เมนู

เอส นโย โคกณฺฏเกปิ ฯ เตนาห ‘‘อาตเปน…เป.… อสมฺพทฺธ’’นฺติฯ ตตฺถ โคกณฺฏโก (ปาจิ. อฏฺฐ. 86) นาม คาวีนํ ขุรจฺฉินฺนกทฺทโม วุจฺจติฯ สเจ ปน เหฏฺฐิมตเลน ภูมิสมฺพนฺโธ, วิโกเปตุํ น วฏฺฏติฯ ภิชฺชิตฺวา ปติตนทิตฏนฺติ ภิชฺชิตฺวา นทิสามนฺตา ปติตํ โอมกจาตุมาสํ โอวฏฺฐํ นทิตฏํฯ สเจ ปน ภิชฺชิตฺวา อุทเกเยว ปกติ, เทเว อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺเฐปิ อุทเกเยว อุทกสฺส ปติตตฺตา วฏฺฏติฯ มหนฺตมฺปิ นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑนฺติ มหนฺตมฺปิ กสิตฏฺฐาเน เหฏฺฐา ปถวิยา อสมฺพทฺธํ นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑํฯ เอวมาทิสทฺเทน กูฏาสิญฺจนโยคฺคตนุกกทฺทมาทีนํ คหณํฯ อสญฺจิจฺจ รุกฺขาทิปวฏฺฏเนน ภินฺทนฺตสฺสาติ ปาสาณรุกฺขาทีนิ วา ปวฏฺเฏนฺตสฺส, กตฺตรทณฺเฑน วา อาหจฺจ อาหจฺจ คจฺฉนฺตสฺส ปถวี ภิชฺชติ, สา ‘‘เตน ภินฺทิสฺสามี’’ติ เอวํ สญฺจิจฺจ อภินฺนตฺตา อสญฺจิจฺจ ภินฺนา นาม โหติ, อิติ อสญฺจิจฺจ รุกฺขาทิปฺปวฏฺฏเนน ภินฺทนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อสติยา ปาทงฺคุฏฺฐกาทีหิ วิลิขนฺตสฺสาติ โย อญฺญวิหิโต เกนจิ สทฺธิํ กิญฺจิ กเถนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกน วา กตฺตรยฏฺฐิยา วา ปถวิํ วิลิขนฺโต ติฏฺฐติ, ตสฺส เอวํ อสติยา ปาทงฺคุฏฺฐกาทีหิ วิลิขนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ

2. ภูตคามวคฺโค

1. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘ภวนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.90) อิมินา วิรุฬฺหมูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณคจฺเฉ ทสฺเสติฯ ‘‘อเหสุ’’นฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ฐิเต มหนฺเต รุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ชายนฺตี’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ชายนฺติ วฑฺฒนฺตี’’ติ, ‘‘อเหสุ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ชาตา วฑฺฒิตา’’ติฯ คาโมติ สมูโหฯ ปติฏฺฐิตหริตติณรุกฺขาทีนนฺติ ภูมิยํ ปติฏฺฐิตสฺส หริตติณสฺส เจว หริตรุกฺขาทีนญฺจฯ อาทิสทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทโย เวทิตพฺพาฯ นิมิตฺตตฺเถ จ ภุมฺมํฯ โย อตฺโถ สมฺปชฺชติ, ตมาห ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติอาทินาฯ

นนุ จ รุกฺขาทโย จิตฺตรหิตตาย น ชีวา, จิตฺตรหิตตา จ ปริผนฺทาภาวโต, ฉินฺเนปิ วิรุหนโต, วิสทิสชาติกภาวโต, จตุโยนิยํ อปริยาปนฺนโต จ เวทิตพฺพา, วุฑฺฒิ ปน ปวาฬสิลาลวณานมฺปิ วิชฺชตีติ น เตสํ ชีวภาเว การณํ, วิสยคฺคหณญฺจ เนสํ ปริกปฺปนามตฺตํ สุปนํ วิย จิญฺจาทีนํ, ตถา โทหฬาทโย, อถ กสฺมา ภูตคามสฺส ปาตพฺยตาย ปาจิตฺติยํ อิจฺฉิตนฺติ? สมณอสารุปฺปโต, ตนฺนิสฺสิตสตฺตานุรกฺขณโต จฯ เตเนวาห ‘‘ชีวสญฺญิโน หิ โมฆปุริสา มนุสฺสา รุกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ (ปาจิ. 89)ฯ สาสปพีชกเสวาลมฺปีติ สาสปพีชกสงฺขาตํ เสวาลมฺปิ, สาสปเสวาลํ, พีชกเสวาลมฺปีติ อตฺโถฯ ตตฺถ สาสปเสวาโล นาม สาสปมตฺโต ขุทฺทกเสวาโลฯ พีชกเสวาโล นาม อุปริ ขุทฺทกปตฺโต เหฏฺฐา ขุทฺทกมูโล เสวาโลฯ

