9. อญฺญภาคิยสิกฺขาปทวณฺณนา

อญฺญภาคสฺสาติ อญฺญโกฏฺฐาสสฺส, ยํ โจเทตุกาโม, ตสฺส ชาติอาทิโต อญฺญสฺส ติรจฺฉานชาติอาทิโกฏฺฐาสสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทนฺติ นปุํสกนิทฺเทเสน ฉคลกาทิํ นิทฺทิสติ, อยํ ฉคลกาทิโกติ อตฺโถ, อธิกรณสทฺทาเปกฺขาย วา นปุํสกนิทฺเทโส, อิทํ ฉคลกาทิสงฺขาตํ อธิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญภาโค วาติ ติรจฺฉานชาติอาทิเภโท อญฺโญ โกฏฺฐาโส วาฯ อสฺสาติ ฉคลกาทิกสฺส ฯ อญฺญภาคิยํ ฉคลกาทิฯ เอตฺถ จ ‘‘อญฺญภาคสมฺพนฺธิ อญฺญภาคิย’’นฺติ ปฐมวิคฺคหสฺส อตฺโถ, ‘‘อญฺญภาควนฺตํ อญฺญภาคิย’’นฺติ ทุติยวิคฺคหสฺสฯ ฐเปตฺวา ปน ติรจฺฉานชาติอาทิกํ ปรมตฺถโต วิสุํ ฉคลกาทิเก อสติปิ ‘‘ปฏิมาย สรีร’’นฺติอาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทกปฺปนาย ปวตฺตโลกโวหารวเสน ‘‘อญฺญภาคสฺส อิทํ, อญฺญภาโค วา อสฺส อตฺถี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํฯ เตนาห ‘‘อาธาโร เวทิตพฺโพ’’ติฯ อาธรียติ อสฺมินฺติ อาธาโร, ปติฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘วตฺถุ อธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

อิทานิ ‘‘อญฺญภาคสฺส อิท’’นฺติอาทินา สงฺเขเปน วุตฺตเมวตฺถํ เกวลํ นยทสฺสนตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ อาคตเมว คเหตฺวา วิภชนฺโต ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิมาหฯ เตน นนุ อนาคเต เอวํ โจเทนฺตานํ ปาปภิกฺขูนํ เลโสกาสปิทหนตฺถํ อิทํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, น ปน เมตฺติยภูมชกานํฯ เตสญฺหิ อาทิกมฺมิกตฺตา อนาปตฺติ, ตสฺมา สามญฺเญน อตฺโถ วิภชิตพฺโพฯ น ปน ‘‘โย หิ โส อฏฺฐุปฺปตฺติยํ ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติอาทินา วิเสเสนาติ เอทิสี โจทนา อนวกาสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ หีติ การณตฺเถ นิปาโต, ยสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ อฏฺฐุปฺปตฺติยนฺติ อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติเยว อฏฺฐุปฺปตฺติ, ตสฺสํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ, สิกฺขาปทสฺส นิทาเนติ วุตฺตํ โหติฯ ฉคลโกติ เสตฉคลโกฯ โสติ ฉคลโกฯ อิมสฺส ปน ‘‘โหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อญฺญสฺส…เป.… ฉคลกภาวสฺส จาติ ‘‘ติรจฺฉานชาติยา เจว ฉคลกภาวสฺส จา’’ติ สงฺขาตสฺส อญฺญสฺส ภาคสฺส โกฏฺฐาสสฺส, ปกฺขสฺสาติ อตฺโถฯ

