เมนู

อิทํ อมฺหากํ อตฺถีติ อิทํ ปฏิคฺคหิตํ เตลํ วา สปฺปิ วา อมฺหากํ สํวิชฺชติฯ อมฺหากญฺจ อิมินา จ อิมินา จ อตฺโถติ อมฺหากญฺจ ตทญฺเญน อิมินา จ อิมินา จ อปฺปฏิคฺคหิตเกน อตฺโถฯ ‘‘รูปิยสํโวหาเร วุตฺตนยเมวา’’ติ อิมินา ‘‘ติกปาจิตฺติยํ อกยวิกฺกเย กยวิกฺกยสญฺญิโน จ เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมํ นยมติทิสติฯ

กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอฬกโลมวคฺโค ทุติโยฯ

3. ปตฺตวคฺโค

1. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

อวิกปฺปิโตติ ‘‘อิมํ ปตฺตํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติอาทินา นเยน อวิกปฺปิโตฯ อฑฺฒาฬฺหโกทนํ คณฺหาตีติ มคธนาฬิยา ทฺวินฺนํ ตณฺฑุลนาฬีนํ โอทนํ คณฺหาติฯ ‘‘มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลา โหตี’’ติ อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ‘‘สีหฬทีเป ปกตินาฬิ มหนฺตา, ทมิฬนาฬิ ขุทฺทกา, มคธนาฬิ ปมาณยุตฺตา, ตาย มคธนาฬิยา ทิยฑฺฒนาฬิ เอกา สีหฬนาฬิ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.602) มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อนุตฺตณฺฑุลนฺติ ปากโต อุกฺกนฺตํ ตณฺฑุลํ อุตฺตณฺฑุลํ, น อุตฺตณฺฑุลํ อนุตฺตณฺฑุลํสพฺพสมฺภารสงฺขโตติ ชีรกาทิสพฺพสมฺภาเรหิ สงฺขโตฯ อาโลปสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ พฺยญฺชนํ อาโลปสฺส อนุรูปพฺยญฺชนํฯ

เอวํ อุกฺกฏฺฐปตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มชฺฌิโมมกานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อุกฺกฏฺฐโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ นโย – สเจ นาฬิโกทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ วุตฺตนเยเนว เหฏฺฐิมราชิสมํ ติฏฺฐติ, อยํ มชฺฌิโม นาม ปตฺโตฯ สเจ ตํ ราชิํ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺฐติ, อยํ มชฺฌิโมมโก นาม ปตฺโตฯ สเจ ตํ ราชิํ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคธเมว โหติ, อยํ มชฺฌิมุกฺกฏฺโฐ นาม ปตฺโตฯ สเจ ปตฺโตทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ เหฏฺฐิมราชิสมํ ติฏฺฐติ, อยํ โอมโก นาม ปตฺโตฯ สเจ ตํ ราชิํ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺฐติ, อยํ โอมโกมโก นาม ปตฺโตฯ

สเจ ตํ ราชิํ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคธเมว โหติ, อยํ โอมกุกฺกฏฺโฐ นาม ปตฺโตติฯ เตนาห ‘‘เตสมฺปิ วุตฺตนเยเนว เภโท เวทิตพฺโพ’’ติฯ

อิทานิ เตสุ อธิฏฺฐานวิกปฺปนานธิฏฺฐานาวิกปฺปนุปเค ทสฺเสตุํ ‘‘อิจฺเจเตสู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐติ อุกฺกฏฺฐโต อุกฺกฏฺโฐฯ ตโต หิ โส ‘‘อปตฺโต’’ติ วุตฺโตฯ โอมโกมโกติ โอมกโต โอมโกฯ ตโต หิ โส ‘‘อปตฺโต’’ติ วุตฺโตฯ เอเต ปน ภาชนปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพา, น อธิฏฺฐานุปคา น วิกปฺปนุปคา, อิตเร ปน สตฺต อธิฏฺฐหิตฺวา วา วิกปฺเปตฺวา วา ปริภุญฺชิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘เสสา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา นามา’’ติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา, ตสฺมาฯ สมณสารุปฺเปน ปกฺกนฺติ เอตฺถ อโยปตฺโต ปญฺจหิ ปาเกหิ (ปารา. อฏฺฐ. 2.608) ปกฺโก สมณสารุปฺเปน ปกฺโก โหติ, มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิฯ สเจ เอโก ปาโก อูโน โหติ, น อธิฏฺฐานุปโคฯ ยถา จ สมณสารุปฺเปน ปกฺโกเยว อธิฏฺฐานุปโค, ตถา อุโภปิ ยํ มูลํ ทาตพฺพํ, ตสฺมิํ ทินฺเนเยว อธิฏฺฐานุปคาฯ ยทิ ปน อปฺปกมฺปิ อทินฺนํ โหติ, น อธิฏฺฐานุปคาฯ เตนาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘กากณิกมตฺตํ นาม ทิยฑฺฒวีหี’’ติ วทนฺติฯ สเจปิ ปตฺตสามิโก วทติ ‘‘ยทา ตุมฺหากํ มูลํ ภวิสฺสติ, ตทา ทสฺสถ, อธิฏฺฐหิตฺวา ปริภุญฺชถา’’ติ, เนว อธิฏฺฐานุปโค โหติฯ ปากสฺส หิ อูนตฺตา ปตฺตสงฺขํ น คจฺฉติฯ มูลสฺส สกลสฺส วา เอกเทสสฺส วา อทินฺนตฺตา สกภาวํ น อุเปติ, อญฺญสฺเสว สนฺตโก โหติฯ ตสฺมา ปาเก จ มูเล จ นิฏฺฐิเตเยว อธิฏฺฐานุปโค โหติฯ โย อธิฏฺฐานุปโค, สฺเวว วิกปฺปนุปโค จฯ เตนาห ‘‘อปจฺจุทฺธรนฺเตนา’’ติอาทิฯ อปจฺจุทฺธรนฺเตน วิกปฺเปตพฺโพติ ปุราณปตฺตํ อปจฺจุทฺธรนฺเตน นโว ปตฺโต วิกปฺเปตพฺโพติ อตฺโถ, ฐเปตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ กงฺคุสิตฺถนฺติ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ ลามกธญฺญสิตฺถนฺติ อาห ‘‘กงฺคุสิตฺถนิกฺขมนมตฺเตน ฉิทฺเทนา’’ติฯ

ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อูนปญฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา

อสฺสาติ อิมสฺส ปตฺตสฺสฯ เตน อูนปญฺจพนฺธเนนาติ เตน อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อุปลกฺขิโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ อูนปญฺจพนฺธโน หิ ปตฺโต เอตฺถ ลกฺขณภาเวน คหิโตฯ เตเนวาห ‘‘อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขเณ กรณวจน’’นฺติฯ ตตฺถ อิตฺถมฺภูตสฺสาติ กญฺจิ ปการํ ปตฺตสฺสฯ ลกฺขียเต อเนนาติ ลกฺขณํ, ตสฺมิํ กรณวจนํ, ตติยาวิภตฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปกาโร’’ติ จ สามญฺญสฺส เภทโก วิเสโส วุจฺจติฯ ตถา หิ อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตนาติ เอตฺถ ภิกฺขุภาวสามญฺญสฺส อูนปญฺจพนฺธนปตฺตภาโว ปกาโร, ตํ ภิกฺขุ อาปนฺโน, ตสฺส ปตฺโต ลกฺขณํฯ ยทิ อปริปุณฺณปญฺจพนฺธโน ปตฺโต อูนปญฺจพนฺธโน นาม โหติ, อถ กสฺมา อิมสฺส ปทภาชนิยํ อพนฺธโนปิ วุตฺโตติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ วากฺโยปญฺญาเสฯ พนฺธโนกาเส สติ วา อสติ วา พนฺธนวิรหิโต ปตฺโต อพนฺธโน, ปญฺจพนฺธนานํ โอกาโส อสฺสาติ ปญฺจพนฺธโนกาโสฯ อปตฺโตติ ปตฺโต นาม น โหตีติ อตฺโถ, ปากติกํ กาตุํ อสมตฺโถติ วุตฺตํ โหติฯ อิทญฺจ อญฺญสฺส วิญฺญาปเน การณวจนํฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา อญฺญํ วิญฺญาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ

พนฺธนญฺจ นาเมตํ ยสฺมา พนฺธโนกาเส สติ โหติ, อสติ น โหติ, ตสฺมา ตสฺส ลกฺขณํ, พนฺธนวิธิญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมิํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มุขวฏฺฏิสมีเป ปน ปตฺตเวธเกน วิชฺฌิยมาเน กปาลสฺส พหลตฺตา ภิชฺชติ, ตสฺมา เหฏฺฐา วิชฺฌิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘เหฏฺฐิมปริยนฺเต’’ติอาทิฯ สุขุมํ วา ฉิทฺทํ กตฺวา พนฺธิตพฺโพติ สุขุเม ฉิทฺเท ติปุปฏฺฏาทีหิ ปโยชนํ นตฺถิ, สุตฺตํ ปกฺขิปิตฺวาว อธิฏฺฐาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ น เกวลํ ติปุสุตฺตกาทินาว พนฺธิตพฺโพติ อาห ‘‘ผาณิต’’นฺติอาทิฯ ผาณิตํ ฌาเปตฺวา ปาสาณจุณฺเณนาติ ปาสาณจุณฺเณน สทฺธิํ ผาณิตํ ปจิตฺวา ตถาปกฺเกน ปาสาณจุณฺเณนาติ อตฺโถฯ นิสฺสชฺชิตพฺโพติ ‘‘อยํ เม, ภนฺเต, ปตฺโต อูนปญฺจพนฺธเนน ปตฺเตน เจตาปิโต นิสฺสคฺคิโย, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ (ปารา. 613) นิสฺสชฺชิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘นิสฺสชฺชนฺเตนา’’ติอาทิฯ สมฺมเตนาติ –