปนฺนา เอว อธิปฺเปตา, ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร กิญฺจาปิ ปฐมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา ปน เอเกน ปริยาเยน เมถุนธมฺมํ ปฏิเสวิโน โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตาฯ น ลภติ ภิกฺขูหีติ เอตฺถ ‘‘อุโปสถาทิเภทํ สํวาส’’นฺติ เอตฺตกํ วุตฺตํฯ วินยฏฺฐกถายํ ‘‘อุโปสถปฺปวารณาปาติโมกฺขุทฺเทสสงฺฆกมฺมปฺปเภท’’นฺติ วุตฺตํฯ ปาฬิยํ ‘‘สํวาโส นาม เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตา’’ติ (ปารา. 55, 92, 172, 198) วุตฺตํฯ ติวิเธนาปิ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ ปฏิกฺขิตฺตํฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, คหฏฺเฐน นิสินฺนปริสาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติอาทิ (มหาว. 154) ปาติโมกฺขปฺปวารณาสุ เอว อาคตํ, อญฺเญสุ จ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ เสสํ กมฺมํ กาตุํ นตฺถิ ปฏิกฺเขโปฯ อาจริยาปิ ‘‘เสสํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, นตฺถิ อาปตฺตี’’ติ วทนฺติฯ