เมนู

เอตฺถ จ ‘‘กงฺขาวิตรณตฺถายา’’ติ อิมินา ปโยชนํ ทสฺเสติ, ปุริปุณฺณวินิจฺฉย’’นฺติ อิมินา สํวณฺณนาปฺปการํ, ‘‘มหาวิหารวาสีนํ วาจนามคฺคนิสฺสิต’’นฺติ อิมินา สํวณฺณนาย นิสฺสยวิสุทฺธิํ นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรโทสวิวชฺชนโต, ‘‘วณฺณยิสฺสามี’’ติ อิมินา อตฺตโน อชฺฌาสยํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘วตฺตยิสฺสามี’’ติปิ ปาโฐฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิทานวณฺณนา

เอวํ รตนตฺตยปณามาทิสหิตํ สญฺญาทิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘ปาติโมกฺขสฺส วณฺณนํ วณฺณยิสฺสามี’’ติ วุตฺตตฺตา ปาติโมกฺขํ ตาว วจนตฺถโต, สรูปเภทโต, คนฺถเภทโต, อุทฺเทสวิภาคโต, อุทฺเทสปริจฺเฉทโต จ ววตฺถเปตฺวา ตทุทฺเทสกฺกเมนายํ วณฺณนา ภวิสฺสตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ปาติโมกฺข’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ คาถาปเทฯ ปอติโมกฺขนฺติ ปการโต อติวิย สีเลสุ มุขภูตํฯ อติปโมกฺขนฺติ ตเมว ปทํ อุปสคฺคพฺยตฺตเยน วทติฯ อถ วา ป อติ โมกฺขนฺติ ปทจฺเฉโท, ตสฺส อุปสคฺคพฺยตฺตเยนตฺถมาห ‘‘อติปโมกฺข’’นฺติฯ เอวํ ปเภทโต ปทวณฺณนํ กตฺวา สทฺทตฺถโต วทติ ‘‘อติเสฏฺฐํ อติอุตฺตมนฺติ อตฺโถ’’ติฯ เอตฺถ จ สีลปาติโมกฺขํ สพฺพคุณานํ มูลภาวโต เสฏฺฐํ, คนฺถปาติโมกฺขํ ปน เสฏฺฐคุณสหจรณโต เสฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิตีติ เอวํฯ อิมินา ยถาวุตฺตวจนตฺถํ นิทสฺเสติฯ นิทสฺสนตฺโถ หิ อยํ อิติ-สทฺโท ‘‘สพฺพมตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต, สพฺพํ นตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยํ ทุติโย อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.15; 3.90) วิยฯ อิมินาติ อาสนฺนปจฺจกฺขวจนํ อิติ-สทฺเทน อนนฺตรนิทสฺสิตสฺส, ปฏิคฺคาหเกหิ จ โสตวิญฺญาณาทิวีถิยา ปฏิปนฺนสฺส วจนตฺถสฺส วจนโตฯ อถ วา อิมินาติ อาสนฺนปจฺจกฺขภาวกรณวจนํ ยถาวุตฺตสฺส วจนตฺถสฺส อภิมุขีกรณโตฯ วจนตฺเถนาติ ‘‘อติเสฏฺฐ’’นฺติ สทฺทตฺเถนฯ เอกวิธมฺปีติ เอกโกฏฺฐาสมฺปิฯ สีลคนฺถเภทโต ทุวิธํ โหตีติ ปุน สีลคนฺถสงฺขาเตน ปเภเทน ทุวิธํ โหติ, สีลปาติโมกฺขํ, คนฺถปาติโมกฺขญฺจาติ ทุวิธํ โหตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตทุภยสฺสาปิ สุตฺเต อาคตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปาติ รกฺขตีติ ปาติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขํ, สํวรณํ สํวโร, กายวาจาหิ อวีติกฺกโม, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร, ปาติโมกฺขสํวเรน สํวุโต สมนฺนาคโต ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตฯ วิหรตีติ วตฺตติฯ

อาทิเมตนฺติ เอตํ สิกฺขาปทสีลํ ปุพฺพุปฺปตฺติอตฺเถน อาทิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. 5.382)ฯ

ยถา หิ นครวฑฺฒกี นครํ มาเปตุกาโม ปฐมํ นครฏฺฐานํ โสเธติ, ตโต อปรภาเค วีถิจตุกฺกสิงฺฆาฏกาทิปริจฺเฉเทน วิภชิตฺวา นครํ มาเปติ, ยถา วา ปน รชโก ปฐมํ ตีหิ ขาเรหิ วตฺถํ โธวิตฺวา ปริสุทฺเธ วตฺเถ ยทิจฺฉกํ รงฺคชาตํ อุปเนติ, ยถา วา ปน เฉโก จิตฺตกาโร รูปํ ลิขิตุกาโม อาทิโตว ภิตฺติปริกมฺมํ กโรติ, ตโต อปรภาเค รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, เอวเมว โยคาวจโร อาทิโตว สีลํ วิโสเธตฺวา อปรภาเค สมถวิปสฺสนาทโย ธมฺเม สจฺฉิกโรติฯ ตสฺมา สีลํ ‘‘อาที’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘มุขเมต’’นฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ อาทิสทฺเทน ‘‘ปาติโมกฺเข จ สํวโร’’ติอาทิปาฬิํ (ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 185) สงฺคณฺหาติฯ

สีลนฺติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํ วินยปิฏกปริยาปนฺนํ สิกฺขาปทสีลํ, ธมฺมโต ปน สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส, วตฺตปฏิปตฺติํ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘กิํ สีลนฺติ เจตนา สีลํ เจตสิกํ สีลํ สํวโร สีลํ อวีติกฺกโม สีล’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.39) ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานี’’ติ ภิกฺขุภิกฺขุนีปาติโมกฺขวเสน อุภยานิ ปาติโมกฺขานิ, ทฺเว มาติกาติ อตฺโถฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนวาทกสฺส วิตฺถาเรนาติ อุภโตวิภงฺเคน สทฺธิํฯ สฺวาคตานีติ สุฏฺฐุ อาคตานิฯ อาทิสทฺเทน ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยา’’ติอาทิปาฬิํ (มหาว. 134) สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถาติ เตสุ สีลคนฺถปาติโมกฺเขสุฯ

โยติ อนิยมนิทฺเทโส, โย โกจิ ปุคฺคโลฯ นฺติ วินยปริยาปนฺนสีลํฯ รกฺขตีติ สมาทิยิตฺวา อวิโกเปนฺโต ปาเลติฯ ตํ ‘‘ปาตี’’ติ ลทฺธนามํ ปาติโมกฺขสีเล ฐิตํฯ โมเจตีติ สหการิการณภาวโต โมกฺเขติฯ อปาเย ชาตํ อาปายิกํ, ทุกฺขํ, ตํ อาทิ เยสํ ตานิ อาปายิกาทีนิอาทิสทฺเทน ตทญฺญํ สพฺพํ สํสารทุกฺขํ สงฺคณฺหาติฯ อตฺตานุวาทาทีหีติ อตฺตานํ อนุวาโท อตฺตานุวาโท, โส อาทิ เยสํ ตานิ อตฺตานุวาทาทีนิ, เตหิ อตฺตานุวาทาทีหิฯ อาทิสทฺเทน ปรานุวาททณฺฑทุคฺคติภยานิ สงฺคณฺหาติฯ ตสฺส ปาติโมกฺขสฺส โชตกตฺตาติ ตสฺส สีลปาติโมกฺขสฺส ทีปนตฺตาฯ อาทิมฺหิ ปน วุตฺโต วจนตฺโถติ ‘‘อติเสฏฺฐ’’นฺติอาทินา อาทิมฺหิ วุตฺโต วจนตฺโถฯ อุภินฺนมฺปิ สาธารโณ โหติ สีลปาติโมกฺขํ สพฺพคุณานํ มูลภาวโต เสฏฺฐํ, คนฺถปาติโมกฺขํ เสฏฺฐคุณสหจรณโต เสฏฺฐนฺติฯ

ตตฺถาติ เตสุ สีลปาติโมกฺขคนฺถปาติโมกฺเขสุฯ ‘‘อยํ วณฺณนา’’ติ วกฺขมานวณฺณนมาหฯ คนฺถปาติโมกฺขสฺส ตาว ยุชฺชตุ, กถํ สีลปาติโมกฺขสฺส ยุชฺชตีติ อาห ‘‘คนฺเถ หี’’ติอาทิฯ หีติ การณตฺเถ นิปาโตฯ ตสฺสาติ คนฺถสฺสฯ อตฺโถติ สีลํฯ วณฺณิโตว โหตีติ คนฺถวณฺณนามุเขน อตฺถสฺเสว วณฺณนโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา คนฺเถ วณฺณิเต ตทวินาภาวโต ตสฺสตฺโถ วณฺณิโต โหติ, ตสฺมา สีลปาติโมกฺขสฺสปิ ยุชฺชตีติฯ

เอวํ สรูปเภทโต ววตฺถเปตฺวา อิทานิ คนฺถเภทโต ววตฺถเปตุํ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ เตสุ ภิกฺขุปาติโมกฺขภิกฺขุนีปาติโมกฺเขสุ ทฺวีสุฯ อุทฺเทสา ปริจฺฉิชฺชนฺติ เยหิ วกฺขมานวจนปฺปพนฺเธหิ, เต อุทฺเทสปริจฺเฉทา, เตหิฯ ววตฺถิตนฺติ อสงฺกรโต ฐิตํฯ