กุโตยมญฺโญ, ยโต ‘‘อญฺญสฺส ภาคสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยฺวายํ…เป.… ตโต’’ติฯ ตตฺถ มนุสฺสชาติ เจว ภิกฺขุภาโว จาติ โย อยํ ภาโค โกฏฺฐาโส ปกฺโขติ สมฺพนฺโธ, ‘‘มนุสฺสชาติ เจว ภิกฺขุภาโว จา’’ติ สงฺขาโต โย อยํ ภาโค โกฏฺฐาโส ปกฺโขติ อตฺโถฯ ตโตติ ‘‘มนุสฺสชาติ เจว ภิกฺขุภาโว จา’’ติ ภาคโตฯ โส วา อญฺญภาโคติ ยถาวุตฺตติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาโต โส อญฺญภาโค วาฯ อสฺสาติ ฉคลกสฺสฯ อตฺถีติ อุปลพฺภติฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา อญฺญภาคสฺส ฉคลโก โหติ, ยสฺมา จ โส วา อญฺญภาโค อสฺส อตฺถิ, ตสฺมาฯ อญฺญภาคิยสงฺขฺยํ ลภตีติ เอตฺถ ‘‘โส ยฺวาย’’นฺติ อิธ โส-สทฺทเมว อาเนตฺวา โส อญฺญภาคิยสงฺขํ ลภตีติ โยเชตพฺพํ, ‘‘โส’’ติ วา ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ โส ปน อธิกรณสทฺทโต ปรํ ทฏฺฐพฺโพ, ‘‘อธิกรณ’’นฺติ จ เวทิตพฺโพติฯ เตสนฺติ เมตฺติยภูมชกานํฯ อิมํ มยํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ นาม กโรมาติ ฉคลกํ อชิกาย วิปฺปฏิปชฺชนฺตํ ทิสฺวา ‘‘มยํ, อาวุโส, อิมํ ฉคลกํ ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ นาม กโรมา’’ติ วทนฺตานํฯ นามกรณสญฺญายาติ นามกรณสงฺขาตาย สญฺญายฯ เอตฺถาปิ ‘‘โย โส’’ติอาทิกํ อาเนตฺวา ตสฺสา นามกรณสญฺญาย โย โส อฏฺฐุปฺปตฺติยํ ‘‘ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต นามา’’ติ ฉคลโก วุตฺโต, โส ยสฺมา อาธาโร วตฺถุ อธิฏฺฐานนฺติ โยเชตพฺพํฯ

อิทานิ กถเมตํ วิญฺญายติ ‘‘อธิกรณ’’นฺติ เจตฺถ อาธาโร เวทิตพฺโพ, น วิวาทาธิกรณาทีสุ อญฺญตรนฺติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘ตญฺหิ สนฺธายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตนฺติ ตสฺสา นามกรณสญฺญาย อธิฏฺฐานภูตํ ฉคลกํ ปจฺจามสติฯ วิวาทาธิกรณาทีสุ อญฺญตรํ สนฺธาย น วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ การณํ ปุจฺฉติ ‘‘กสฺมา’’ติฯ การณมาห ‘‘อสมฺภวโต’’ติฯ อิทานิ ตเมว อสมฺภวํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น หิ อุปาทิยิํสูติ สมฺพนฺโธฯ อุปาทิยิํสูติ คณฺหิํสุฯ กิํ จตุนฺนํ อธิกรณานมฺปิ เลโส อตฺถิ, เยเนวํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น จ จตุนฺนํ อธิกรณาน’’นฺติอาทิฯ อิทานิ ตเมว สมตฺเถตุํ ‘‘ชาติเลสาทโย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชาติเยว เลโส ชาติเลโสฯ อาทิสทฺเทน นามเลสาทีนํ คหณํฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘เลสา ชาตินามโคตฺต-ลิงฺคาปตฺติวสาปิ จ;

ปตฺตจีวรุปชฺฌายา-จริยาวาสวสา ทสา’’ติฯ

อาปตฺติเลโส นาม ลหุกํ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหติฯ

ตญฺเจ ปาราชิเกน โจเทติ ‘‘อสฺสมโณสิ, อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติ, อาปตฺติ วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสสสฺสาติ (ปารา. 396) เอวํ อาปตฺติเลสมฺปิ ปุคฺคลสฺมิํเยว อาโรเปตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘ปุคฺคลานํเยว เลสา วุตฺตา’’ติ วุตฺตํ ฯ ตญฺจ ‘‘ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติ นามนฺติ เมตฺติยภูมชเกหิ ฉคลกสฺส กตํ ตํ ‘‘ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติ นามญฺจฯ เอวํ อสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิมินาว ปสงฺเคน เทสเลสสทฺทานํ อตฺถํ สํวณฺเณตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ทฺวีสุ เทสเลเสสุฯ เทโส นาม ชาติอาทิเภโท โวหาโรฯ เตนาห ‘‘ชาติอาทีสู’’ติอาทิฯ อญฺญมฺปิ วตฺถุนฺติ ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปติฏฺฐิตํ, ตํ มุญฺจิตฺวา อญฺญมฺปิ วตฺถุํฯ กถํ สิลิสฺสตีติ อาห ‘‘โวหารมตฺเตเนวา’’ติอาทิ, โวหารมตฺเตเนว, น ตุ อตฺถโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อีสกํ อลฺลียตี’’ติ อิมินา ‘‘เลโส’’ติ ลิส อลฺลีภาเวติ อิมสฺส รูปนฺติ ทสฺเสติฯ กิญฺจาปิ เทสเลสานํ วุตฺตนเยน พฺยญฺชนโต นานากรณํ อตฺถิ, อตฺถโต ปน นตฺถีติ อาห ‘‘ชาติอาทีนํเยว อญฺญตรโกฏฺฐาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติฯ

ยทิ ปน นามกรณสญฺญาย อาธารภูตํ ฉคลกํ สนฺธาย ‘‘อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺสา’’ติ วุตฺตํ, อถ กสฺมา ปทภาชเน ตํ อวิภชิตฺวา ‘‘อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺสาติ อาปตฺตญฺญภาคิยํ วา โหติ อธิกรณญฺญภาคิยํ วา’’ติอาทิ (ปารา. 393) วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปทภาชเน ปนา’’ติอาทิฯ ตนฺติ อาธารสงฺขาตํ อธิกรณํฯ อาวิภูตํ ปากฏํฯ อตฺถุทฺธารวเสนาติ เตน วตฺตพฺพอตฺถานํ อุทฺธรณวเสนฯ นนุ จ ‘‘อตฺถมตฺตํ ปติ สทฺทา อภินิวิสนฺตี’’ติ น เอเกน สทฺเทน อเนกตฺถา อภิธียนฺตีติ? สจฺจเมตํ สทฺทวิเสเส อเปกฺขิเต, เตสํ เตสํ ปน อตฺถานํ อธิกรณสทฺทวจนียตาสามญฺญํ อุปาทาย วุจฺจมาโน อยํ วิจาโร อธิกรณสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโรติ วุตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘อธิกรณนฺติ วจนสามญฺญโต อตฺถุทฺธารวเสน ปวตฺตานิ จตฺตาริ อธิกรณานี’’ติฯ อญฺญภาคิยตาติ อญฺญปกฺขิยตาฯ ตพฺภาคิยตาติ ตปฺปกฺขิยตาฯ อปากฏา ปทภาชนโต อญฺญตฺร ทสฺสิตฏฺฐานาภาวโตฯ อวสาเน อาปตฺตญฺญภาคิเยน โจทนญฺจาติ ‘‘ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหติ, สงฺฆาทิเสเส สงฺฆาทิเสสทิฏฺฐิ โหติ, ตญฺเจ ปาราชิเกน โจเทตี’’ติอาทิโจทนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อธิกรณญฺญภาคิย’’นฺติฯ เอกเมกญฺหิ อธิกรณํ อิตเรสํ ติณฺณํ ติณฺณํ อญฺญภาคิยํ อญฺญปกฺขิยํ อญฺญโกฏฺฐาสิยํ โหติ วตฺถุวิสภาคตฺตาฯ

อาทิสทฺเทน ‘‘กถํ อธิกรณํ อธิกรณสฺส อญฺญภาคิย’’นฺติอาทิโก ปทวิภาโค สงฺคหิโตฯ

กิญฺจิ เทสํ เลสมตฺตํ อุปาทายาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตสฺสาปิ อสมฺภวทสฺสนปฺปสงฺเคน เหฏฺฐา วุตฺตตฺตา ‘‘เสสา วินิจฺฉยกถา อฏฺฐเม วุตฺตสทิสาเยวา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เสสา วินิจฺฉยกถาติ ‘‘ปาราชิเกนาติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวิสติยา อญฺญตเรนา’’ติอาทิกา (กงฺขา. อฏฺฐ. ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา) วินิจฺฉยกถาฯ วุตฺตสทิสาเยวาติ เอตฺถ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ยา วตฺตพฺพา, เตน สิกฺขาปเทน สาธารณภูตา สา วุตฺตสทิสาเยวาติ อธิปฺเปตา, น อสาธารณภูตา อปุพฺพวณฺณนาย อธิปฺเปตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิฯ ปุริมสฺมิํ สิกฺขาปเทปิ ตถาสญฺญิโน อนาปตฺติกตฺตา ‘‘อิธ จา’’ติ วุตฺตํฯ ตถาสญฺญิโนปีติ ‘‘ปาราชิกํเยว อยํ อาปนฺโน’’ติ เอวํสญฺญิโนปิฯ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ วา ปการตฺโถ วาฯ เตน เกนจิ ภิกฺขุนา อญฺโญ โกจิ ขตฺติยชาติโก ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหติ, อถ โส อญฺญํ อตฺตโน เวริํ ขตฺติยชาติกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ตํ ขตฺติยชาติเลสํ คเหตฺวา เอวํ โจเทติ ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโฐ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต, ตฺวํ ขตฺติโย ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสิ, อถ วา ตฺวํ โข ขตฺติโย, น อญฺโญ, ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสิ, อสฺสมโณสิ, อสกฺยปุตฺติโยสิ, นตฺถิ ตยา สทฺธิํ อุโปสโถ วา ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ, อาปตฺติ วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสสสฺสฯ เอตฺถ จ เตสํ ขตฺติยานํ อญฺญมญฺญํ อสทิสสฺส ตสฺส ตสฺส ทีฆาทิโน วา ทิฏฺฐาทิโน วา วเสน อญฺญภาคิยตา, ขตฺติยชาติปญฺญตฺติยา อาธารวเสน อธิกรณตา จ เวทิตพฺพาฯ เอส นโย นามเลสาทีสุปิฯ

อาปตฺติเลเส ปน เกนจิ ภิกฺขุนา โกจิ ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหติ, โส เจตํ ภิกฺขุํ ปาราชิเกน โจเทติ, อาปตฺติ วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสสสฺสฯ ยทิ เอวํ กถํ อญฺญภาคิยํ อธิกรณํ โหตีติ? ยญฺหิ โส ลหุกํ อาปตฺติํ อาปนฺโน, ตํ ปาราชิกสฺส อญฺญภาคิยํ อธิกรณํ, ตสฺส ปน อญฺญภาคิยสฺส อธิกรณสฺส เลโส นามฯ โย โส สพฺพขตฺติยานํ สาธารโณ ขตฺติยภาโว วิย สพฺพาปตฺตีนํ สาธารโณ อาปตฺติภาโวฯ

เอเตเนว อุปาเยน ‘‘เกนจิ ภิกฺขุนา โกจิ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ โหตี’’ติอาทิกํ วิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ

อญฺญภาคิยสิกฺขํ โย, เนว สิกฺขติ ยุตฺติโต;

คจฺเฉ วินยวิญฺญูหิ, อญฺญภาคิยตํว โสฯ (วชิร. ฏี. ปาราชิก 408);

อญฺญภาคิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา

สหิตสฺสาติ กายจิตฺเตหิ เอกีภูตสฺสฯ เตนาห ‘‘จิตฺเตน จ สรีเรน จ อวิยุตฺตสฺสาติ อตฺโถ’’ติฯ อสฺสาติ ‘‘สมคฺคสฺสา’’ติ ปทสฺสฯ สมานสํวาสโกติ สมาโน เอกูโปสถาทิเภโท สํวาโส อสฺสาติ สมานสํวาสโก, ลทฺธินานาสํวาสเกน วา กมฺมนานาสํวาสเกน วา วิรหิโตฯ กายสามคฺคิทานโตติ กาเยน, กายสฺส วา สามคฺคิยา สหิตภาวสฺส ทานโต, เตสุ เตสุ สงฺฆกมฺเมสุ หตฺถปาสูปคมนโตติ วุตฺตํ โหติฯ กถํ นามายํ ภิชฺเชยฺยาติ อยํ สงฺโฆ เกน นุ โข อุปาเยน วคฺโค ภเวยฺยฯ วายาเมยฺยาติ อุสฺสาหํ กเรยฺย, ปกฺขํ ปริเยเสยฺย, คณํ พนฺเธยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺตโน ผลํ กโรตีติ กรณํ, ยํ กิญฺจิ การณํ, อธิกํ กรณนฺติ อธิกรณํ, วิเสสการณํ, วิเสสการณญฺจ สงฺฆเภทสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘เภทนสฺสา’’ติอาทิฯ เภทกรวตฺถุวเสน อฏฺฐารสวิธนฺติ –

‘‘อิธุปาลิ ภิกฺขู อธมฺมํ ‘ธมฺโม’ติ ทีเปนฺติ, ธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ ทีเปนฺติฯ อวินยํ ‘วินโย’ติ ทีเปนฺติ, วินยํ ‘อวินโย’ติ ทีเปนฺติฯ อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน ‘ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติ, ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน ‘อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติฯ อนาจิณฺณํ ตถาคเตน ‘อาจิณฺณํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติ, อาจิณฺณํ ตถาคเตน ‘อนาจิณฺณํ ตถาคเตนา’ติ ทีเปนฺติฯ