เมนู

10. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา

ปาสาณสกฺขรกถลมรุมฺพวาลุกาทีสูติ เอตฺถ มุฏฺฐิปฺปมาณโต อุปริ ปาสาณาติ เวทิตพฺพาฯ มุฏฺฐิปฺปมาณา สกฺขราฯ กถลาติ กปาลขณฺฑานิฯ มรุมฺพาติ กฏสกฺขราฯ วาลุกา วาลิกาเยวฯ อญฺญตรสฺส ตติยภาโค โหตีติ ตติโย ภาโค โหติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยโต ปํสุํ วา มตฺติกํ วา อาหราเปตฺวา วิสุํ วิสุํ กเต ทฺเว โกฏฺฐาสา ปํสุ วา มตฺติกา วา เอโก ปาสาณาทีสุ อญฺญตโร โหติ, อยํ มิสฺสกปถวี นามาติฯ โอวฏฺโฐ นาม เทเวน โอวฏฺโฐ (ปาจิ. 86)ฯ วุตฺตนฺติ ปทภาชนิยํ, สีหฬฏฺฐกถายเมว วา วุตฺตํ อธิกตรปาสาณาทิมิสฺสาติ อธิกตรปาสาณาทีหิ มิสฺสา, อทฑฺฒาปิ วุตฺตปฺปมาณโต อธิกตรปาสาณาทิมิสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน อูนกจตุมาโสวฏฺฐปถวิํ สงฺคณฺหาติฯ สุทฺธปาสาณาทิเภทายาติ สุทฺธา ปาสาณา เอตฺถาติ สุทฺธปาสาณา, สา อาทิ ยสฺส เภทสฺส โส สุทฺธปาสาณาทิฯ อาทิ-สทฺเทน สุทฺธสกฺขราทีนํ คหณํฯ สุทฺธปาสาณาทิเภโท ยสฺสา สา สุทฺธปาสาณาทิเภทา, ตาย สุทฺธปาสาณาทิเภทาย, สุทฺธปาสาณาทิปฺปการายาติ อตฺโถฯ

สยํ ขณตีติ เอตฺถ โย อนฺตมโส ปาทงฺคุฏฺฐเกนปิ ขณติ, อุทกมฺปิ ฉฑฺเฑนฺโต ภินฺทติ, ปาทงฺคุฏฺฐเกนปิ วิลิขติ, ปตฺตมฺปิ ปจนฺโต ทหติ, โส สพฺโพ ขณติเยวาติ เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘ขณนเภทนวิเลขนปจนาทีหิ วิโกเปตีติฯ ปตฺตํ ปจนฺเตน (ปาจิ. อฏฺฐ. 87) หิ ปุพฺเพ ปกฺกฏฺฐาเนเยว ปจิตพฺโพฯ อทฑฺฒาย ปถวิยา อคฺคิํ ฐเปตุํ น วฏฺฏติฯ ปตฺตปจนกปาลสฺส ปน อุปริ อคฺคิํ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ทารูนํ อุปริ ฐเปติ, โส อคฺคิ ตานิ ทหนฺโต คนฺตฺวา ปถวิํ ทหติ, น วฏฺฏติฯ อิฏฺฐกปาสาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺราปิ หิ อิฏฺฐกาทีนํเยว อุปริ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ กสฺมา? เตสํ อนุปาทานตฺตาฯ น หิ ตานิ อคฺคิสฺส อุปาทานสงฺขํ คจฺฉนฺติฯ สุกฺขขาณุรุกฺขาทีสุปิ อคฺคิํ ทาตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปน ‘‘ปถวิํ อปตฺตเมว นิพฺพาเปตฺวา คมิสฺสามี’’ติ เทติ, วฏฺฏติฯ ปจฺฉา นิพฺพาเปตุํ น สกฺโกติ, อวิสยตฺตา อนาปตฺติฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ขณนเภทนวิลิขนปจนาทีหี’’ติ วุตฺเตเนว นเยนฯ นิยเมตฺวาติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวาฯ อิตโรติ อาณาปโกฯ

