8. ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา

รชตนฺติ น เกวลํ รูปิยเมว อิธาธิปฺเปตํ, อถ โข ยํ กิญฺจิ โวหารคมนียํ กหาปณาทิ จ เอตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ ตตฺถ กหาปโณติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.583-584) สุวณฺณมโย วา รูปิยมโย วา ปากติโก วาฯ โลหมาสโก นาม ตมฺพโลหาทีหิ กตมาสโกฯ ทารุมาสโก นาม สารทารุนา วา เวฬุเปสิกาย วา อนฺตมโส ตาลปณฺเณนปิ รูปํ ฉินฺทิตฺวา กตมาสโกฯ ชตุมาสโก นาม ลาขาย วา นิยฺยาเสน วา รูปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา กตมาสโกฯ ‘‘เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา ปน ปเทน โย โย ยตฺถ ยตฺถ ชนปเท ยทา ยทา โวหารํ คจฺฉติ, อนฺตมโส อฏฺฐิมโยปิ จมฺมมโยปิ รุกฺขผลพีชมโยปิ สมุฏฺฐาปิตรูโปปิ อสมุฏฺฐาปิตรูโปปิ สพฺโพ สงฺคหิโตฯ ตเทวาติ ชาตรูปรชตเมวฯ หิรญฺญํ นาม กหาปโณฯ

‘‘สาทิยตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘คณฺหิตุกาโม โหตี’’ติฯ น เกวลํ กายวาจาหิ ปฏิกฺขิตฺตเมว ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ, อถ โข มนสาปิ ปฏิกฺขิตฺตํ ปฏิกฺขิตฺตเมว โหตีติ อาห ‘‘กายวาจาหี’’ติอาทิฯ สเจ ปน กายวาจาหิ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา จิตฺเตน อธิวาเสติ, กายวาจาหิ กตฺตพฺพสฺส ปฏิกฺเขปสฺส อกรณโต อกิริยสมุฏฺฐานํ กายวจีทฺวาเร อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ มโนทฺวาเร ปน อาปตฺติ นาม นตฺถิฯ

เอโก สตํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.583-584) วา สหสฺสํ วา ปาทมูเล ฐเปติ ‘‘ตุยฺหิทํ โหตู’’ติ, ภิกฺขุ ‘‘นยิทํ กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ อุปาสโก ‘‘ปริจฺจตฺตํ มยา ตุมฺหาก’’นฺติ คโต, อญฺโญ ตตฺถ อาคนฺตฺวา ปุจฺฉติ ‘‘กิํ, ภนฺเต, อิท’’นฺติฯ ยํ เตน จ อตฺตนา จ วุตฺตํ, ตํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ โส เจ วทติ ‘‘โคเปสฺสามิ, ภนฺเต, คุตฺตฏฺฐานํ ทสฺเสถา’’ติ, สตฺตภูมิกมฺปิ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ‘‘อิทํ คุตฺตฏฺฐาน’’นฺติ อาจิกฺขิตพฺพํ, ‘‘อิธ นิกฺขิปาหี’’ติ น วตฺตพฺพํฯ เอตฺตาวตา กปฺปิยญฺจ อกปฺปิยญฺจ นิสฺสาย ฐิตํ โหติ, ทฺวารํ ปิทหิตฺวา รกฺขนฺเตน วสิตพฺพํฯ สเจ กิญฺจิ วิกฺกายิกภณฺฑํ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อาคจฺฉติ, ‘‘อิทํ คเหสฺสถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘อุปาสก, อตฺถิ อมฺหากํ อิมินา อตฺโถ, วตฺถุ จ เอวรูปํ นาม สํวิชฺชติ, กปฺปิยการโก นตฺถี’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ โส วทติ ‘‘อหํ กปฺปิยการโก ภวิสฺสามิ, ทฺวารํ วิวริตฺวา เทถา’’ติ, ทฺวารํ วิวริตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ โอกาเส ฐปิต’’นฺติ วตฺตพฺพํ, ‘‘อิมํ คณฺหา’’ติ น วตฺตพฺพํฯ เอวญฺจ กปฺปิยญฺจ อกปฺปิยญฺจ นิสฺสาย ฐิตเมว โหติฯ โส เจตํ คเหตฺวา ตสฺส กปฺปิยภณฺฑํ เทติ, วฏฺฏติฯ สเจ อธิกํ คณฺหาติ, ‘‘น มยํ ตว ภณฺฑํ คณฺหาม, นิกฺขมาหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ

สงฺฆมชฺเฌเยว นิสฺสชฺชิตพฺพนฺติ เอตฺถ ยสฺมา รูปิยํ นาม อกปฺปิยํ, ตสฺมา ‘‘นิสฺสชฺชิตพฺพํ สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา’’ติ น วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ตํ ปฏิคฺคหิตมตฺตเมว, น เตน กิญฺจิ กปฺปิยภณฺฑํ เจตาปิตํ, ตสฺมา อุปาเยน ปริโภคทสฺสนตฺถํ ‘‘สงฺฆมชฺเฌเยว นิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน เตลาทีนํ คหณํฯ โสติ โย คหฏฺโฐ ‘‘สปฺปิ วา เตลํ วา วฏฺฏติ อุปาสกา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต, โสฯ อญฺเญน ลภิตฺวาติ ภิกฺขุนา วา อารามิเกน วา อตฺตโน วสฺสคฺเคน ลภิตฺวาฯ ตโต นิพฺพตฺตรุกฺขจฺฉายาปีติ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา อาหฏพีชโต นิพฺพตฺตรุกฺขปริจฺเฉเทน ฐิตจฺฉายาปิ, ปริจฺเฉทาติกฺกนฺตา ปน อาคนฺตุกตฺตา วฏฺฏติฯ โน เจ ฉฑฺเฑตีติ อถ เนว คเหตฺวา คจฺฉติ, น ฉฑฺเฑติ, ‘‘กิํ มยฺหํ อิมินา พฺยาปาเรนา’’ติ เยนกามํ ปกฺกมติฯ ปญฺจงฺคสมนฺนาคโต ‘‘โย น ฉนฺทาคติํ คจฺเฉยฺย, น โทสาคติํ คจฺเฉยฺย, น โมหาคติํ คจฺเฉยฺย, น ภยาคติํ คจฺเฉยฺย, ฉฑฺฑิตาฉฑฺฑิตญฺจ ชาเนยฺยา’’ติ (ปารา. 584) เอวํ วุตฺตปญฺจงฺเคหิ สมนฺนาคโตฯ สมฺมนฺนิตพฺโพติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ รูปิยฉฑฺฑกํ สมฺมนฺเนยฺยา’’ติอาทินา ปทภาชเน วุตฺตาย ญตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตพฺโพฯ

อนิมิตฺตํ กตฺวา คูถํ วิย ฉฑฺเฑตพฺพนฺติ ปติตฏฺฐานํ สลฺลกฺขณวเสน นิมิตฺตํ อกตฺวา คูถํ วิย ฉฑฺเฑตพฺพํ, อกฺขีนิ นิมีเลตฺวาว นทิยา วา ปปาเต วา วนคหเน วา คูถํ วิย อนเปกฺเขน ปติโตกาสํ อสมนฺนาหรนฺเตน ปาเตตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘คูถํ วิย ฉฑฺเฑตพฺพ’’นฺติฯ ติกปาจิตฺติยนฺติ รูปิยสญฺญิเวมติกอรูปิยสญฺญีนํ วเสน ตีณิ ปาจิตฺติยานิฯ อรูปิเย รูปิยสญฺญิโนติ ขรปตฺตาทีสุ สุวณฺณาทิสญฺญิโนฯ รตนสิกฺขาปทนเยนาติ ‘‘อชฺฌาราเม วา อชฺฌาวสเถ วา’’ติ (ปาจิ. 505) เอตฺถ วุตฺตวิธินาฯ

ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา

กตาทิวเสนาติ กตอกตกตากตวเสนฯ สุวณฺณาทิจตุพฺพิธมฺปิ นิสฺสคฺคิยวตฺถุ อิธ รูปิยคฺคหเณน คหิตนฺติ อาห ‘‘ชาตรูปรชตปริวตฺตน’’นฺติฯ อิทญฺจ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘ปุริมสิกฺขาปเทน หี’’ติอาทิฯ ปริวตฺตนนฺติ สาทิตรูปิยสฺส ปริวตฺตนํฯ ปุริมนยานุสาเรนาติ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นานปฺปการกํ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺชิํ, อิทํ เม นิสฺสคฺคิย’’นฺติอาทินา (ปารา. 589)ฯ

รูปิยสํโวหารวตฺถุสฺมินฺติ ปฏิคฺคหณสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปฏิคฺคหิตปริวตฺตเน โทสํ อทิสฺวา รูปิยปริวตฺตเนฯ ตสฺส วาติ ปริวตฺติตสฺส วาฯ ธนสฺส วาติ อตฺตโน มูลธนสฺส วา ฯ อตฺตโน วา หิ อรูปิเยน ปรสฺส รูปิยํ เจตาเปยฺย, อตฺตโน วา รูปิเยน ปรสฺส อรูปิยํ, อุภยถาปิ รูปิยสํโวหาโร กโตว โหตีติฯ

รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา

รูปิยสํโวหารสฺส ปน เหฏฺฐาสิกฺขาปเทน คหิตตฺตา กปฺปิยภณฺฑานเมเวตฺถ คหณนฺติ อาห ‘‘จีวราทีน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ จีวราทีนํ กปฺปิยภณฺฑานนฺติ อนฺตมโส ทสิกสุตฺตํ อุปาทาย จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยานํ เยสํ เกสญฺจิ กปฺปิยภณฺฑานํฯ กยํ นาม ปรภณฺฑสฺส คหณํฯ วิกฺกยํ นาม อตฺตโน ภณฺฑสฺส ทานํฯ เตนาห ‘‘อิมินา อิมํ เทหี’’ติอาทิฯ ปรสฺสาติ ฐเปตฺวา ปญฺจ สหธมฺมิเก อญฺญสฺสฯ เอตฺถ จ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นานปฺปการกํ กยวิกฺกยํ สมาปชฺชิํ, อิทํ เม นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติอาทินา (ปารา. 595) นเยน นิสฺสชฺชิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘วุตฺตลกฺขณวเสนา’’ติอาทิฯ นนุ เจตฺถ จีวรโธวเน วา เกสจฺเฉทเน วา ภูมิโสธนาทินวกมฺเม วา ปรภณฺฑํ อตฺตโน หตฺถคตํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ นาม นตฺถิ, ตตฺถ กิํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘อสนฺเต ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพเมวา’’ติฯ ยถา นิสฺสคฺคิยวตฺถุมฺหิ ปริภุตฺเต วา นฏฺเฐ วา ปาจิตฺติยํ เทเสติ, เอวํ อิธาปิ เทเสตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโยฯ