8. ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

ทูสียตีติ ทุฏฺโฐ, ทูเสติ ปรํ วินาเสตีติ โทโสฯ เตนาห ‘‘ทูสิโต เจวา’’ติอาทิฯ อิทานิ ‘‘ทูสิโต เจว ทูสโก จา’’ติ อิมินา สงฺเขเปน วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อุปฺปนฺเน หิ โทเส’’ติอาทิมาหฯ ปกติภาวํ ชหาปิโตติ (สารตฺถ. ฏี. 2.385-386) โสมฺมภาวํ ชหาปิโตติ อตฺโถ, วิการมาปาทิโตติ วุตฺตํ โหติฯ อาการนานาตฺเตนาติ ทูสิตาการสฺส เจว ทูสกาการสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อาการานํ นานาภาเวนฯ นปฺปติโตติ ปีติสุขาทีหิ น อภิคโต อนุปคโต, น อุปคโตติ อตฺโถฯ โย จ ปีติสุขาทีหิ อนุปคโต, โส เตหิ วชฺชิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ปีติสุขาทีหิ วิวชฺชิโต’’ติฯ โย จ เตหิ วชฺชิโต, น โส เตหิ อภิสโฏ นาม โหตีติ อาห ‘‘น อภิสโฏ’’ติ, ปีติสุขาทีหิ น ปตฺถโฏติ อตฺโถฯ นาสฺส มูลนฺติ อมูลกํฯ ตํ ปน อมูลกตฺตํ ยสฺมา โจทกวเสน อธิปฺเปตํ, น จุทิตกวเสน, ตสฺมา ตทตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ โจทเกนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยนฺติ ปาราชิกํฯ เอตนฺติ จุทิตกสฺส อาปนฺนานาปนฺนตฺตํฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ

อิทานิ อตฺตนา วุตฺตเมว ทิฏฺฐาทิํ วิวริตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตเถวาติ ‘‘ปสาทโสเตน วา ทิพฺพโสเตน วา’’ติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ ปริสงฺกิตํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.385-386) ปน ติวิธํ ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ, สุตปริสงฺกิตํ, มุตปริสงฺกิตนฺติฯ ตตฺถ ภิกฺขุญฺจ มาตุคามญฺจ ตถารูเป ฐาเน ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อิเมหิ กต’’นฺติ วา ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ วา ปริสงฺกิตํ, อิทํ ทิฏฺฐปริสงฺกิตํ นามฯ อนฺธกาเร วา ปฏิจฺฉนฺโนกาเส วา ภิกฺขุสฺส จ มาตุคามสฺส จ วจนํ สุตฺวา ทุติยสฺส อตฺถิภาวํ อชานโต ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปริสงฺกิตํ, อิทํ สุตปริสงฺกิตํ นามฯ ธุตฺเตหิ อิตฺถีหิ สทฺธิํ ปจฺจนฺตวิหาเร มณฺฑเป วา สาลาทีสุ วา ปุปฺผคนฺธมํสสุราทีนิ อนุภวิตฺวา คตฏฺฐานํ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ วีมํสนฺเตน ตตฺร เกนจิ ภิกฺขุนา คนฺธาทีหิ ปูชา กตา โหติ, เภสชฺชตฺถาย อริฏฺฐํ วา ปีตํ, โส ตสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อยํ โส ภวิสฺสตี’’ติ ปริสงฺกิตํ, อิทํ มุตปริสงฺกิตํ นามฯ เอวํ ติวิธสฺส ปริสงฺกิตสฺส อภาโว อปริสงฺกิตํฯ เตนาห ‘‘ทิฏฺฐสุตมุตวเสน เจตสา อปริสงฺกิต’’นฺติฯ ตญฺจ ปเนตํ ทิฏฺฐาทิกํ น เกวลํ อตฺตโน วาติ อาห ‘‘อตฺตโน วา ปรสฺส วา’’ติฯ ยสฺมา ‘‘ตฺวํ ปณฺฑโก’’ติอาทิวจเนนาปิ โจทยโต อาปตฺติเยว, ตสฺมา ‘‘ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา อญฺญตเรนา’’ติ วุตฺตํฯ

ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ปทภาชเน ‘‘ปาราชิเกน ธมฺเมนาติ จตุนฺนํ อญฺญตเรนา’’ติ (ปารา. 386) วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปทภาชเน ปนา’’ติอาทิฯ อุปสคฺคนิปาตานํ วาจกสทฺทสนฺนิฏฺฐาเน ตทตฺถโชตนภาเวน ปวตฺตนโต ‘‘ธํเสยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ ธํสนญฺเจตฺถ อภิภวนํฯ เตนาห ‘‘อภิภเวยฺยา’’ติฯ ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตาติ ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิ, อทินฺนํ อาทิยิ, มนุสฺสํ ฆาตยิตฺถ, อภูตํ อาโรจยิตฺถา’’ติ เอวํ ปวตฺตาฯ เอตฺถ จ ‘‘อสฺสมโณสี’ติ อวนฺทนการณสฺส อวุตฺตตฺตา อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน น วนฺทิตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ อวนฺทิเยสุ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส อวุตฺตตฺตา, ‘‘ปจฺฉา อุปสมฺปนฺเนน ปุเร อุปสมฺปนฺโน วนฺทิโย’’ติ (ปริ. 468) วุตฺตตฺตา จฯ อิทํ ปน อตฺตนา วตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ

สมีเปติ ทฺวาทสหตฺถปมาเณ ปเทเสฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานเมว หิ หตฺถมุทฺทาย สีสํ น เอติ, อิทํ ปน อนุทฺธํสนํ, อภูตโรจนญฺจ เอติเยวฯ เตนาห ‘‘หตฺถมุทฺทาย เอว วา’’ติฯ พฺรหฺมจริยาติ พฺรหฺมํ เสฏฺฐํ ปสตฺถํ จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมูนํ วา เสฏฺฐานํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานํ, พฺรหฺมานญฺจ จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ, ตมฺหา พฺรหฺมจริยาฯ เตนาห ‘‘เสฏฺฐจริยา’’ติฯ สาธุ วตสฺส เอกนฺเตน ภทฺทกํ ภเวยฺยฯ ‘‘ตชฺชนียกมฺมาทิสตฺตวิธมฺปิ กมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อาปตฺติยา โจเทนฺตสฺส อธิปฺปาโย กมฺมาธิปฺปาโยฯ ‘‘อาปตฺติโต วุฏฺฐาเปสฺสามา’’ติ อธิปฺปาโย วุฏฺฐานาธิปฺปาโยฯ อนุวิชฺชนาธิปฺปาโยติ วีมํสนาธิปฺปาโย, อุปปริกฺขาธิปฺปาโยฯ อนุวิชฺชเกนาติ สงฺฆมชฺเฌ โอติณฺณํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตุํ นิสินฺเนน วินยธเรนฯ กิํ เต ทิฏฺฐนฺติ ตยา กิํ ทิฏฺฐํ, ปฐมํ ปาราชิกํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐ, ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถํ ปาราชิกํ อาปชฺชนฺโต ทิฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติฯ อาทิสทฺเทน ‘‘กินฺติ เต ทิฏฺฐํ, กทา เต ทิฏฺฐํ, กตฺถ เต ทิฏฺฐ’’นฺติ อิมํ นยํ สงฺคณฺหาติฯ

สมนตฺถาย ปวตฺตมาเนหิ สมเถหิ อธิกาตพฺพนฺติ อธิกรณํฯ ยถา หิ สมนวเสน สมถานํ วิวาทาทีสุ อธิกตภาโว, เอวํ วิวาทาทีนํ เตหิ อธิกตฺตพฺพตาติฯ เตนาห ‘‘สมเถหิ อธิกรณียภาเวนา’’ติอาทิฯ อิมินา หิ อธิกรณสทฺทสฺส กมฺมสาธนตา วุตฺตาฯ อธิกรณนฺติ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ จตุพฺพิธํ อธิกรณํฯ

วิวาทาทีนิ อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ สมถา, สมฺมุขาวินยาทโยฯ อถ วา อธิกรียนฺติ เอตฺถาติ อธิกรณํฯ เก อธิกรียนฺติ? สมถาฯ กถํ อธิกรียนฺติ? สมนวเสนฯ อธิกรณํ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติปิ สมถาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อาปตฺตาธิกรณํ ฐเปตฺวา เสสาธิกรเณหิ โจทนาย อภาวโต ‘‘อิทํ ปน ปาราชิกสงฺขาตํ อาปตฺตาธิกรณเมว อธิปฺเปต’’นฺติ วุตฺตํฯ อาปตฺติเยว อธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํฯ อนุทฺธํสิตกฺขเณเยว สงฺฆาทิเสโส, โส เจ ตงฺขเณเยว ชานาตีติ อธิปฺปาโยฯ

เมตฺติยภูมชเกติ เมตฺติยญฺจ ภูมชกญฺจฯ ฉพฺพคฺคิยานํ อคฺคปุริสา เอเตฯ สุทฺธํ วาติ ปาราชิกมนาปนฺนํ วาฯ ‘‘สเจ โส ตงฺขเณเยว ชานาตี’’ติ อิมินา อาวชฺชนสมยมาหฯ ตงฺขเณเยว ชานนํ นาม ทุกฺกรํ, สมเยน อาวชฺชิตฺวา ญาเต ปน ญาตเมว โหติฯ ปจฺฉา เจ ชานาติ, สีสํ น เอติฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานอภูตาโรจนทุฏฺฐุลฺลวาจาอตฺตกามทุฏฺฐโทสภูตาโรจนสิกฺขาปทานีติ สพฺพาเนว หิ อิมานิ เอกปริจฺเฉทานิฯ ยสฺมา ปน ปรมฺมุขา สตฺตหิปิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทโต ทุกฺกฏเมว, ตสฺมา ‘‘ปรมฺมุขา โจเทนฺตสฺส ปน สีสํ น เอตี’’ติ วุตฺตํฯ วุตฺตนยาปตฺติโยติ ‘‘วาจาย วาจายา’’ติอาทินา วุตฺตนยา สงฺฆาทิเสสทุกฺกฏาปตฺติโยฯ ตเถวาติ วาจาย วาจาเยวฯ วทนฺตสฺสาติ สตฺตหิปิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ อุปสมฺปนฺนํ สมฺมุขา วทนฺตสฺสฯ วุตฺตนเยเนวาติ วาจาย วาจาเยวฯ โอกาสํ กาเรตฺวา อุปสมฺปนฺนํ สมฺมุขา วทนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยนฺติ อาห ‘‘โอกาสํ กาเรตฺวา วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมวา’’ติฯ เอวสทฺเทน ทุกฺกฏํ นิวตฺตียติฯ อสมฺมุขา สตฺตหิปิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ สตฺตวิธมฺปิ กมฺมนฺติ ตชฺชนียํ, นิยสํ, ปพฺพาชนียํ, ปฏิสารณียํ, ติวิธญฺจ อุกฺเขปนียนฺติ สตฺตวิธมฺปิ กมฺมํฯ

อุโปสถํ วา ปวารณํ วา ฐเปนฺตสฺส จ โอกาสกมฺมํ นตฺถีติ เอตฺถ อุโปสถโต ปุเร วา ปจฺฉา วา ฐปิโตปิ อฏฺฐปิโต โหติฯ เขตฺเต ฐปิโต ปน ฐปิโต โหติ, ตสฺมา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ เอตฺถ ยาว เร-การํ ภณติ, ตาว ฐเปตพฺโพ, อิทํ เขตฺตํฯ

ยฺย-กาเร ปน วุตฺเต ฐเปนฺเตน ปจฺฉา ฐปิโต นาม โหติ ฯ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ อนารทฺเธ ฐเปนฺเตน ปุเร ฐปิโต โหติฯ ปวารณาฏฺฐปนํ ปน สพฺพสงฺคาหิกํ, ปุคฺคลิกญฺจาติ ทุวิธํฯ ตตฺถ สพฺพสงฺคาหิเก ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป.… สงฺโฆ เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ สุ-การโต ยาว เร-กาโร, ตาว อปริโยสิตาว โหติ ปวารณา, เอตฺถนฺตเร เอกปเทปิ ฐเปนฺเตน ฐปิตา โหติ ปวารณาฯ ยฺย-กาเร ปน ปตฺเต ปริโยสิตาว โหติ, ตสฺมา ตโต ปฏฺฐาย ฐเปนฺเตน อฏฺฐปิตา โหติฯ ปุคฺคลิกฏฺฐปเน ปน ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปวาเรมิ…เป.… ตติยมฺปิ ภนฺเต สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเฐน วา…เป.… ปสฺสนฺโต ปฏี’’ติ (มหาว. 210) สํ-การโต ยาว อยํ สพฺพปจฺฉิโม ฏิ-กาโร, ตาว อปริโยสิตาว โหติ ปวารณา, เอตฺถนฺตเร เอกปเทปิ ฐเปนฺเตน ฐปิตา โหติ ปวารณาฯ ‘‘กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต ปน ปริโยสิตา โหติ, ตสฺมา ‘‘กริสฺสามี’’ติ เอตสฺมิํ ปเท สมฺปตฺเต ฐปิตาปิ อฏฺฐปิตา โหติฯ เอเสว นโย ทฺเววาจิกเอกวาจิกสมานวสฺสิกาสุฯ เอตาสุปิ หิ ฏิ-การาวสานํเยว ฐปนกฺเขตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘ฐปนกฺเขตฺตํ ปน ชานิตพฺพ’’นฺติฯ โอสเฏ วตฺถุสฺมินฺติ โจทเกน อตฺตนา วตฺตพฺเพ สงฺฆมชฺเฌ อุทาหเฏฯ อิทญฺจ อิทญฺจ กโรตีติ ปาณาติปาตํ, อทินฺนาทานญฺจ กโรติ, ชาตรูปรชตญฺจ ปฏิคฺคณฺหาติฯ อสุโก จ อสุโก จ อสฺสมโณ, อนุปาสโกติ อกฺโกสาธิปฺปาเยน ปรมฺมุขา วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, สมฺมุขา วทนฺตสฺส ปน ปาจิตฺติยเมวฯ เตนาห ‘‘สเจ ปน โอทิสฺส นิยเมตฺวา’’ติอาทิฯ สงฺขฺยุปคมนนฺติ โวหารูปคมนํฯ

ทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อญฺญภาคิยสิกฺขาปทวณฺณนา

อญฺญภาคสฺสาติ อญฺญโกฏฺฐาสสฺส, ยํ โจเทตุกาโม, ตสฺส ชาติอาทิโต อญฺญสฺส ติรจฺฉานชาติอาทิโกฏฺฐาสสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ อิทนฺติ นปุํสกนิทฺเทเสน ฉคลกาทิํ นิทฺทิสติ, อยํ ฉคลกาทิโกติ อตฺโถ, อธิกรณสทฺทาเปกฺขาย วา นปุํสกนิทฺเทโส, อิทํ ฉคลกาทิสงฺขาตํ อธิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อญฺญภาโค วาติ ติรจฺฉานชาติอาทิเภโท อญฺโญ โกฏฺฐาโส วาฯ อสฺสาติ ฉคลกาทิกสฺส ฯ อญฺญภาคิยํ ฉคลกาทิฯ เอตฺถ จ ‘‘อญฺญภาคสมฺพนฺธิ อญฺญภาคิย’’นฺติ ปฐมวิคฺคหสฺส อตฺโถ, ‘‘อญฺญภาควนฺตํ อญฺญภาคิย’’นฺติ ทุติยวิคฺคหสฺสฯ ฐเปตฺวา ปน ติรจฺฉานชาติอาทิกํ ปรมตฺถโต วิสุํ ฉคลกาทิเก อสติปิ ‘‘ปฏิมาย สรีร’’นฺติอาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทกปฺปนาย ปวตฺตโลกโวหารวเสน ‘‘อญฺญภาคสฺส อิทํ, อญฺญภาโค วา อสฺส อตฺถี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อธิกรียติ เอตฺถาติ อธิกรณํฯ เตนาห ‘‘อาธาโร เวทิตพฺโพ’’ติฯ อาธรียติ อสฺมินฺติ อาธาโร, ปติฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘วตฺถุ อธิฏฺฐานนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

อิทานิ ‘‘อญฺญภาคสฺส อิท’’นฺติอาทินา สงฺเขเปน วุตฺตเมวตฺถํ เกวลํ นยทสฺสนตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ อาคตเมว คเหตฺวา วิภชนฺโต ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิมาหฯ เตน นนุ อนาคเต เอวํ โจเทนฺตานํ ปาปภิกฺขูนํ เลโสกาสปิทหนตฺถํ อิทํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, น ปน เมตฺติยภูมชกานํฯ เตสญฺหิ อาทิกมฺมิกตฺตา อนาปตฺติ, ตสฺมา สามญฺเญน อตฺโถ วิภชิตพฺโพฯ น ปน ‘‘โย หิ โส อฏฺฐุปฺปตฺติยํ ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติอาทินา วิเสเสนาติ เอทิสี โจทนา อนวกาสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ หีติ การณตฺเถ นิปาโต, ยสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ อฏฺฐุปฺปตฺติยนฺติ อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติเยว อฏฺฐุปฺปตฺติ, ตสฺสํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ, สิกฺขาปทสฺส นิทาเนติ วุตฺตํ โหติฯ ฉคลโกติ เสตฉคลโกฯ โสติ ฉคลโกฯ อิมสฺส ปน ‘‘โหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อญฺญสฺส…เป.… ฉคลกภาวสฺส จาติ ‘‘ติรจฺฉานชาติยา เจว ฉคลกภาวสฺส จา’’ติ สงฺขาตสฺส อญฺญสฺส ภาคสฺส โกฏฺฐาสสฺส, ปกฺขสฺสาติ อตฺโถฯ

กุโตยมญฺโญ, ยโต ‘‘อญฺญสฺส ภาคสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยฺวายํ…เป.… ตโต’’ติฯ ตตฺถ มนุสฺสชาติ เจว ภิกฺขุภาโว จาติ โย อยํ ภาโค โกฏฺฐาโส ปกฺโขติ สมฺพนฺโธ, ‘‘มนุสฺสชาติ เจว ภิกฺขุภาโว จา’’ติ สงฺขาโต โย อยํ ภาโค โกฏฺฐาโส ปกฺโขติ อตฺโถฯ ตโตติ ‘‘มนุสฺสชาติ เจว ภิกฺขุภาโว จา’’ติ ภาคโตฯ โส วา อญฺญภาโคติ ยถาวุตฺตติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาโต โส อญฺญภาโค วาฯ อสฺสาติ ฉคลกสฺสฯ อตฺถีติ อุปลพฺภติฯ