เอกสฺมิํ…เป.… กปฺปิเย กเต สพฺพํ กตํ โหตีติ เอกํเยว ‘‘กปฺปิยํ กโรมี’’ติ อธิปฺปาเยนปิ กปฺปิเย กเต เอกาพทฺธตฺตา สพฺพํ กตํ โหติฯ ทารุกํ วิชฺฌตีติ ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา วิชฺฌติ วา วิชฺฌาเปติ วา, วฏฺฏติเยวฯ ภตฺตสิตฺเถ วิชฺฌตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตํ วิชฺฌติ, น วฏฺฏตีติ วลฺลิอาทีนํ ภาชนคติกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ภินฺทาเปตฺวา กปฺปิยํ กาเรตพฺพนฺติ พีชโต มุตฺตสฺส กฏาหสฺส ภาชนคติกตฺตา วุตฺตํฯ อพีชนฺติ องฺกุรชนนสมตฺถพีชรหิตตรุณมฺพผลาทิฯ เตนาห ‘‘ยํ ปน ผลํ ตรุณํ โหติ, อพีช’’นฺติฯ นิพฺพตฺตพีชํ นาม พีชํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิสุํ กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ สกฺกุเณยฺยํ อมฺพปนสาทิผลํฯ เตนาห ‘‘พีชํ อปเนตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติฯ ตตฺถ กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถิ, สยเมว กปฺปิยานีติ อธิปฺปาโยฯ

ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อญฺญวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา

ยมตฺถนฺติ ‘‘ตฺวํ กิร ทุกฺกฏาปตฺติํ อาปนฺโน’’ติอาทิกํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํฯ ตโต อญฺญนฺติ ปุจฺฉิตตฺถโต อญฺญมตฺถํฯ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณสฺสาติ วินยธเรน ยํ วจนํ โทสปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ, ตโต อญฺเญน วจเนน ปฏิจฺฉาทนสฺสฯ ปฏิจฺฉาทนตฺโถปิ หิ จรสทฺโท โหติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํฯ วุตฺตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ

สาวเสสํ อาปตฺติํ อาปนฺโนติ เอตฺถ ฐเปตฺวา ปาราชิกํ เสสา สาวเสสาปตฺติ นาม, ตํ อาปนฺโนฯ อนุยุญฺชิยมาโนติ ‘‘กิํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิยมาโนฯ อญฺเญน วจเนนาติ ‘‘โก อาปนฺโน? กิํ อาปนฺโน? กิสฺมิํ อาปนฺโน? กถํ อาปนฺโน? กํ ภณถ? กิํ ภณถา’’ติ อญฺเญน วจเนนฯ อญฺญนฺติ ‘‘กิํ ตฺวํ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติอาทิกํ อนุยุญฺชกวจนํฯ ตถา ตถา วิกฺขิปตีติ เตน เตน ปกาเรน วิกฺขิปติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? โส (ปาจิ. อฏฺฐ. 94) กิญฺจิ วีติกฺกมํ ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา อนุยุญฺชิยมาโน ‘‘โก อาปนฺโน’’ติ วทติฯ ตโต ‘‘ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อหํ กิํ อาปนฺโน’’ติ วทติฯ

อถ ‘‘ปาจิตฺติยํ วา ทุกฺกฏํ วา’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ กิสฺมิํ อาปนฺโน’’ติ วทติฯ ตโต ‘‘อมุกสฺมิํ นาม วตฺถุสฺมิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อหํ กถํ อาปนฺโน, กิํ กโรนฺโต อาปนฺโนมฺหี’’ติ ปุจฺฉติฯ อถ ‘‘อิทํ นาม กโรนฺโต อาปนฺโน’’ติ วุตฺเต ‘‘กํ ภณถา’’ติ วทติฯ ตโต ‘‘ตํ ภณามา’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ภณถา’’ติ เอวมเนเกหิ ปกาเรหิ วิกฺขิปตีติ วุตฺตํ โหติฯ

โย ปน ภิกฺขุ สาวเสสํ อาปตฺติํ อาปนฺโน, ตํ น กเถตุกาโม ตุณฺหีภาเวน วิเหเสตีติ สมฺพนฺโธฯ วิเหเสตีติ จิรนิสชฺชาจิรภาสเนหิ ปิฏฺฐิอาคิลายนตาลุโสสาทิวเสน สงฺฆํ วิเหเสติ, ปริสฺสมํ เตสํ กโรตีติ อตฺโถฯ ปริสฺสโม หิ วิเหสา นามฯ อญฺญวาทกกมฺมนฺติ อญฺญวาทกสฺส ภิกฺขุโน อญฺญวาทกาโรปนตฺถํ กาตพฺพํ ญตฺติทุติยกมฺมํฯ วิเหสกกมฺมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมิํ สงฺเฆน กเตติ ตสฺมิํ อญฺญวาทกกมฺเม จ วิเหสกกมฺเม จ สงฺเฆน ญตฺติทุติยกมฺมวาจาย กเตฯ ตถา กโรนฺตานนฺติ ตํ ปการํ กโรนฺตานํ, อญฺญวาทกญฺจ วิเหสกญฺจ กโรนฺตานนฺติ อตฺโถฯ

‘‘วิเหสเกติ อยเมตฺถ อนุปญฺญตฺตี’’ติ อวจนญฺเจตฺถ ‘‘อาปตฺติกรา จ โหติ อญฺญวาทกสิกฺขาปทาทีสุ วิยา’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตตฺตาเยว ปญฺญายตีติ กตฺวาฯ เอส นโย อุปริ สิกฺขาปเทสุฯ ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยนฺติ ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิเวมติกอธมฺมกมฺมสญฺญีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิฯ อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อนาโรปิเตติ กมฺมวาจาย อนาโรปิเต, อปฺปติฏฺฐาปิเตติ อตฺโถฯ เคลญฺเญนาติ เยน กเถตุํ น สกฺโกติ, มุเข ตาทิเสน พฺยาธินาฯ สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ ภวิสฺสนฺตีติ สงฺฆมชฺเฌ กถิเต ตปฺปจฺจยา สงฺฆสฺส ภณฺฑนํ วา กลโห วา วิคฺคโห วา วิวาโท วา สงฺฆเภโท วา สงฺฆราชิ วา ภวิสฺสนฺตีติ อิมินา วา อธิปฺปาเยน น กเถนฺตสฺสฯ เอตฺถ จ อธมฺเมนาติ อภูเตน วตฺถุนาฯ

‘‘สมุฏฺฐานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานี’’ติ อวิเสสํ อติทิสิตฺวา วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สิยา กิริยํ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรนฺตสฺสฯ สิยา อกิริยํ ตุณฺหีภาเวน วิเหเสนฺตสฺสฯ

อญฺญวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา

เยน วจเนนาติ ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม อิทํ นาม กโรตี’’ติอาทิเกน เยน วจเนนฯ เตนาห ‘‘ฉนฺทายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ฉนฺทายาติ ฉนฺเทน ปกฺขปาเตนฯ ‘‘อกฺขราย วาเจตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 46) วิย ลิงฺควิปลฺลาโส เอสฯ อิทํ นาม กโรตีติ อตฺตโน สนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตานํ ปณีตํ เสนาสนํ วา ปญฺญเปติ, ภตฺตาทิกํ วาติ อธิปฺปาโยฯ เสนาสนปญฺญาปกาทิเภทนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ภตฺตุทฺเทสกยาคุภาชกผลภาชกาทีนํ คหณํฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ เฌ-สทฺโท โอโลกนตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘อวญฺญาย โอโลกาเปนฺตี’’ติฯ จินฺตนตฺโถเยว วา คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ลามกโต วา จินฺตาเปนฺตี’’ติฯ ตเถว วทนฺตาติ ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม อิทํ นาม กโรตี’’ติอาทีนิ วทนฺตาฯ วุตฺตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ ‘‘ขิยฺยนเก’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 105) อยเมตฺถ อนุปญฺญตฺติฯ

อสมฺมตสฺสาติ สงฺเฆน กมฺมวาจาย อสมฺมตสฺสฯ เกวลํ ‘‘ตเวโส ภาโร’’ติ สงฺเฆน อาโรปิตภารสฺส, ภิกฺขูนํ วา ผาสุวิหารตฺถาย สยเมว ภารํ วหนฺตสฺส, ยตฺร วา ทฺเว ตโย ภิกฺขู วิหรนฺติ, ตตฺร ตาทิสํ กมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺส กสฺสจีติ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วา ยสฺส กสฺสจิฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน สมฺมตสฺส วา อสมฺมตสฺส วาติ เอตฺถ ปน (ปาจิ. อฏฺฐ. 106) กิญฺจาปิ อนุปสมฺปนฺนสฺส เตรส สมฺมติโย ทาตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตถาปิ โย อุปสมฺปนฺนกาเล ลทฺธสมฺมุติโก ปจฺฉา อนุปสมฺปนฺนภาเว ฐิโต, ตํ สนฺธาย ‘‘สมฺมตสฺส วา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺส ปน พฺยตฺตสฺส สามเณรสฺส เกวลํ สงฺเฆน วา สมฺมเตน วา ภิกฺขุนา ‘‘ตฺวํ อิทํ กมฺมํ กโรหี’’ติ ภาโร กโต, ตํ สนฺธาย ‘‘อสมฺมตสฺส วา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา อุชฺฌาปนญฺจ ขิยฺยนญฺจ มุสาวาทวเสน ปวตฺตํ, ตสฺมา อาทิกมฺมิกสฺส อิมินาว อนาปตฺติ, มุสาวาเทน ปน อาปตฺติเยวาติ คเหตพฺพํฯ

อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