‘‘โปกฺขรณิํ ขณา’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 86) วทติ, วฏฺฏติฯ ขตาเยว โปกฺขรณี นาม โหติ, ตสฺมา อยํ กปฺปิยโวหาโรฯ เอส นโย ‘‘วาปิํ, ตฬากํ, อาวาฏํ ขณา’’ติอาทีสุปิฯ ‘‘อิมํ โอกาสํ ขณ, อิมสฺมิํ โอกาเส โปกฺขรณิํ ขณา’’ติ ปน วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ ‘‘กนฺทํ ขณ มูลํ ขณา’’ติ อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อิมํ วลฺลิํ ขณ, อิมสฺมิํ โอกาเส กนฺทํ วา มูลํ วา ขณา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ เตนาห ‘‘โอกาสํ อนิยเมตฺวา…เป.… ภณนฺตสฺสา’’ติฯ อาตเปน สุกฺขกทฺทโม จ ผลติ, ตตฺร โย เหฏฺฐา ปถวิยา อสมฺพทฺโธ, ตเมว อปเนตุํ วฏฺฏติฯ

เอส นโย โคกณฺฏเกปิ ฯ เตนาห ‘‘อาตเปน…เป.… อสมฺพทฺธ’’นฺติฯ ตตฺถ โคกณฺฏโก (ปาจิ. อฏฺฐ. 86) นาม คาวีนํ ขุรจฺฉินฺนกทฺทโม วุจฺจติฯ สเจ ปน เหฏฺฐิมตเลน ภูมิสมฺพนฺโธ, วิโกเปตุํ น วฏฺฏติฯ ภิชฺชิตฺวา ปติตนทิตฏนฺติ ภิชฺชิตฺวา นทิสามนฺตา ปติตํ โอมกจาตุมาสํ โอวฏฺฐํ นทิตฏํฯ สเจ ปน ภิชฺชิตฺวา อุทเกเยว ปกติ, เทเว อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺเฐปิ อุทเกเยว อุทกสฺส ปติตตฺตา วฏฺฏติฯ มหนฺตมฺปิ นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑนฺติ มหนฺตมฺปิ กสิตฏฺฐาเน เหฏฺฐา ปถวิยา อสมฺพทฺธํ นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑํฯ เอวมาทิสทฺเทน กูฏาสิญฺจนโยคฺคตนุกกทฺทมาทีนํ คหณํฯ อสญฺจิจฺจ รุกฺขาทิปวฏฺฏเนน ภินฺทนฺตสฺสาติ ปาสาณรุกฺขาทีนิ วา ปวฏฺเฏนฺตสฺส, กตฺตรทณฺเฑน วา อาหจฺจ อาหจฺจ คจฺฉนฺตสฺส ปถวี ภิชฺชติ, สา ‘‘เตน ภินฺทิสฺสามี’’ติ เอวํ สญฺจิจฺจ อภินฺนตฺตา อสญฺจิจฺจ ภินฺนา นาม โหติ, อิติ อสญฺจิจฺจ รุกฺขาทิปฺปวฏฺฏเนน ภินฺทนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อสติยา ปาทงฺคุฏฺฐกาทีหิ วิลิขนฺตสฺสาติ โย อญฺญวิหิโต เกนจิ สทฺธิํ กิญฺจิ กเถนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกน วา กตฺตรยฏฺฐิยา วา ปถวิํ วิลิขนฺโต ติฏฺฐติ, ตสฺส เอวํ อสติยา ปาทงฺคุฏฺฐกาทีหิ วิลิขนฺตสฺส อนาปตฺติฯ

ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ

2. ภูตคามวคฺโค

1. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘ภวนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย 3.90) อิมินา วิรุฬฺหมูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณคจฺเฉ ทสฺเสติฯ ‘‘อเหสุ’’นฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ฐิเต มหนฺเต รุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ชายนฺตี’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ชายนฺติ วฑฺฒนฺตี’’ติ, ‘‘อเหสุ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ชาตา วฑฺฒิตา’’ติฯ คาโมติ สมูโหฯ ปติฏฺฐิตหริตติณรุกฺขาทีนนฺติ ภูมิยํ ปติฏฺฐิตสฺส หริตติณสฺส เจว หริตรุกฺขาทีนญฺจฯ อาทิสทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทโย เวทิตพฺพาฯ นิมิตฺตตฺเถ จ ภุมฺมํฯ โย อตฺโถ สมฺปชฺชติ, ตมาห ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติอาทินาฯ