เมนู

สงฺฆาทิเสสกณฺฑํ

ปิยวจเนน อาลปนนฺติ ปิยายิตพฺพวจเนนาลปนํ, สาธูนํ สมาลปนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สาธโว หิ ปเร ‘‘โภนฺโต’’ติ วา ‘‘เทวานํปิยา’’ติ วา ‘‘ภทฺรภว’’นฺติ วา ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ วา สมาลปนฺติฯ

1. สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสิกฺขาปทวณฺณนา

สํ-สทฺโท วิชฺชมานตฺโถติ อาห ‘‘สํวิชฺชตี’’ติฯ เจตนาติ วีติกฺกมวสปฺปวตฺตา ปุพฺพภาคเจตนา, โมจนสฺสาทเจตนาติ อตฺโถฯ อสฺสาติ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิยาฯ อญฺญปทตฺถสมาเสเนว สุกฺกวิสฺสฏฺฐิยา วุตฺตตฺตา อิก-สทฺทสฺส วิสุํ อตฺโถ นตฺถีติ อาห ‘‘สญฺเจตนาว สญฺเจตนิกา’’ติฯ อิทานิ อิก-สทฺโทว อตฺถิอตฺถํ ปกาเสตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สญฺเจตนา วา’’ติอาทิมาหฯ สํวิชฺชมานา เจตนา สญฺเจตนาฯ สุกฺกสฺสาติ สมฺภวสฺสฯ วิสฏฺฐีติ วิสฺสคฺโคฯ

อิทานิ ตํ ยสฺมิํ กาเล โมเจติ, เยนาธิปฺปาเยน โมเจติ, เยน โจปาเยน โมเจติ, ยญฺจ ตสฺส อธิปฺปายสฺส วตฺถุ, ตํ สพฺพํ สงฺเขปโต วิภาเวตฺวา สรูปโต ตํ วิสฏฺฐิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ราคูปตฺถมฺภาทีสู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ราคสฺส พลวภาโว, ราเคน วา องฺคชาตสฺสูปตฺถมฺโภ ถทฺธภาโว ราคูปตฺถมฺโภ, โส อาทิ เยสํ เต ราคูปตฺถมฺภาทโย, เตสุ ราคูปตฺถมฺภาทีสุฯ อาทิสทฺเทน (ปารา. 238) วจฺจูปตฺถมฺภปสฺสาวูปตฺถมฺภวาตูปตฺถมฺภอุจฺจาลิงฺคปาณกทฏฺฐูปตฺถมฺภานํ คหณํฯ กมฺมญฺญตํ ปตฺเตติ โมจนกมฺมกฺขมตาย กมฺมนิยตํ ปตฺเต, อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อุปกฺกมารหภาวํ ปตฺเตติ อตฺโถฯ อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํ, ตํ อาทิ เยสํ เต อาโรคฺยาทโย, เตสุ อาโรคฺยาทีสุฯ อาทิสทฺเทน สุขเภสชฺชทานปุญฺญยญฺญสคฺคพีชวีมํสทวานํ คหณํฯ อชฺฌตฺตรูปํ อชฺฌตฺตํ อุปาทินฺนรูปํ, ตํ อาทิ เยสํ เต อชฺฌตฺตรูปาทโย, เตสุฯ อาทิสทฺเทน พหิทฺธารูปอชฺฌตฺตพหิทฺธารูปอากาเสกฏิกมฺปนานํ คหณํฯ

โมจเน อสฺสาโท สุขเวทนา โมจนสฺสาโท, โมจนตฺถํ ปุพฺพภาเค ปวตฺตราโค, สมฺปยุตฺตอสฺสาทสีเสน เจตฺถ ราโค วุตฺโต, เตน สมฺปยุตฺตา เจตนา โมจนสฺสาทเจตนา, ตาย ฯ อิมินา มุจฺจนสฺสาโท (ปารา. อฏฺฐ. 2.240) มุตฺตสฺสาโท เมถุนสฺสาโท ผสฺสสฺสาโท กณฺฑุวนสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโท นิสชฺชสฺสาโท วาจสฺสาโท เคหสิตเปมํ วนภงฺคิยนฺติ อิเมหิ สมฺปยุตฺตา เจตนาโย ปฏิกฺขิปติ, ตาหิ นิมิตฺเต อุปกฺกมนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติฯ ‘‘นิมิตฺเต อุปกฺกมนฺตสฺสา’’ติ อิมินา ปน อูรุมทฺทาปนาทีนิ ปฏิกฺขิปติฯ เตน หิ สติปิ โมจนสฺสาเท นิมิตฺเต อุปกฺกมาภาวโต มุตฺเตปิ อนาปตฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘สา จ โข นิมิตฺเต อุปกฺกมนฺตสฺเสว, หตฺถปริกมฺมปาทปริกมฺมคตฺตปริกมฺมกรเณน สเจปิ อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺตี’’ติฯ

อาสยธาตุนานาตฺตโตติ ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิตาสยานญฺเจว ปถวีธาตุอาทีนญฺจ จตุนฺนํ ธาตูนํ, รสโสณิตาทีนํ วา สตฺตนฺนํ ธาตูนํ นานาตฺตโตฯ ฐานา จาวนาติ สุกฺกสฺส ยํ ฐานํ, ตโต จุติฯ สุกฺกสฺส หิ วตฺถิสีสํ กฏิ กาโยติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.237) ติธา ฐานํ ปกปฺเปนฺติฯ เอโก กิราจริโย ‘‘วตฺถิสีสํ สุกฺกสฺส ฐาน’’นฺติ อาห, เอโก ‘‘กฏี’’ติ, เอโก ‘‘สกโล กาโย’’ติฯ เตสุ ตติยสฺส ภาสิตํ สุภาสิตํฯ เกสโลมนขทนฺตานญฺหิ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานํ, อุจฺจารปสฺสาวเขฬสิงฺฆาณิกา, ถทฺธสุกฺขจมฺมานิ จ วชฺเชตฺวา อวเสโส ฉวิมํสโลหิตานุคโต สพฺโพปิ กาโย กายปฺปสาทภาวชีวิตินฺทฺริยาพทฺธปิตฺตานํ, สมฺภวสฺส จ ฐานเมวฯ ตถา หิ ราคปริยุฏฺฐาเนนาภิภูตานํ หตฺถีนํ อุโภหิ กณฺณจูฬิกาหิ สมฺภโว นิกฺขมติฯ

เอตฺถ จ ‘‘ราคูปตฺถมฺภาทีสู’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. 2.237) กาโล ทสฺสิโตฯ ราคูปตฺถมฺภาทิกาเลสุ หิ องฺคชาตํ กมฺมนิยํ โหติฯ ยสฺส กมฺมนิยตฺเต สติ โมเจติ, อิโต ปรํ อญฺโญ กาโล นตฺถิฯ น หิ วินา ราคูปตฺถมฺภาทีหิ ปุพฺพณฺหาทโย กาลเภทา โมจเน นิมิตฺตํ โหนฺติฯ ‘‘อาโรคฺยาทีสู’’ติอาทินา ปน อธิปฺปาโย ทสฺสิโตฯ เอวรูเปน หิ อธิปฺปายเภเทน โมเจติ, น อญฺญถาฯ ‘‘อชฺฌตฺตรูปาทีสู’’ติอาทินา อุปาโย ทสฺสิโตฯ อชฺฌตฺตรูเป วา หิ โมเจยฺย, พหิทฺธารูเป วา, อุภยตฺถ วา, อากาเส วา กฏิํ กมฺเปนฺโต, อิโต ปรํ อญฺโญ อุปาโย นตฺถิฯ นีลาทิวเสนา’’ติอาทีหิ ปน ทสหิ นวมสฺส อธิปฺปายสฺส วตฺถุ ทสฺสิตํฯ วีมํสนฺโต หิ นีลาทีสุ อญฺญตรวเสน วีมํสติ, น เตหิ วินิมุตฺตนฺติฯ

‘‘ฐานา จาวนา’’ติ อิมินา ปน อตฺถโต วิสฺสฏฺฐิ ทสฺสิตา ฯ ยถาห ‘‘วิสฺสฏฺฐีติ ฐานโต จาวนา วุจฺจตี’’ติ (ปารา. 237)ฯ สา จายํ ตสฺส สุกฺกสฺส ฐานา จาวนา ราควเสนฯ วุตฺตญฺเหตํ กถาวตฺถุอฏฺฐกถายํ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิ นาม ราคสมุฏฺฐานา โหตี’’ติ (กถา. อฏฺฐ. 307)ฯ อญฺญตฺร สุปินนฺตาติ สุปิโน เอว สุปินนฺโต, ตํ ฐเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘ยา สุปิเน’’ติอาทิฯ สงฺฆาทิเสโสติ อิมสฺส อาปตฺตินิกายสฺส นามํฯ เตนาห ‘‘ยา อญฺญตฺร สุปินนฺตา’’ติอาทิฯ อาปตฺตินิกาโยติ อาปตฺติสมูโหฯ กิญฺจาปิ อยํ เอกาว อาปตฺติ, รุฬฺหิสทฺเทน, ปน อวยเว สมูหโวหาเรน วา ‘‘นิกาโย’’ติ วุตฺโต ‘‘เอโก เวทนากฺขนฺโธ, เอโก วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ วิยฯ

อสฺสาติ (สารตฺถ. ฏี. 2.16 สํฆาทิเสสกณฺฑ) อาปตฺตินิกายสฺสฯ นนุ จ อยุตฺโตยํ นิทฺเทโส ‘‘สงฺโฆ อาทิมฺหิ เจว เสเส จ อิจฺฉิตพฺโพ อสฺสา’’ติฯ น หิ อาปตฺตินิกายสฺส อาทิมฺหิ เจว เสเส จ สงฺโฆ อิจฺฉิโต, กิญฺจรหิ วุฏฺฐานสฺสาติ อิมํ โจทนํ มนสิ นิธาย ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา อธิปฺปายํ วิวริตุํ ‘‘กิํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิมาหฯ อาปตฺติโต วุฏฺฐานสฺส อาทิมฺหิ เจว เสเส จ อิจฺฉิโต สงฺโฆ อาปตฺติยาว อิจฺฉิโต นาม โหตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ อาปตฺติวุฏฺฐานนฺติ อาปตฺติโต วุฏฺฐานํ, อนาปตฺติกภาวูปคมนนฺติ อตฺโถฯ

ทกโสตนฺติ ปสฺสาวมคฺคํ, องฺคชาตปฺปเทสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิ เอวํ อถ กสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘ทกโสตํ โอติณฺณมตฺเต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ฐานโต ปน จุต’’นฺติอาทิฯ อวสฺสเมว ทกโสตํ โอตรติ อธิวาเสตฺวา อนฺตรา นิวาเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ ทกโสโตโรหนโต (สารตฺถ. ฏี. 2.236-237) ปฏฺฐาย ปน อุปาทินฺนโต วินิมุตฺตตฺตา สมฺภวรูปํ อุตุสมุฏฺฐานเมว อวสิสฺสติ, เสสํ ติสมุฏฺฐานํ นตฺถีติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ฐานโต จุตํ ทกโสตํ โอตรติ, ตสฺมาฯ

อโมจนาธิปฺปายสฺสาติ เภสชฺเชน นิมิตฺตํ อาลิมฺปนฺตสฺส อุจฺจาราทีนิ วา กโรนฺตสฺสฯ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺสาติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.237) ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺสฯ

กิํ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ, ปฏิพุทฺโธ, อุทาหุ เนว สุตฺโต, น ปฏิพุทฺโธติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติฯ ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติ, ตํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ วา ราคาทิสมฺปยุตฺตํ วา น โหติฯ สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, วินยวิโรโธ อาปชฺชติฯ ยญฺหิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน ปสฺสติฯ สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิฯ สุปินํ ปสฺสนฺเตน ปน กเตปิ วีติกฺกเม เอกนฺตํ อนาปตฺติ เอวฯ อถ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, โก นาม ปสฺสติ, เอวญฺจ สติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชตีติ? น อภาโว, กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข มหาราช สุปินํ ปสฺสตี’’ติ (มิ. ป. 5.3.5)ฯ กปิมิทฺธปเรโตติ มกฺกฏนิทฺทาย ยุตฺโตฯ ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา, ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติฯ ยสฺส จ เอวํ ปสฺสนฺตสฺส สุปิเน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส วิย, กายสํสคฺคาทีนิ อาปชฺชนฺตสฺส วิย จ สุปินนฺเตเนว การเณน อสุจิ มุจฺจติ, ตสฺสปิ อนาปตฺติฯ สุปิเน (ปารา. อฏฺฐ. 2.262) ปน อุปฺปนฺนาย อสฺสาทเจตนาย สจสฺส วิสโย โหติ, นิจฺจเลน ภวิตพฺพํ, น หตฺเถน นิมิตฺตํ กีฬาเปตพฺพํฯ กาสาวปจฺจตฺถรณรกฺขณตฺถํ ปน หตฺถปุเฏน คเหตฺวา ชคฺคนตฺถาย อุทกฏฺฐานํ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ

สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา

‘‘โอติณฺโณ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. 2.270) อิทํ กมฺมสาธนํ, กตฺตุสาธนํ วา โหตีติ ตทุภยวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยกฺขาทีหิ วิย สตฺตา’’ติอาทิมาหฯ อสมเปกฺขิตฺวาติ ยถาสภาวํ อนุปปริกฺขิตฺวา, ยถา เต รติชนกา รูปาทโย วิสยา อนิจฺจทุกฺขาสุภานตฺตากาเรน อวฏฺฐิตา, ตถา อปสฺสิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปริณเตนาติ ปริวตฺเตนฯ เตนาห ‘‘ยถา ปริวตฺตมาน’’นฺติอาทิฯ วุตฺตราควเสนาติ กายสํสคฺคราควเสนฯ ตทหุชาตายปีติ ตสฺมิํ อหนิ ชาตํ ชนนํ เอติสฺสาติ ตทหุชาตา, ตสฺมิํ อหนิ ชาตาติ วา ตทหุชาตา, ตาย, ตํ ทิวสํ ชาตายปีติ อตฺโถ, ชาตมตฺตาย อลฺลมํสเปสิวณฺณายปีติ วุตฺตํ โหติฯ

อสฺสาติ ‘‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ ปทสฺสฯ อิทานิ หตฺถาทีนํ วิภาคทสฺสนตฺถํ ‘‘ตตฺถ หตฺโถ นาม กปฺปรโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิมาหฯ กปฺปรโต ปฏฺฐายาติ ทุติยมหาสนฺธิํ อุปาทายฯ อญฺญตฺถ ปน มณิพนฺธโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคนขา หตฺโถฯ วินนฺธิตฺวา วา อวินนฺธิตฺวา วา กตเกสกลาปสฺเสตํ อธิวจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ วินนฺธิตฺวาติ ตีหิ เกสวฏฺฏีหิ คนฺถิตฺวาฯ สุวณฺณจีรกนฺติ สุวณฺณปาฬิํฯ หตฺถญฺจ เวณิญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสสรีรํ องฺคนฺติ อาห ‘‘อวเสสสฺส สรีรสฺสา’’ติอาทิฯ

โย หิ เสวนาธิปฺปาโยปิ นิจฺจเลน กาเยน เกวลํ ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ สาทิยติ อนุโภติ, ตสฺส จิตฺตุปฺปาทมตฺเต อาปตฺติยา อภาวโต อนาปตฺตีติ อาห ‘‘กาเยน อวายมิตฺวา’’ติอาทิฯ โมกฺขาธิปฺปาเยนาติ อิตฺถิโต มุจฺจิตุกามตาธิปฺปาเยนฯ อสญฺจิจฺจาติ ‘‘อิมินา อุปาเยน อิมํ ผุสิสฺสามี’’ติ อเจเตตฺวาฯ เอวญฺหิ อเจเตตฺวา ปตฺตปฺปฏิคฺคหณาทีสุ มาตุคามสฺส องฺเค ผุฏฺเฐปิ อนาปตฺติฯ อสติยาติ อญฺญวิหิโต โหติ, ‘‘มาตุคามํ ผุสิสฺสามี’’ติ สติ นตฺถิ, เอวํ อสติยา หตฺถปาทปสารณาทิกาเล ผุสนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อชานนฺตสฺสาติ ทารกเวเสน ฐิตํ ทาริกํ ‘‘อิตฺถี’’ติ อชานนฺโต เกนจิเทว กรณีเยน ผุสติ, เอวํ ‘‘อิตฺถี’’ติ อชานนฺตสฺส ผุสโต อนาปตฺติฯ อสาทิยนฺตสฺสาติ กายสํสคฺคํ อสาทิยนฺตสฺส พาหาปรมฺปราย นีตภิกฺขุสฺส วิย อนาปตฺติฯ อิธ ปน อุทายิตฺเถโร อาทิกมฺมิโกฯ ตสฺส อนาปตฺติ อาทิกมฺมิกสฺสาติฯ

กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