มูลพีชขนฺธพีชผฬุพีชอคฺคพีชพีชพีชานนฺติ เอตฺถ มูลเมว พีชํ มูลพีชํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ ตตฺถ มูลพีชํ หลิทฺทิอาทิกํฯ ขนฺธพีชํ อสฺสตฺถาทิกํฯ ผฬุพีชํ อุจฺฉุอาทิกํฯ อคฺคพีชํ หิริเวราทิกํฯ พีชํพีชํ ปุพฺพณฺณาทิกํฯ ภาชนคตนฺติ สราวาทิภาชนคตํฯ นิกฺขนฺตํ มูลมตฺตํ เอตสฺมาติ นิกฺขนฺตมูลมตฺตํฯ มตฺต สทฺเทน เจตฺถ ปณฺณสฺส นิกฺขมนํ ปฏิกฺขิปติฯ เอส นโย นิกฺขนฺตองฺกุรมตฺตนฺติ เอตฺถาปิฯ สเจ ปน มูลญฺจ ปณฺณญฺจ นิคฺคตํ, ภูตคามสงฺขํ คจฺฉติฯ วิทตฺถิมตฺตา ปตฺตวฏฺฏิ นิคฺคจฺฉตีติ วิทตฺถิมตฺตา อนีลวณฺณา ปตฺตวฏฺฏิ นิกฺขมติฯ เตนาห ‘‘นิกฺขนฺเต’’ติอาทิฯ หริโต น โหตีติ นีลวณฺโณ น โหติฯ มุคฺคาทีนํ ปน ปณฺเณสุ อุฏฺฐิเตสุ, วีหิอาทีนํ วา องฺกุเร หริเต ภูตคามสงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ เอส นโย อมฺพฏฺฐิอาทีสุฯ

ภูตคามพีชคาเมติ เอตฺถ ภูตคามโต วิโยชิตํ วิรุหนสมตฺถเมว มูลพีชาทิกํ พีชคาโม นามาติ เวทิตพฺพํฯ อุภยตฺถาติ ภูตคามพีชคาเมสุฯ อตถาสญฺญิสฺสาติ อภูตคามาพีชคามสญฺญิสฺสฯ โก ปน วาโท อภูตคามาพีชคาเมสุ อภูตคามาพีชคามสญฺญิสฺสฯ อสญฺจิจฺจาติ ปาสาณรุกฺขาทีนิ วา ปวฏฺเฏนฺตสฺส, สาขํ วา กฑฺฒนฺตสฺส, กตฺตรทณฺเฑน วา ภูมิํ ปหริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ติณานิ กุปฺปนฺติฯ ตานิ เตน ‘‘วิโกเปสฺสามี’’ติ เอวํ สญฺจิจฺจ อวิโกปิตตฺตา อสญฺจิจฺจ วิโกปิตานิ นาม โหนฺติฯ อิติ อสญฺจิจฺจ วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

อสติยาติ อญฺญวิหิโต เกนจิ สทฺธิํ กิญฺจิ กเถนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกน วา หตฺเถน วา ติณํ วา ลตํ วา วิโกเปนฺโต ติฏฺฐติ, เอวํ อสติยา วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

อชานิตฺวาติ เอตฺถ อพฺภนฺตเร ‘‘พีชคาโม’’ติ วา ‘‘ภูตคาโม’’ติ วา น ชานาติ, ‘‘วิโกเปมี’’ติ ปน ชานาติฯ เอวํ ติเณ วา ปลาลปุญฺเช วา ขณิตฺติํ วา กุทาลํ วา สงฺโคปนตฺถาย ฐเปติ, ฑยฺหมานหตฺโถ วา อคฺคิํ ปาเตติฯ ตตฺร เจ ติณานิ ฉิชฺชนฺติ วา ฑยฺหนฺติ วา, เอวํ อชานิตฺวา วิโกเปนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

เยน เกนจิ อคฺคินาติ กฏฺฐคฺคิโคมยคฺคิอาทีสุ เยน เกนจิ อคฺคินา, อนฺตมโส โลหขณฺเฑนปิ อาทิตฺเตนฯ ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวาวาติ ยาย กายจิ ภาสาย ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวาวฯ เอว-สทฺเทน ปฐมํ อคฺคินา ผุสิตฺวา ปจฺฉา ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปฐมํ อคฺคิํ นิกฺขิปิตฺวา ตํ อนุทฺธริตฺวาว ‘กปฺปิย’นฺติ วุตฺเต ปน วฏฺฏตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.93) วทนฺติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตเถวาติ ‘กปฺปิย’นฺติ วตฺวาวฯ อสฺสมหิํสสูกรมิคโครูปานํ ปน ขุรา อติขิณา, ตสฺมา เตหิ น กาตพฺพํ, กตมฺปิ อกตํ โหตีติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา โคมหิํสาทีนํ ขุเร’’ติฯ หตฺถินขา ปน ขุรา น โหนฺติ, ตสฺมา เตหิ วฏฺฏติฯ ติรจฺฉานานนฺติ สีหพฺยคฺฆทีปิมกฺกฏานํ, สกุนฺตานญฺจฯ เตสญฺหิ นขา ติขิณา โหนฺติ, ตสฺมา เตหิ กาตพฺพํฯ ‘‘อนฺตมโส ฉินฺทิตฺวา อาหเฏนปี’’ติ อิมินา เยหิ กาตุํ วฏฺฏติ, เตหิ ตตฺถชาตเกหิ กาตพฺพนฺติ เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ‘‘สตฺเถ วุตฺตนเยเนวา’’ติ อิมินา เฉทํ วา เวธํ วา ทสฺเสนฺเตน ‘‘กปฺปิยนฺติ วตฺวาวา’’ติ วุตฺตมติทิสติฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ‘‘กปฺปิยนฺติ วตฺวาว กาตพฺพ’’นฺติอาทินา กปฺปิยํ กโรนฺเตน กตฺตพฺพาการเมว ทสฺสิตํ, ตถาปิ ภิกฺขุนา ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ วุตฺเตเยว อนุปสมฺปนฺเนน ‘‘กปฺปิย’’นฺติ วตฺวา อคฺคิปริชิตาทิ กาตพฺพนฺติ คเหตพฺพํฯ อวจนํ ปน ‘‘ปุนปิ กปฺปิยํ กโรหีติ กาเรตฺวาว ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ ปฐมเมว วุตฺตตฺตาฯ

เอกสฺมิํ…เป.… กปฺปิเย กเต สพฺพํ กตํ โหตีติ เอกํเยว ‘‘กปฺปิยํ กโรมี’’ติ อธิปฺปาเยนปิ กปฺปิเย กเต เอกาพทฺธตฺตา สพฺพํ กตํ โหติฯ ทารุกํ วิชฺฌตีติ ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา วิชฺฌติ วา วิชฺฌาเปติ วา, วฏฺฏติเยวฯ ภตฺตสิตฺเถ วิชฺฌตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตํ วิชฺฌติ, น วฏฺฏตีติ วลฺลิอาทีนํ ภาชนคติกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ภินฺทาเปตฺวา กปฺปิยํ กาเรตพฺพนฺติ พีชโต มุตฺตสฺส กฏาหสฺส ภาชนคติกตฺตา วุตฺตํฯ อพีชนฺติ องฺกุรชนนสมตฺถพีชรหิตตรุณมฺพผลาทิฯ เตนาห ‘‘ยํ ปน ผลํ ตรุณํ โหติ, อพีช’’นฺติฯ นิพฺพตฺตพีชํ นาม พีชํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิสุํ กตฺวา ปริภุญฺชิตุํ สกฺกุเณยฺยํ อมฺพปนสาทิผลํฯ เตนาห ‘‘พีชํ อปเนตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพ’’นฺติฯ ตตฺถ กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถิ, สยเมว กปฺปิยานีติ อธิปฺปาโยฯ

ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อญฺญวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา

ยมตฺถนฺติ ‘‘ตฺวํ กิร ทุกฺกฏาปตฺติํ อาปนฺโน’’ติอาทิกํ ยํ กิญฺจิ อตฺถํฯ ตโต อญฺญนฺติ ปุจฺฉิตตฺถโต อญฺญมตฺถํฯ อญฺเญนญฺญํ ปฏิจรณสฺสาติ วินยธเรน ยํ วจนํ โทสปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํ, ตโต อญฺเญน วจเนน ปฏิจฺฉาทนสฺสฯ ปฏิจฺฉาทนตฺโถปิ หิ จรสทฺโท โหติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํฯ วุตฺตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ

สาวเสสํ อาปตฺติํ อาปนฺโนติ เอตฺถ ฐเปตฺวา ปาราชิกํ เสสา สาวเสสาปตฺติ นาม, ตํ อาปนฺโนฯ อนุยุญฺชิยมาโนติ ‘‘กิํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ ปุจฺฉิยมาโนฯ อญฺเญน วจเนนาติ ‘‘โก อาปนฺโน? กิํ อาปนฺโน? กิสฺมิํ อาปนฺโน? กถํ อาปนฺโน? กํ ภณถ? กิํ ภณถา’’ติ อญฺเญน วจเนนฯ อญฺญนฺติ ‘‘กิํ ตฺวํ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติอาทิกํ อนุยุญฺชกวจนํฯ ตถา ตถา วิกฺขิปตีติ เตน เตน ปกาเรน วิกฺขิปติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? โส (ปาจิ. อฏฺฐ. 94) กิญฺจิ วีติกฺกมํ ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, อาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติ สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา อนุยุญฺชิยมาโน ‘‘โก อาปนฺโน’’ติ วทติฯ ตโต ‘‘ตฺว’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อหํ กิํ อาปนฺโน’’ติ วทติฯ