เอวํ คนฺถเภทโต ววตฺถเปตฺวา อิทานิ อุทฺเทสวิภาคโต ววตฺถเปตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ อุทฺทิสียติ สรูเปน กถียติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อุทฺเทโส, นิทานสฺส อุทฺเทโสติ นิทานุทฺเทโสฯ เอวํ เสเสสุปิฯ วิตฺถาโรว อุทฺเทโส วิตฺถารุทฺเทโส

อิทานิ นิทานุทฺเทสาทีนํ ปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ ‘‘ตตฺถ นิทานุทฺเทโส’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ อุทฺเทเสสุฯ

นิทานุทฺเทโส อุทฺทิฏฺโฐ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ยํ ปเนตฺถ นิทานุทฺเทสปริจฺเฉทํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป.… อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ อิธาคตนิทานปาฬิํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ อุทฺเทสกาเล วตฺตพฺพสฺสาปิ ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติ อิมสฺส ปาฐสฺส โยชนํ อกตฺวา ‘‘ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติอาทินา อนุสาวนาทิกเมว โยเชตฺวา ทสฺสิตํ, ตํ ปน อปริปุณฺณนิทานปาฬิทสฺสนปุพฺพกนิทานุทฺเทสปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ, ขุทฺทกเปยฺยาลวเสน วา ปากฏตฺตา ตสฺส อโยชนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, อุทฺเทสกาเล ปน โยเชตฺวาว วตฺตพฺพํฯ วกฺขติ หิ ‘‘ตํ ปเนตํ ปาราชิกาทีนํ อวสาเน ทิสฺสติ, น นิทานาวสาเนฯ กิญฺจาปิ น ทิสฺสติ, อถ โข อุทฺเทสกาเล ‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’ติ วตฺวา ‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ, ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’ติอาทินา นเยน วตฺตพฺพเมวา’’ติอาทิฯ อวเสเส สุเตน สาวิเตติ อวสิฏฺฐํ ปาราชิกุทฺเทสาทิจตุกฺกํ ‘‘สุตา โข ปนายสฺมนฺเตหิ จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา…เป.… อวิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ เอวํ สุตวเสน สาวิเตฯ

เอเตเนว นเยน เสสา ตโย ปาติโมกฺขุทฺเทสปริจฺเฉทา เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาราชิกุทฺเทสาทีน’’นฺติอาทิมาหฯ ปาราชิกุทฺเทสาทีนํ ปริจฺเฉทา โยเชตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ นิทานสฺส อาทิโต ปฏฺฐาย ปาราชิกาทีนิ โอสาเปตฺวาติ นิทานํ, ปาราชิกญฺจ, ตทุภยํ สงฺฆาทิเสสญฺจ, ตํติกํ อนิยตญฺจาติ เอวํ ยถากฺกมํ อุทฺทิสิตฺวา ปาราชิกาทีนิ ปริโยสาเปตฺวาฯ โยเชตพฺพาติ ‘‘อวเสเส สุเตน สาวิเต อุทฺทิฏฺโฐ โหติ ปาราชิกุทฺเทโส’’ติอาทินา โยเชตพฺพาฯ อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพนฺติ วจนโตติ อุโปสถกฺขนฺธเก –

‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขุทฺเทสา นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ปฐโม ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ทุติโย ปาติโมกฺขุทฺเทโส’’ติอาทีสุ (มหาว. 150) –

เอวํ วุตฺตตฺตาฯ ยสฺมิํ วิปฺปกเตติ ยสฺมิํ อุทฺเทเส อปริโยสิเตฯ

อนฺตราโย อุปฺปชฺชตีติ ทสสุ อนฺตราเยสุ โย โกจิ อนฺตราโย อุปฺปชฺชติ ฯ ทส อนฺตรายา นาม – ราชนฺตราโย, โจรนฺตราโย, อคฺยนฺตราโย, อุทกนฺตราโย, มนุสฺสนฺตราโย, อมนุสฺสนฺตราโย, วาฬนฺตราโย, สรีสปนฺตราโย, ชีวิตนฺตราโย, พฺรหฺมจริยนฺตราโยติฯ ตตฺถ สเจ ภิกฺขูสุ ‘‘อุโปสถํ กริสฺสามา’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 150) นิสินฺเนสุ ราชา อาคจฺฉติ, อยํ ราชนฺตราโยฯ โจรา อาคจฺฉนฺติ, อยํ โจรนฺตราโยฯ ทวทาโห วา อาคจฺฉติ, อาวาเส วา อคฺคิ อุฏฺฐหติ, อยํ อคฺยนฺตราโยฯ เมโฆ วา อุฏฺฐหติ, โอโฆ วา อาคจฺฉติ, อยํ อุทกนฺตราโยฯ พหู มนุสฺสา อาคจฺฉนฺติ, อยํ มนุสฺสนฺตราโยฯ ภิกฺขุํ ยกฺโข คณฺหาติ, อยํ อมนุสฺสนฺตราโยฯ พฺยคฺฆาทโย จณฺฑมิคา อาคจฺฉนฺติ, อยํ วาฬนฺตราโยฯ ภิกฺขุํ สปฺปาทโย ฑํสนฺติ, อยํ สรีสปนฺตราโยฯ ภิกฺขุ คิลาโน วา โหติ, กาลํ วา กโรติ, เวริโน วา ตํ มาเรตุกามา คณฺหนฺติ, อยํ ชีวิตนฺตราโยฯ มนุสฺสา เอกํ วา พหู วา ภิกฺขู พฺรหฺมจริยา จาเวตุกามา คณฺหนฺติ, อยํ พฺรหฺมจริยนฺตราโยฯ อิติ ยํ วุตฺตํ ‘‘อนฺตราโย อุปฺปชฺชตีติ ทสสุ อนฺตราเยสุ โย โกจิ อนฺตราโย อุปฺปชฺชตี’’ติ, ตสฺสตฺโถ ปกาสิโต โหตีติฯ

เตน สทฺธินฺติ วิปฺปกตุทฺเทเสน สทฺธิํฯ อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ อุทฺทิฏฺฐอุทฺเทสาเปกฺขตฺตา อวเสสวจนสฺสฯ ยถาห ‘‘นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา’’ติอาทิ (มหาว. 150)ฯ เตนาห ‘‘นิทานุทฺเทเส ปนา’’ติอาทิฯ สุเตน สาเวตพฺพํ นาม นตฺถิ อุโปสถสฺส อนฺตราโยว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อนิยตุทฺเทโส ปริหายตีติ ภิกฺขุนีนํ อนิยตสิกฺขาปทปญฺญตฺติยา อภาวโตฯ ตทภาโว จ ‘‘อิทเมว ลกฺขณํ ตตฺถาปิ อนุคต’’นฺติ กตฺวาติ เวทิตพฺพํฯ เสสนฺติ อวเสสุทฺเทสปริจฺเฉททสฺสนํฯ เอเตสํ ทฺวินฺนํ ปาติโมกฺขานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตาวาติ ปฐมํฯ อิทนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานํ สามญฺเญน ทสฺเสติ, อิทํ อกฺขรปทนิยมิตคนฺถิตํ วจนํ วุจฺจติ กถียตีติ อตฺโถฯ กิํ ตนฺติ อาห, ‘‘สุณาตุ เมติอาทีน’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถ สุณาตุ เมติอาทีนนฺติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ อชฺชุโปสโถ’’ติอาทีนํ ภิกฺขุปาติโมกฺเข อาคตานํ สุตฺตปทานํฯ

อตฺถนิจฺฉยนฺติ อภิเธยฺยตฺถสฺส เจว อธิปฺปายตฺถสฺส จ นิจฺฉยนํ, ววตฺถาปนนฺติ อตฺโถฯ อิมาย หิ อฏฺฐกถาย เตสํ อภิเธยฺยตฺโถ เจว อธิปฺปายตฺโถ จ อเนกธา ววตฺถาปียติฯ อถ วา นิจฺฉินฺโนติ นิจฺฉโยฯ คณฺฐิฏฺฐาเนสุ ขีลมทฺทนากาเรน ปวตฺตา วิมติจฺเฉทกถา, อตฺโถ จ นิจฺฉโย จ อตฺถนิจฺฉโย, ตํ อตฺถนิจฺฉยํ, มยา วุจฺจมานํ อตฺถญฺจ วินิจฺฉยญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ สีลสมฺปนฺนาติ สมนฺตโต ปนฺนํ ปตฺตํ ปุณฺณนฺติ สมฺปนฺนํ, สีลํ สมฺปนฺนเมเตสนฺติ สีลสมฺปนฺนา, ปริปุณฺณสีลาติ อตฺโถฯ อถ วา สมฺมเทว ปนฺนา คตา อุปาคตาติ สมฺปนฺนา, สีเลน สมฺปนฺนา สีลสมฺปนฺนา, ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปตาติ อตฺโถฯ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปญฺญาสงฺขาตา ติสฺโสปิ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน สิกฺขา, ตํ กาเมนฺตีติ สิกฺขากามาฯ สุณนฺตุ เมติ เต สพฺเพปิ ภิกฺขโว มม สนฺติกา นิสาเมนฺตุฯ อิมินา อตฺตโน สํวณฺณนาย สกฺกจฺจํ สวเน นิโยเชติฯ สกฺกจฺจสวนปฏิพทฺธา หิ สพฺพาปิ สาสนสมฺปตฺตีติฯ เอตฺถ จ สีลสมฺปนฺนานํ สิกฺขากามานํเยว ภิกฺขูนํ คหณํ ตทญฺเญสํ อิมิสฺสา สํวณฺณนาย อภาชนภาวโตฯ น หิ เต วินยํ โสตพฺพํ, ปฏิปชฺชิตพฺพญฺจ มญฺญิสฺสนฺติฯ

เอตฺถาติ เอตสฺมิํ คาถาปเท, เอเตสํ วา คาถาย สงฺคหิตานํ ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทีนํ ปทานมนฺตเรฯ สวเน อาณตฺติวจนํ สวนาณตฺติวจนํฯ กิญฺจาปิ สวนาณตฺติวจนํ, ตถาปิ ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน เอวํ วตฺตพฺพนฺติ ภควตา วุตฺตตฺตา ภควโต อาณตฺติ, น อุทฺเทสกสฺสาติ นวกตเรนาปิ อิทํ วตฺตุํ วฏฺฏติ สงฺฆคารเวน, สงฺฆพหุมาเนน จ สหิตตฺตา สคารวสปฺปติสฺสวจนํฯ สงฺโฆ หิ สุปฺปฏิปนฺนตาทิคุณวิเสสยุตฺตตฺตา อุตฺตมํ คารวปฺปติสฺสวฏฺฐานํฯ อิทญฺจ สพฺพํ เกน กตฺถ กทา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สพฺพเมว เจต’’นฺติอาทิฯ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชานนฺเตนาติ –

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ, เอวญฺจ ปน, ภิกฺขเว, อุทฺทิสิตพฺพํ, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ ญาเปตพฺโพ ‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’’ติ (มหาว. 133-134) –

เอวมาทินา อนุชานนฺเตนฯ ราชคเหติ เอวํนามเก นคเรฯ ตญฺหิ มนฺธาตุมหาโควินฺทาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘ราชคห’’นฺติ วุจฺจติฯ ตํ ปเนตํ พุทฺธกาเล, จกฺกวตฺติกาเล จ นครํ โหติ, เสสกาเล สุญฺญํ โหติ ยกฺขปริคฺคหิตํ, เตสํ วสนฏฺฐานํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิทํ ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วตฺตพฺพวจนํ, ตสฺมาฯ กิํ เต อุโภปิ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, เยเนวํ วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘สงฺฆตฺเถโร วา หี’’ติอาทิฯ เถราธิกนฺติ เถราธีนํ, เถรายตฺตํ ภวิตุนฺติ อตฺโถฯ ‘‘เถราเธยฺย’’นฺติ วา ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ ตตฺถาติ ติสฺสํ ปริสายํฯ พฺยตฺโตติ ปญฺญาเวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโต, ปคุณมาติโกติ อตฺโถฯ ปฏิพโลติ วตฺตุํ สมตฺโถ, อภีโตติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ทหรสฺสาปิ พฺยตฺตสฺส ปาติโมกฺโข อนุญฺญาโต, อถ โข เอตฺถายํ อธิปฺปาโย – สเจ เถรสฺส ปญฺจ วา จตฺตาโร วา ตโย วา ปาติโมกฺขุทฺเทสา นาคจฺฉนฺติ, ทฺเว ปน อกฺขณฺฑา สุวิสทา วาจุคฺคตา โหนฺติ, เถรายตฺโตว ปาติโมกฺโขฯ สเจ ปน เอตฺตกมฺปิ วิสทํ กาตุํ น สกฺโกติ, พฺยตฺตสฺส ภิกฺขุโน อายตฺโตติฯ

อิทานิ ‘‘สงฺโฆ’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อิธาธิปฺเปตสงฺฆํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺโฆติ อิมินา ปน ปเทนา’’ติอาทิมาห กิญฺจาปีติ อนุคฺคหตฺเถ นิปาโต, ตสฺส ยทิ นามาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทกฺขนฺติ เอตาย สตฺตา ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ วฑฺฒนฺตีติ ทกฺขิณา, ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพํ ทานํ, ตํ ทกฺขิณํ อรหติ, ทกฺขิณาย วา หิโต, ยสฺมา นํ มหปฺผลการิตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโย, ทิฏฺฐิสีลสงฺฆาเตน สํหโตติ สงฺโฆ, ทกฺขิเณยฺโย จ โส สงฺโฆ จาติ ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆฯ สมฺมุติยา จตุวคฺคาทิวินยปญฺญตฺติยา สิทฺโธ สงฺโฆ สมฺมุติสงฺโฆฯ อวิเสเสนาติ ‘‘อริยา’’ติ วา ‘‘ปุถุชฺชนา’’ติ วา อวิเสเสตฺวา สามญฺเญนฯ โสติ สมฺมุติสงฺโฆฯ อิธาติ อิมิสฺสํ อุโปสถญตฺติยํฯ อธิปฺเปโต อุโปสถญตฺติยา อวิเสสตฺตาฯ นนุ จ โสปิ ปญฺจวิโธ โหติ, ตตฺถ กตโม อิธาธิปฺเปโตติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘โส ปเนสา’’ติอาทิฯ กมฺมวเสนาติ วินยกมฺมวเสนฯ ปญฺจ วิธา ปการา อสฺส สมฺมุติสงฺฆสฺสาติ ปญฺจวิโธฯ ตถา หิ วิธยุตฺตคตปฺปการสทฺเท สมานตฺเถ วณฺณยนฺติฯ

จตุนฺนํ วคฺโค สมูโหติ จตุวคฺโค, จตุปริมาณยุตฺโต วา วคฺโค จตุวคฺโคฯ เอวํ ปญฺจวคฺคาทิฯ

อิทานิ เยสํ กมฺมานํ วเสนายํ ปญฺจวิโธ โหติ, ตํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ปญฺจวิเธ สงฺเฆฯ มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทกมฺมสฺส ทสวคฺคกรณียตฺตา วุตฺตํ ‘‘ฐเปตฺวา…เป.… อุปสมฺปทญฺจา’’ติฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘น กิญฺจิ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ ยทิ เอวํ กิมตฺถํ อติเรกวีสติวคฺโค วุตฺโตติ อาห ‘‘โส ปนา’’ติอาทิฯ อติเรกตเรนาติ จตุวคฺคาทิกรณียํ ปญฺจวคฺคาทินา อติเรกตเรน, ทสวคฺคกรณียญฺจ เอกาทสวคฺคาทินา อติเรกตเรนฯ ทสฺสนตฺถนฺติ ญาปนตฺถํฯ อิทเมว จาเนน กตฺตพฺพํ กมฺมนฺติ ‘‘กมฺมวเสน ปญฺจวิโธ’’ติ วุตฺตํฯ กมฺมสฺสานิยเม กถเมตํ ยุชฺเชยฺยาติ อีทิสี โจทนา อนวกาสาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถติ อุโปสเถฯ

อุโปสถสทฺโท ปนายํ ปาติโมกฺขุทฺเทสสีลอุปวาสปญฺญตฺติทิวเสสุ วตฺตติฯ ตถา เหส ‘‘อายามาวุโส กปฺปิน, อุโปสถํ คมิสฺสามา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.150; ม. นิ. อฏฺฐ. 3.85) ติโมกฺขุทฺเทเส อาคโต, ‘‘เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข, วิสาเข, อุโปสโถ อุปวุตฺโถ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.43) สีเล, ‘‘สุทฺธสฺส เว สทา ผคฺคุ, สุทฺธสฺสุโปสโถ สทา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.79) อุปวาเส, ‘‘อุโปสโถ นาม นาคราชา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.246) ปญฺญตฺติยํ, ‘‘น, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา’’ติอาทีสุ (มหาว. 181) ทิวเส, อิธาปิ ทิวเสเยว วตฺตมาโน อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อชฺช อุโปสถทิวโส’’ติอาทิฯ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถอุปวสนฺตีติ สีเลน วา สพฺพโส อาหารสฺส อภุญฺชนสงฺขาเตน อนสเนน วา ขีรปานมธุปานาทิมตฺเตน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถฯ

สพฺเพสมฺปิ วากฺยานํ เอว-การตฺถสหิตตฺตา ‘‘อุโปสโถ’’ติ เอตสฺส ‘‘อุโปสโถ เอวา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘เอเตน อนุโปสถทิวสํ ปฏิกฺขิปตี’’ติฯ อิมินา อวธารเณน นิรากตํ ทสฺเสติ, อถ วา สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทตีติ ‘‘อุโปสโถ’’ติ เอตสฺส ‘‘อนุโปสโถ น โหตี’’ติ อยมตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘เอเตน อนุโปสถทิวสํ ปฏิกฺขิปตี’’ติฯ

‘‘เอส นโย ปนฺนรโส’’ติ อิมินา อญฺญํ อุโปสถทิวสํ ปฏิกฺขิปตีติ เอตฺถาปิฯ เอเตนาติ ‘‘อุโปสโถ’’ติ เอเตน สทฺเทนฯ ปญฺจทสนฺนํ ติถีนํ ปูรณวเสน ปนฺนรโสฯ ปนฺนรโสติ อิมินา อญฺญํ อุโปสถทิวสํ ปฏิกฺขิปตี’’ติ สํขิตฺเตน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทิวสวเสน หี’’ติอาทิมาหฯ จตุทฺทสิยํ นิยุตฺโต จาตุทฺทสิโกฯ เอวํ ปนฺนรสิโกฯ สามคฺคิอุโปสโถ นาม สงฺฆสามคฺคิกตทิวเส กาตพฺพอุโปสโถฯ เหมนฺตคิมฺหวสฺสานานํ ติณฺณํ อุตูนนฺติ เอตฺถ เหมนฺตอุตุ นาม อปรกตฺติกสฺส กาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ผคฺคุนปุณฺณมปริโยสานา จตฺตาโร มาสา, คิมฺหอุตุ นาม ผคฺคุนสฺส กาลปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย อาสาฬฺหปุณฺณมปริโยสานา จตฺตาโร มาสา, วสฺสานอุตุ นาม อาสาฬฺหสฺส กาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย อปรกตฺติกปุณฺณมปริโยสานา จตฺตาโร มาสาฯ ตติยสตฺตมปกฺเขสุ ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ จาตุทฺทสิกาติ เหมนฺตสฺส อุตุโน ตติเย จ สตฺตเม จ ปกฺเข ทฺเว จาตุทฺทสิกา, เอวมิตเรสํ อุตูนนฺติ ฉ จาตุทฺทสิกาฯ เสสา ปนฺนรสิกาติ เสสา อฏฺฐารส ปนฺนรสิกาฯ โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘กตฺติกสฺส จ กาฬมฺหา, ยาว ผคฺคุนปุณฺณมา;

‘เหมนฺตกาโล’ติ วิญฺเญยฺโย, อฏฺฐ โหนฺติ อุโปสถาฯ

‘‘ผคฺคุนสฺส จ กาฬมฺหา, ยาว อาสาฬฺหปุณฺณมา;

‘คิมฺหกาโล’ติ วิญฺเญยฺโย, อฏฺฐ โหนฺติ อุโปสถาฯ

‘‘อาสาฬฺหสฺส จ กาฬมฺหา, ยาว กตฺติกปุณฺณมา;

‘วสฺสกาโล’ติ วิญฺเญยฺโย, อฏฺฐ โหนฺติ อุโปสถาฯ

‘‘อุตูนํ ปน ติณฺณนฺนํ, ปกฺเข ตติยสตฺตเม;

‘จาตุทฺทโส’ติ ปาติโมกฺขํ, อุทฺทิสนฺติ นยญฺญุโน’’ติฯ

ปกติยา นพหุตราวาสิกาทิปจฺจเยน กาตพฺพํ ปกติจาริตฺตํฯ พหุตราวาสิกาทิปจฺจเย ปน สติ อญฺญสฺมิํ จาตุทฺทเสปิ กาตุํ วฏฺฏติฯ เตนาห ‘‘สกิ’’นฺติอาทิฯ สกินฺติ เอกสฺมิํ วาเร อาวาสิกานํ อนุวตฺติตพฺพนฺติ อาวาสิเกหิ ‘‘อชฺชุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ ปุพฺพกิจฺเจ กริยมาเน อนุวตฺติตพฺพํ, น ปฏิกฺโกสิตพฺพํฯ

อาทิสทฺเทน ‘‘อาวาสิเกหิ อาคนฺตุกานํ อนุวตฺติตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 178) วจนํ, ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เตหิ ภิกฺขูหิ ทฺเว ตโย อุโปสเถ จาตุทฺทสิเก กาตุํ, กถํ มยํ เตหิ ภิกฺขูหิ ปฐมตรํ ปวาเรยฺยามา’’ติ (มหาว. 240) วจนญฺจ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถ จ ปฐมสุตฺตสฺส เอเกกสฺส อุตุโน ตติยสตฺตมปกฺขสฺส จาตุทฺทเส วา อวเสสสฺส ปนฺนรเส วา สกิํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพนฺติ ปกติจาริตฺตวเสนปิ อตฺถสมฺภวโต ‘‘อาคนฺตุเกหี’’ติอาทีนิ สุตฺตานิ ทสฺสิตานีติ เวทิตพฺพํฯ ตถารูปปจฺจเย สตีติ อญฺญสฺมิมฺปิ จาตุทฺทสิเก อุโปสถํ กาตุํ อนุรูเป ‘‘อาวาสิกา พหุตรา โหนฺตี’’ติ เอวมาทิเก ปจฺจเย สติฯ อญฺญสฺมิมฺปิ จาตุทฺทเสติ ติณฺณํ อุตูนํ ตติยสตฺตมปกฺขจาตุทฺทสโต อญฺญสฺมิํ จาตุทฺทเสฯ

น เกวลํ อุโปสถทิวสาว โหนฺตีติ อาห ‘‘ปุริมวสฺสํวุฏฺฐานํ ปนา’’ติอาทิฯ มา อิติ จนฺโท วุจฺจติ ตสฺส คติยา ทิวสสฺส มินิตพฺพโต, โส เอตฺถ สพฺพกลาปาริปูริยา ปุณฺโณติ ปุณฺณมา, ปุพฺพกตฺติกาย ปุณฺณมา ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมา, อสฺสยุชปุณฺณมาฯ สา หิ ปจฺฉิมกตฺติกํ นิวตฺเตตุํ เอวํ วุตฺตาฯ เตสํเยวาติ ปุริมวสฺสํวุฏฺฐานํเยวฯ ภณฺฑนการเกหีติ กลหการเกหิฯ ปจฺจุกฺกฑฺฒนฺตีติ อุกฺกฑฺฒนฺติฯ ภณฺฑนการเกหิ อนุวาทวเสน อสฺสยุชปุณฺณมาทิํ ปริจฺจชนฺตา ปวารณํ กาฬปกฺขํ, ชุณฺหปกฺขนฺติ อุทฺธํ กฑฺฒนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺโต อาวาสิกา, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิทานิ อุโปสถํ กเรยฺยาม, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาม, อาคเม กาเฬ ปวาเรยฺยามา’’ติ (มหาว. 240) ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺโต อาวาสิกา, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิทานิ อุโปสถํ กเรยฺยาม, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาม, อาคเม ชุณฺเห ปวาเรยฺยามา’’ติ จ เอวํ ญตฺติยา ปวารณํ อุกฺกฑฺฒนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโตฯ จตุทฺทสนฺนํ ปูรโณ จาตุทฺทโส, ทิวโสฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อาคเม ชุณฺเห ปวาเรยฺยามา’’ติ ญตฺติํ ฐปยิํสุ, ตสฺมิํ ปน อาคเม ชุณฺเห โกมุทิยา จาตุมาสินิยา อวสฺสํ ปวาเรตพฺพํฯ น หิ ตํ อติกฺกมิตฺวา ปวาเรตุํ ลพฺภติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา ตมฺปิ ชุณฺหํ อนุวเสยฺยุํ, เตหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ สพฺเพเหว อาคเม ชุณฺเห โกมุทิยา จาตุมาสินิยา อกามา ปวาเรตพฺพ’’นฺติ (มหาว. 240)ฯ

เตเนวาห ‘‘ปจฺฉิมวสฺสํวุฏฺฐานญฺจ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา เอวา’’ติฯ ยทิ หิ ตํ อติกฺกมิตฺวา ปวาเรยฺย, ทุกฺกฏาปตฺติํ อาปชฺเชยฺยฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, อปวารณาย ปวาเรตพฺพํ อญฺญตฺร สงฺฆสามคฺคิยา’’ติ (มหาว. 233)ฯ วิสุทฺธิปวารณาโยคโต ปวารณาทิวสาปิสทฺเทน น เกวลํ ปวารณาทิวสาเยว, อถ โข อุโปสถทิวสาปิ โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ อิทานิ โย โส สามคฺคิอุโปสถทิวโส วุตฺโต, ตญฺจ ตปฺปสงฺเคน สามคฺคิปวารณาทิวสญฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิมาหฯ โอสาริเต ตสฺมิํ ภิกฺขุสฺมินฺติ อุกฺขิตฺตเก ภิกฺขุสฺมิํ โอสาริเต, ตํ คเหตฺวา สีมํ คนฺตฺวา อาปตฺติํ เทสาเปตฺวา กมฺมวาจาย กมฺมปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน ปเวสิเตติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺส วตฺถุสฺสาติ ตสฺส อธิกรณสฺสฯ ตทา ฐเปตฺวา…เป.… อุโปสถทิวโส นาม โหตีติ สมฺพนฺโธฯ กิํ การณนฺติ อาห ‘‘ตาวเทวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตาวเทวาติ ตํ ทิวสเมวฯ วจนโตติ โกสมฺพกกฺขนฺธเก (มหาว. 475) วุตฺตตฺตาฯ ยตฺถ ปน ปตฺตจีวราทีนํ อตฺถาย อปฺปมตฺตเกน การเณน วิวทนฺตา อุโปสถํ วา ปวารณํ วา ฐเปนฺติ, ตตฺถ ตสฺมิํ อธิกรเณ วินิจฺฉิเต ‘‘สมคฺคา ชาตมฺหา’’ติ อนฺตรา สามคฺคิอุโปสถํ กาตุํ น ลภนฺติฯ กโรนฺเตหิ อนุโปสเถ อุโปสโถ กโต นาม โหติฯ กตฺติกมาสพฺภนฺตเรติ เอตฺถ กตฺติกมาโส นาม ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺฐาย ยาว อปรกตฺติกปุณฺณมา, ตาว เอกูนติํสรตฺติทิโว, ตสฺสพฺภนฺตเร, ตโต ปจฺฉา วา ปน ปุเร วา น วฏฺฏติฯ อยเมว โย โกจิ ทิวโสเยวฯ อิธาปิ โกสมฺพกกฺขนฺธเก สามคฺคิยา สทิสาว สามคฺคี เวทิตพฺพาฯ เย ปน กิสฺมิญฺจิเทว อปฺปมตฺตเก ปวารณํ ฐเปตฺวา สมคฺคา โหนฺติ, เตหิ ปวารณายเมว ปวารณา กาตพฺพา, ตาวเทว น กาตพฺพาฯ กโรนฺเตหิ อปฺปวารณาย ปวารณา กตา โหติฯ น กาตพฺโพเยวาติ นิยเมน ยทิ กโรติ, ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ หิ อุโปสถกรเณ ทุกฺกฏํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘น, ภิกฺขเว, อนุโปสเถ อุโปสโถ กาตพฺโพ อญฺญตฺร สงฺฆสามคฺคิยา’’ติ (มหาว. 183)ฯ

‘‘ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺล’’นฺติ อิมินา สกตฺเถ ภาวปฺปจฺจโยติ ทสฺเสติฯ นาสตีติ อนฺวยโต วุตฺตเมว พฺยติเรกโต ทฬฺหํ กโรติฯ

อนุรูปาติ อรหา อนุจฺฉวิกา, สามิโนติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพนฺติเมนาติ สพฺพเหฏฺฐิเมน จตฺตาโร, น เตหิ วินา ตํ อุโปสถกมฺมํ กรียติ, น เตสํ ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา เอติฯ อวเสสา ปน สเจปิ สหสฺสมตฺตา โหนฺติ, สเจ สมานสํวาสกา, สพฺเพ ฉนฺทารหาว โหนฺติ, ฉนฺทปาริสุทฺธิํ ทตฺวา อาคจฺฉนฺตุ วา, มา วา, กมฺมํ น กุปฺปติฯ ปกตตฺตาติ อนุกฺขิตฺตา, ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺนา จฯ หตฺถปาโส นาม ทิยฑฺฒหตฺถปฺปมาโณฯ

สีมา จ นาเมสา กตมา, ยตฺถ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ฐิตา กมฺมปฺปตฺตา นาม โหนฺตีติ อนุโยคํ สนฺธาย สีมํ ทสฺเสนฺโต วิภาควนฺตานํ สภาววิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ ‘‘สีมา จ นาเมสา’’ติอาทิมาหฯ สมฺภินฺทนฺเตนาติ มิสฺสีกโรนฺเตนฯ อชฺโฌตฺถรนฺเตนาติ มทฺทนฺเตน, อนฺโต กโรนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมา วิปตฺติสีมาโย นามาติ สมฺพนฺโธฯ กสฺมา วิปตฺติสีมาโย นามาติ อาห ‘‘เอกาทสหี’’ติอาทิฯ อากาเรหีติ การเณหิฯ วจนโตติ กมฺมวคฺเค (ปริ. 482 อาทโย) กถิตตฺตาฯ สงฺฆกมฺมํ นาเมตํ วีสติวคฺคกรณียปรมนฺติ อาห ‘‘ยตฺถ เอกวีสติ ภิกฺขู นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติฯ ยสฺสํ สีมายํ เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน กมฺมารเหน สทฺธิํ เอกวีสติ ภิกฺขู ปริมณฺฑลากาเรน นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺติ, อยํ อติขุทฺทกา นามาติ อตฺโถฯ เอวรูปา จ สีมา สมฺมตาปิ อสมฺมตา, คามเขตฺตสทิสาว โหติ, ตตฺถ กตํ กมฺมํ กุปฺปติฯ เอส นโย เสสสีมาสุปิฯ

สมฺมตาติ พทฺธา, วาจิตกมฺมวาจาติ อตฺโถฯ กมฺมวาจาย วาจนเมว หิ พนฺธนํ นามฯ นิมิตฺตํ น อุปคจฺฉตีติ อนิมิตฺตุปโค, ตํ อนิมิตฺตุปคํ, อนิมิตฺตารหนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตจสารรุกฺโข นาม ตาลนาฬิเกราทิกาฯ ปํสุปุญฺชวาลุกาปุญฺชานนฺติ ปํสุราสิวาลุการาสีนํ มชฺเฌฯ นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘ปํสุปุญฺชํ วา วาลุกาปุญฺชํ วา อญฺญตร’’นฺติ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส ปน อปาโฐฯ น หิ โส ‘‘อญฺญตร’’นฺติ อิมินา ยุชฺชตีติฯ อนฺตราติ นิมิตฺตุปคนิมิตฺตานมนฺตราฯ

เอตฺถ จ ยา ตีหิ นิมิตฺเตหิ พชฺฌมานา อนิมิตฺตุปเคสุ ตจสารรุกฺขาทีสุ อญฺญตรํ อนฺตรา เอกํ นิมิตฺตํ กตฺวา สมฺมตา, สา ขณฺฑนิมิตฺตา นาม โหติฯ ยา ปน จตุปญฺจนิมิตฺตาทีหิ พชฺฌมานา อิเมสุ ตจสารรุกฺขาทีสุ อญฺญตรํ อนฺตรา เอกํ นิมิตฺตํ กตฺวา สมฺมตา, สา ขณฺฑนิมิตฺตา นาม น โหตีติ วิญฺญายติ นิมิตฺตุปคานํ นิมิตฺตานํ ติณฺณํ สพฺภาวโตฯ อฏฺฐกถาสุ ปน อวิเสเสน วุตฺตํ, ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํฯ สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺพปฺปกาเรนฯ นิมิตฺตานํ พหิ ฐิเตน สมฺมตาติ เตสํ พหิ ฐิเตน วาจิตกมฺมวาจาฯ นิมิตฺตานิ ปน อนฺโต จ พหิ จ ฐตฺวา กิตฺเตตุํ วฏฺฏนฺติฯ

เอวํ สมฺมตาปีติ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา กมฺมวาจาย สมฺมตาปิฯ อิมสฺส ‘‘อสมฺมตาว โหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมาติ ยา กาจิ นทีลกฺขณปฺปตฺตา นที นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา ‘‘เอตํ พทฺธสีมํ กโรมา’’ติ กตาปิ อสีมา, พทฺธสีมา น โหตีติ อตฺโถฯ อตฺตโน สภาเวน ปน สา พทฺธสีมาสทิสาฯ สพฺพตฺถ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ สมุทฺทชาตสฺสเรสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘สํสฏฺฐวิฏปา’’ติ อิมินา อญฺญมญฺญสฺส อาสนฺนตํ ทีเปติฯ พทฺธา โหตีติ ปจฺฉิมทิสาภาเค สีมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตสฺสา ปเทสนฺติ ตสฺสา เอกเทสํฯ ยตฺถ ฐตฺวา ภิกฺขูหิ กมฺมํ กาตุํ สกฺกา โหติ, ตาทิสํ เอกเทสนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยตฺถ ปน ฐิเตหิ กมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, ตาทิสํ ปเทสํ อนฺโต กริตฺวา พนฺธนฺตา สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺติ นาม, น ตุ อชฺโฌตฺถรนฺติ นามาติ คเหตพฺพํฯ คณฺฐิปเทสุ ปน ‘‘สมฺภินฺทนํ ปเรสํ สีมาย เอกํ วา ทฺเว วา นิมิตฺเต กิตฺเตตฺวา เลขามตฺตํ คเหตฺวา พนฺธนํฯ อชฺโฌตฺถรณํ นาม ปเรสํ สีมาย นิมิตฺเต กิตฺเตตฺวา ตํ สกลํ วา ตสฺเสกเทสํ วา อนฺโต กโรนฺเตน ตสฺสา พหิ เอกิสฺสํ ทฺวีสุ วา ทิสาสุ นิมิตฺเต กิตฺเตตฺวา พนฺธน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ปพฺพตาทีนํ นิมิตฺตานํ สมฺปทา นิมิตฺตสมฺปตฺติฯ ปพฺพโตว นิมิตฺตํ ปพฺพตนิมิตฺตํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ เอวํ วุตฺเตสูติ อุโปสถกฺขนฺธเก (มหาว. 138 อาทโย) สีมาสมฺมุติยํ วุตฺเตสุฯ อิเมหิ จ ปน อฏฺฐหิ นิมิตฺเตหิ อสมฺมิสฺเสหิปิ อญฺญมญฺญมิสฺเสหิปิ สีมํ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏติฯ เตนาห ‘‘ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทิสาภาเค ยถาลทฺธานิ นิมิตฺตุปคานิ นิมิตฺตานี’’ติฯ

เอเกน, ปน ทฺวีหิ วา นิมิตฺเตหิ สมฺมนฺนิตุํ น วฏฺฏติ, ตีณิ ปน อาทิํ กตฺวา วุตฺตปฺปการานํ นิมิตฺตานํ สเตนาปิ วฏฺฏติฯ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กิํ นิมิตฺต’’นฺติ วินยธเรน ปุจฺฉิตพฺพํ, ‘‘ปพฺพโต, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ปุน วินยธเรเนว ‘‘เอโส ปพฺพโต นิมิตฺต’’นฺติ เอวํ นิมิตฺตํ กิตฺเตตพฺพํฯ ‘‘เอตํ ปพฺพตํ นิมิตฺตํ กโรม, นิมิตฺตํ กริสฺสาม, นิมิตฺตํ กโต, นิมิตฺตํ โหตุ, โหติ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปน กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติฯ ปาสาณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เตนาห ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กิํ นิมิตฺต’’นฺติอาทิฯ ‘‘ปพฺพโต, ภนฺเต, อุทกํ, ภนฺเต’’ติ เอวํ ปน อุปสมฺปนฺโน วา อาจิกฺขตุ, อนุปสมฺปนฺโน วา, วฏฺฏติเยวฯ อาทิสทฺเทน ‘‘ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย กิํ นิมิตฺตํ? ปาสาโณ, ภนฺเต, เอโส ปาสาโณ นิมิตฺตํฯ ทกฺขิณาย ทิสาย, ทกฺขิณาย อนุทิสาย, ปจฺฉิมาย ทิสาย, ปจฺฉิมาย อนุทิสาย, อุตฺตราย ทิสาย, อุตฺตราย อนุทิสาย กิํ นิมิตฺตํ? อุทกํ, ภนฺเต, เอตํ อุทกํ นิมิตฺต’’นฺติ อิทํ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถ ปน อฏฺฐตฺวา ปุน ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กิํ นิมิตฺตํ? ปพฺพโต, ภนฺเต, เอโส ปพฺพโต นิมิตฺต’’นฺติ เอวํ ปฐมํ กิตฺติตนิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวาว ฐเปตพฺพํฯ เอวญฺหิ นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฆฏิตํ โหติฯ สมฺมา กิตฺเตตฺวาติ อญฺญมญฺญนามวิปริยาเยน, อนิมิตฺตานํ นาเมน จ อกิตฺเตตฺวา ยถาวุตฺเตเนว นเยน กิตฺเตตฺวาฯ สมฺมตาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต’’ติอาทินา นเยน อุโปสถกฺขนฺธเก (มหาว. 139 อาทโย) วุตฺตาย ปริสุทฺธาย ญตฺติทุติยกมฺมวาจาย พทฺธาฯ ตตฺถ นิมิตฺตานิ สกิํ กิตฺติตานิปิ กิตฺติตาเนว โหนฺติฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ ปน ติกฺขตฺตุํ สีมมณฺฑลํ สมฺพนฺธนฺเตน นิมิตฺตํ กิตฺเตตพฺพ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 138) วุตฺตํฯ

ตตฺราติ เตสุ อฏฺฐสุ นิมิตฺเตสุฯ นิมิตฺตุปคตาติ นิมิตฺตโยคฺยตาฯ ‘‘หตฺถิปฺปมาณโต ปฏฺฐายา’’ติ วจนโต หตฺถิปฺปมาโณปิ นิมิตฺตุปโคเยวฯ หตฺถี ปน สตฺตรตโน วา อฑฺฒฏฺฐรตโน (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.138) วาฯ ตโต โอมกตโรติ ตโต หตฺถิปฺปมาณโต ขุทฺทกตโรฯ สเจ จตูสุ ทิสาสุ จตฺตาโร วา ตีสุ วา ตโย ปพฺพตา โหนฺติ, จตูหิ, ตีหิ วา ปพฺพตนิมิตฺเตเหว สมฺมนฺนิตุมฺปิ วฏฺฏติ, ทฺวีหิ ปน นิมิตฺเตหิ, เอเกน วา สมฺมนฺนิตุํ น วฏฺฏติฯ อิโต ปเรสุ ปาสาณนิมิตฺตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ปพฺพตนิมิตฺตํ กโรนฺเตน ปุจฺฉิตพฺพํ ‘‘เอกาพทฺโธ, น เอกาพทฺโธ’’ติฯ

สเจ เอกาพทฺโธ โหติ, น กาตพฺโพฯ ตญฺหิ จตูสุ วา อฏฺฐสุ วา ทิสาสุ กิตฺเตนฺเตนาปิ เอกเมว นิมิตฺตํ กิตฺติตํ โหติฯ ตสฺมา โย เอวํ จกฺกสณฺฐาเนน วิหารํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิโต ปพฺพโต, ตํ เอกทิสาย กิตฺเตตฺวา อญฺญาสุ ทิสาสุ ตํ พหิทฺธา กตฺวา อนฺโต อญฺญานิ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพานิฯ สเจ ปพฺพตสฺส ตติยภาคํ วา อุปฑฺฒํ วา อนฺโตสีมาย กตฺตุกามา โหนฺติ, ปพฺพตํ อกิตฺเตตฺวา ยตฺตกํ ปเทสํ อนฺโต กตฺตุกามา, ตสฺส ปรโต ตสฺมิํเยว ปพฺพเต ชาตรุกฺขวมฺมิกาทีสุ อญฺญตรํ นิมิตฺตํ กิตฺเตตพฺพํฯ สเจ โยชนทฺวิโยชนปฺปมาณํ สพฺพํ ปพฺพตํ อนฺโต กตฺตุกามา โหนฺติ, ปพฺพตสฺส ปรโต ภูมิยํ ชาตรุกฺขวมฺมิกาทีนิ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพานิ (มหาว. อฏฺฐ. 138; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 158)ฯ

สงฺขํ คจฺฉตีติ คณนํ โวหารํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ ทฺวตฺติํสปลคุฬปิณฺฑปริมาโณติ ถูลตาย, น ตุลคณนายฯ ตตฺถ ‘‘เอกปลํ นาม ทสกลญฺช’’นฺติ วทนฺติฯ อิฏฺฐกา มหนฺตาปิ น วฏฺฏติฯ ตถา อนิมิตฺตุปคปาสาณานํ ราสิ, ปเคว ปํสุวาลุการาสิฯ ภูมิสโม ขลมณฺฑลสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณ วา ภูมิโต ขาณุโก วิย อุฏฺฐิตปาสาโณ วา โหติ, โสปิ ปมาณูปโค เจ, วฏฺฏติฯ ‘‘ปิฏฺฐิปาสาโณ ปน อติมหนฺโตปิ ปาสาณสงฺขเมว คจฺฉตีติ อาห ‘‘ปิฏฺฐิปาสาโณ ปนา’’ติอาทิฯ ตสฺมา สเจ มหโต ปิฏฺฐิปาสาณสฺส เอกํ ปเทสํ อนฺโตสีมายํ กตฺตุกามา โหนฺติ, ตํ อกิตฺเตตฺวา ตสฺสุปริ อญฺโญ ปาสาโณ กิตฺเตตพฺโพฯ สเจ ปิฏฺฐิปาสาณุปริ วิหารํ กโรนฺติ, วิหารมชฺเฌน จ ปิฏฺฐิปาสาโณ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺฉติ, เอวรูโป ปิฏฺฐิปาสาโณ น วฏฺฏติฯ สเจ หิ ตํ กิตฺเตนฺติ, นิมิตฺตสฺสุปริ วิหาโร โหติ, นิมิตฺตญฺจ นาม พหิสีมายํ โหติ, วิหาโรปิ พหิสีมายํ อาปชฺชติฯ วิหารํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตปิฏฺฐิปาสาโณ ปน เอกตฺถ กิตฺเตตฺวา อญฺญตฺถ น กิตฺเตตพฺโพฯ

วนนิมิตฺเต ติณวนํ วา ตจสารรุกฺขวนํ วา น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อนฺโตสาเรหี’’ติอาทิฯ อนฺโตสารา นาม อมฺพชมฺพุปนสาทโยฯ อนฺโตสารมิสฺสเกหีติ อนฺโต สาโร เยสํ เต อนฺโตสารา, เตหิ มิสฺสกา อนฺโตสารมิสฺสกา, เตหิฯ

จตุปญฺจรุกฺขมตฺตมฺปีติ เหฏฺฐิมปริจฺเฉทนาห ฯ อุกฺกํสโต ปน โยชนสติกมฺปิ วนํ วฏฺฏติฯ เอตฺถ ปน จตุรุกฺขมตฺตญฺเจ, ตโย สารโต, เอโก อสารโตฯ ปญฺจรุกฺขมตฺตญฺเจ, ตโย สารโต, ทฺเว อสารโตติ คเหตพฺพํฯ สเจ ปน วนมชฺเฌ วิหารํ กโรนฺติ, ตํ วนํ น กิตฺเตตพฺพํฯ เอกเทสํ อนฺโตสีมายํ กตฺตุกาเมหิปิ วนํ อกิตฺเตตฺวา ตตฺถ รุกฺขปาสาณาทโย กิตฺเตตพฺพา, วิหารํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตวนํ เอกตฺถ กิตฺเตตฺวา อญฺญตฺถ น กิตฺเตตพฺพํ (มหาว. อฏฺฐ. 138)ฯ

รุกฺขนิมิตฺเตปิ ตจสารรุกฺโข น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อนฺโตสาโร’’ติฯ ‘‘ภูมิยํ ปติฏฺฐิโต’’ติ อิมินา กุฏสราวาทีสุ ฐิตํ ปฏิกฺขิปติฯ ตโต อปเนตฺวา ปน ตงฺขณมฺปิ ภูมิยํ โรเปตฺวา โกฏฺฐกํ กตฺวา อุทกํ อาสิญฺจิตฺวา กิตฺเตตุํ วฏฺฏติ, นวมูลสาขานิคฺคมนํ อการณํฯ ขนฺธํ ฉินฺทิตฺวา โรปิเต ปน เอตํ ยุชฺชติฯ สูจิทณฺฑกปฺปมาโณติ ‘‘สีหฬทีเป เลขนทณฺฑปฺปมาโณ’’ติ วทนฺติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.138), โส จ กนิฏฺฐงฺคุลิปริมาโณติ ทฏฺฐพฺโพฯ อิทํ ปน รุกฺขนิมิตฺตํ กิตฺเตนฺเตน ‘‘รุกฺโข’’ติปิ, ‘‘สากรุกฺโข, สาลรุกฺโข’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอกาพทฺธํ ปน สุปฺปติฏฺฐิตนิคฺโรธสทิสํ รุกฺขํ เอกตฺถ กิตฺเตตฺวา อญฺญตฺถ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติฯ

มคฺคนิมิตฺเต อรญฺญเขตฺตนทีตฬากมคฺคาทโย น วฏฺฏนฺตีติ อาห ‘‘ชงฺฆมคฺโค วา โหตู’’ติอาทิฯ โย ปน ชงฺฆมคฺโค สกฏมคฺคโต โอกฺกมิตฺวา ปุน สกฏมคฺคเมว โอตรติ, เย วา ชงฺฆมคฺคสกฏมคฺคา อวลญฺชิตา, เต น วฏฺฏนฺติฯ เตนาห ‘‘ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺเถหี’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ สเจ สกฏมคฺคสฺส อนฺติมจกฺกมคฺคํ นิมิตฺตํ กโรนฺติ, มคฺโค พหิสีมาย โหติฯ สเจ พาหิรจกฺกมคฺคํ นิมิตฺตํ กโรนฺติ, พาหิรจกฺกมคฺโคว พหิสีมาย โหติ, เสสํ อนฺโตสีมํ ภชตีติ เวทิตพฺพํฯ สเจปิ ทฺเว มคฺคา นิกฺขมิตฺวา ปจฺฉา สกฏธุรมิว เอกีภวนฺติ, ทฺวิธา ภินฺนฏฺฐาเน วา สมฺพนฺธฏฺฐาเน วา สกิํ กิตฺเตตฺวา ปุน น กิตฺเตตพฺพาฯ เอกาพทฺธนิมิตฺตญฺเหตํ โหติฯ

สเจ วิหารํ ปริกฺขิปิตฺวา จตฺตาโร มคฺคา จตูสุ ทิสาสุ คจฺฉนฺติ, มชฺเฌ เอกํ กิตฺเตตฺวา อปรํ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติฯ เอกาพทฺธนิมิตฺตญฺเหตํฯ โกณํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตํ ปน ปรภาเค กิตฺเตตุํ วฏฺฏติฯ

วิหารมชฺเฌน วินิวิชฺฌิตฺวา คตมคฺโค ปน น กิตฺเตตพฺโพฯ กิตฺติเต ปน นิมิตฺตสฺส อุปริ วิหาโร โหติฯ อิมญฺจ มคฺคํ กิตฺเตนฺเตน ‘‘มคฺโค ปชฺโช ปโถ’’ติอาทินา (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 101) วุตฺเตสุ ทสสุ นาเมสุ เยน เกนจิ นาเมน กิตฺเตตุํ วฏฺฏติฯ ปริขาสณฺฐาเนน วิหารํ ปริกฺขิปิตฺวา คตมคฺโค เอกตฺถ กิตฺเตตฺวา อญฺญตฺถ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติฯ

ยํ ปน อพทฺธสีมาลกฺขเณ นทิํ วกฺขามาติ ‘‘ยสฺสา ธมฺมิกานํ ราชูนํ กาเล’’ติอาทินา (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) อุทกุกฺเขปสีมายํ นทิยา วกฺขมานตฺตา วุตฺตํฯ ยา ปน นที มคฺโค วิย สกฏธุรสณฺฐาเนน วา ปริขาสณฺฐาเนน วา วิหารํ ปริกฺขิปิตฺวา คตา, นํ เอกตฺถ กิตฺเตตฺวา อญฺญตฺถ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติฯ วิหารสฺส จตูสุ ทิสาสุ อญฺญมญฺญํ วินิวิชฺฌิตฺวา คเต นทีจตุกฺเกปิ เอเสว นโยฯ อสมฺมิสฺสนทิโย ปน จตสฺโสปิ กิตฺเตตุํ วฏฺฏติฯ สเจ วติํ กโรนฺโต วิย รุกฺขปาเท นิขณิตฺวา วลฺลิปลาลาทีหิ นทีโสตํ รุมฺภนฺติ, อุทกมฺปิ อชฺโฌตฺถริตฺวา อาวรณํ ปวตฺตติเยว, นิมิตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ยถา ปน อุทกํ นปฺปวตฺตติ, เอวํ เสตุมฺหิ กเต อปฺปวตฺตมานา นที นิมิตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ ปวตฺตนฏฺฐาเน นทีนิมิตฺตํ, อปฺปวตฺตนฏฺฐาเน อุทกนิมิตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

ยา ปน ทุพฺพุฏฺฐิกาเล วา คิมฺเห วา นิรุทกภาเวน นปฺปวตฺตติ, สา วฏฺฏติฯ มหานทิโต อุทกมาติกํ นีหรนฺติ, สา กุนฺนทีสทิสา หุตฺวา ตีณิ สสฺสานิ สมฺปาเทนฺตี นิจฺจํ ปวตฺตติฯ กิญฺจาปิ ปวตฺตติ, นิมิตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ ยา ปน มูเล มหานทิโต นิคฺคตาปิ กาลนฺตเรน เตเนว นิคฺคตมคฺเคน นทิํ ภินฺทิตฺวา สยเมว คจฺฉติ, คจฺฉนฺตี จ ปรโต สุสุมาราทิสมากิณฺณา นาวาทีหิ สญฺจริตพฺพา นที โหติ, ตํ นิมิตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

อสนฺทมานนฺติ อปฺปวตฺตมานํฯ สนฺทมานํ นาม โอฆนทีอุทกวาหกมาติกาสุ อุทกํฯ วุตฺตปริจฺเฉทกาลํ อติฏฺฐนฺตนฺติ ‘‘ยาว กมฺมวาจาปริโยสานา สณฺฐมานก’’นฺติ วุตฺตปริจฺเฉทกาลํ อติฏฺฐนฺตํฯ ภาชนคตนฺติ นาวาจาฏิอาทีสุ ภาชเนสุ คตํฯ

ยํ ปน อนฺธกฏฺฐกถายํ ‘‘คมฺภีเรสุ อาวาฏาทีสุ อุกฺเขปิมํ อุทกํ นิมิตฺตํ น กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 138; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 158) วุตฺตํ, ตํ ทุวุตฺตํ , อตฺตโน มติมตฺตเมวฯ ฐิตํ ปน อนฺตมโส สูกรขตายปิ คามทารกานํ กีฬนวาปิยมฺปิ สเจ ยาว กมฺมวาจาปริโยสานํ ติฏฺฐติ, อปฺปํ วา โหตุ, พหุ วา, วฏฺฏติเยวฯ ตสฺมิํ ปน ฐาเน นิมิตฺตสญฺญากรณตฺถํ ปาสาณวาลิกาปํสุอาทิราสิ วา ปาสาณตฺถมฺโภ วา ทารุตฺถมฺโภ วา กาตพฺโพฯ

เอวํ นิมิตฺตสมฺปตฺติยุตฺตตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยหิ อากาเรหิ พทฺธา ปริสาสมฺปตฺติยุตฺตา นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริสาสมฺปตฺติยา ยุตฺตา นามา’’ติอาทิมาหฯ อิมสฺส ปน กมฺมสฺส จตุวคฺคกรณียตฺตา ‘‘จตูหิ ภิกฺขูหี’’ติ วุตฺตํฯ อิมญฺจ สีมํ พนฺธิตุกาเมหิ สามนฺตวิหาเรสุ ภิกฺขู ตสฺส ตสฺส วิหารสฺส สีมาปริจฺเฉทํ ปุจฺฉิตฺวา พทฺธสีมวิหารานํ สีมาย สีมนฺตริกํ, อพทฺธสีมวิหารานํ สีมาย อุปจารํ ฐเปตฺวา ทิสาจาริกภิกฺขูนํ นิสฺสญฺจารสมเย สเจ เอกสฺมิํ คามเขตฺเต สีมํ พนฺธิตุกามา, เย ตตฺถ พทฺธสีมวิหารา, เตสุ ภิกฺขูนํ ‘‘มยํ อชฺช สีมํ พนฺธิสฺสาม, ตุมฺเห สกสกสีมาปริจฺเฉทโต มา นิกฺขมิตฺถา’’ติ เปเสตพฺพํฯ เย อพทฺธสีมวิหารา, เตสุ ภิกฺขู เอกชฺฌํ สนฺนิปาตาเปตพฺพา, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหราเปตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยาวติกา ตสฺมิํ คามเขตฺเต’’ติอาทิฯ ตสฺมิํ คามเขตฺเตติ ยสฺมิํ คามเขตฺเต ฐตฺวา กมฺมวาจํ วาเจนฺติ, ตสฺมิํ คามเขตฺเตฯ ‘‘สเจ อญฺญานิปิ คามเขตฺตานิ อนฺโต กตฺตุกามา, เตสุ คาเมสุ เย ภิกฺขู วสนฺติ, เตหิปิ อาคนฺตพฺพํ, อนาคจฺฉนฺตานํ ฉนฺโท อาหริตพฺโพ’’ติ มหาสุมตฺเถโร อาหฯ มหาปทุมตฺเถโร ปนาห ‘‘นานาคามเขตฺตานิ นาม ปาฏิเยกฺกํ พทฺธสีมาสทิสานิ, น ตโต ฉนฺทปาริสุทฺธิ อาคจฺฉติฯ อนฺโตนิมิตฺตคเตหิ ปน ภิกฺขูหิ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปุน อาห ‘‘สมานสํวาสกสีมาสมฺมนฺนนกาเล อาคมนมฺปิ อนาคมนมฺปิ วฏฺฏติ, อวิปฺปวาสสีมาสมฺมนฺนนกาเล ปน อนฺโตนิมิตฺตคเตหิ อาคนฺตพฺพํฯ อนาคจฺฉนฺตานํ ฉนฺโท อาหริตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 138)ฯ

อิทานิ เยหิ อากาเรหิ สมฺมตา กมฺมวาจาสมฺปตฺติยุตฺตา นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมวาจาสมฺปตฺติยา ยุตฺตา นามา’’ติอาทิมาหฯ อาทิสทฺเทนฯ ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ เอเตหิ นิมิตฺเตหิ สีมํ สมฺมนฺเนยฺย สมานสํวาสํ เอกูโปสถํ, เอสา ญตฺติฯ

สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, ยาวตา สมนฺตา นิมิตฺตา กิตฺติตา, สงฺโฆ เอเตหิ นิมิตฺเตหิ สีมํ สมฺมนฺนติ สมานสํวาสํ เอกูโปสถํ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ เอเตหิ นิมิตฺเตหิ สีมาย สมฺมุติ สมานสํวาสาย เอกูโปสถาย, โส ตุณฺหสฺสฯ ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺยฯ สมฺมตา สีมา สงฺเฆน เอเตหิ นิมิตฺเตหิ สมานสํวาสา เอกูโปสถา, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ (มหาว. 139) อิมํ ปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ วุตฺตายาติ อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺตายฯ ญตฺติโทสอนุสฺสาวนโทเสหิ วิรหิตตฺตา ปริสุทฺธาย

ขณฺฑสีมา (มหาว. อฏฺฐ. 138; สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.138; วชิร. ฏี. มหาวคฺค 138) นาม ขุทฺทกสีมาฯ สมานสํวาสกตฺถํ สมฺมตา สีมา สมานสํวาสกสีมาฯ อวิปฺปวาสตฺถํ สมฺมตา สีมา อวิปฺปวาสสีมาฯ อิมาสุ ปน ตีสุ สีมํ สมฺมนฺนนฺเตหิ ปพฺพชฺชุปสมฺปทาทีนํ สงฺฆกมฺมานํ สุขกรณตฺถํ ปฐมํ ขณฺฑสีมา พนฺธิตพฺพาฯ ตํ ปน พนฺธนฺเตหิ วตฺตํ ชานิตพฺพํฯ สเจ หิ โพธิเจติยภตฺตสาลาทีนิ สพฺพวตฺถูนิ ปติฏฺฐาเปตฺวา กตวิหาเร พนฺธนฺติ, วิหารมชฺเฌ พหูนํ สโมสรณฏฺฐาเน อพนฺธิตฺวา วิหารปจฺจนฺเต วิวิตฺโตกาเส พนฺธิตพฺพาฯ อกตวิหาเร พนฺธนฺเตหิ โพธิเจติยาทีนํ สพฺพวตฺถูนํ ฐานํ สลฺลกฺเขตฺวา ยถา ปติฏฺฐิเตสุ วตฺถูสุ วิหารปจฺจนฺเต วิวิตฺโตกาเส โหติ, เอวํ พนฺธิตพฺพาฯ สา เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน สเจ เอกวีสติภิกฺขู คณฺหาติ, วฏฺฏติฯ ตโต โอรํ น วฏฺฏติฯ ปรํ ภิกฺขุสหสฺสํ คณฺหนฺตีปิ วฏฺฏติฯ ตํ พนฺธนฺเตหิ สีมามาฬกสฺส สมนฺตา นิมิตฺตุปคา ปาสาณา ฐเปตพฺพา, น ขณฺฑสีมาย ฐิเตหิ มหาสีมา พนฺธิตพฺพา, น มหาสีมาย ฐิเตหิ ขณฺฑสีมาฯ ขณฺฑสีมายเมว ปน ฐตฺวา ขณฺฑสีมา พนฺธิตพฺพา, มหาสีมายเมว ฐตฺวา มหาสีมาฯ

ตตฺรายํ พนฺธนวิธิ – สมนฺตา ‘‘เอโส ปาสาโณ นิมิตฺต’’นฺติ เอวํ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา กมฺมวาจาย สีมา สมฺมนฺนิตพฺพาฯ อถ ตสฺสา เอว ทฬฺหีกมฺมตฺถํ อวิปฺปวาสกมฺมวาจา กาตพฺพาฯ เอวญฺหิ ‘‘สีมํ สมูหนิสฺสามา’’ติ อาคตา สมูหนิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ สีมํ สมฺมนฺนิตฺวา พหิ สีมนฺตริกปาสาณา ฐเปตพฺพา, สีมนฺตริกา ปจฺฉิมโกฏิยา จตุรงฺคุลปฺปมาณาปิ (มหาว. อฏฺฐ. 138; วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 163) วฏฺฏติฯ สเจ ปน วิหาโร มหา โหติ, ทฺเวปิ ติสฺโสปิ ตตุตฺตริปิ ขณฺฑสีมาโย พนฺธิตพฺพาฯ

เอวํ ขณฺฑสีมํ สมฺมนฺนิตฺวา มหาสีมาสมฺมุติกาเล ขณฺฑสีมโต นิกฺขมิตฺวา มหาสีมายํ ฐตฺวา สมนฺตา อนุปริยายนฺเตหิ สีมนฺตริกปาสาณา กิตฺเตตพฺพาฯ ตโต อวเสสนิมิตฺเต กิตฺเตตฺวา หตฺถปาสํ อวิชหนฺเตหิ กมฺมวาจาย สมานสํวาสกสีมํ สมฺมนฺนิตฺวา ตสฺสา ทฬฺหีกมฺมตฺถํ อวิปฺปวาสกมฺมวาจาปิ กาตพฺพาฯ เอวญฺหิ ‘‘สีมํ สมูหนิสฺสามา’’ติ อาคตา สมูหนิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ สเจ ปน ขณฺฑสีมาย นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา ตโต สีมนฺตริกาย นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา มหาสีมาย นิมิตฺตานิ กิตฺเตนฺติ, เอวํ ตีสุ ฐาเนสุ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา ยํ สีมํ อิจฺฉนฺติ, ตํ ปฐมํ พนฺธิตุํ วฏฺฏติฯ เอวํ สนฺเตปิ ยถาวุตฺตนเยน ขณฺฑสีมโตว ปฏฺฐาย พนฺธิตพฺพาฯ เอวํ พทฺธาสุ ปน สีมาสุ ขณฺฑสีมายํ ฐิตา ภิกฺขู มหาสีมายํ กมฺมํ กโรนฺตานํ น โกเปนฺติ, มหาสีมายํ วา ฐิตา ขณฺฑสีมายํ กโรนฺตานํฯ สีมนฺตริกาย ปน ฐิตา อุภินฺนมฺปิ น โกปนฺติฯ คามเขตฺเต ฐตฺวา กมฺมํ กโรนฺตานํ ปน สีมนฺตริกาย ฐิตา โกเปนฺติฯ สีมนฺตริกา หิ คามเขตฺตํ ภชติฯ อวิปฺปวาสสีมาสมฺมนฺนเน กเต สติ สา จ อวิปฺปวาสสีมา นาม โหติฯ เตนาห ‘‘ตสฺสาเยว ปเภโท’’ติฯ ตสฺสาเยวาติ พทฺธสีมาย เอวฯ

อยํ ปน วิเสโส – ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจา’’ติ (มหาว. 144) วจนโต อวิปฺปวาสสีมา คามญฺจ คามูปจารญฺจ น โอตรติ, สมานสํวาสกสีมา ปน ตตฺถาปิ โอตรติฯ สมานสํวาสกสีมา เจตฺถ อตฺตโน ธมฺมตาย คจฺฉติ, อวิปฺปวาสสีมา ปน ยตฺถ สมานสํวาสกสีมา, ตตฺเถว คจฺฉติฯ น หิ ตสฺสา วิสุํ นิมิตฺตกิตฺตนํ อตฺถิฯ ตตฺถ สเจ อวิปฺปวาสาย สมฺมุติกาเล คาโม อตฺถิ, ตํ สา น โอตรติฯ สเจ ปน สมฺมตาย สีมาย ปจฺฉา คาโม นิวิสติ, โสปิ สีมาสงฺขเมว คจฺฉติฯ ยถา จ ปจฺฉา นิวิฏฺโฐ, เอวํ ปฐมํ นิวิฏฺฐสฺส ปจฺฉา วฑฺฒิตปฺปเทโสปิ สีมาสงฺขเมว คจฺฉติฯ สเจปิ สีมาสมฺมุติกาเล เคหานิ กตานิ, ‘‘ปวิสิสฺสามา’’ติ อาลโยปิ อตฺถิ, มนุสฺสา ปน อปฺปวิฏฺฐา, โปราณคามํ วา สเคหเมว ฉฑฺเฑตฺวา อญฺญตฺถ คตา, อคาโมเยว เอส, สีมา โอตรติฯ สเจ ปน เอกมฺปิ กุลํ ปวิฏฺฐํ วา อคตํ วา อตฺถิ, คาโมเยว, สีมา น โอตรติฯ

เอวํ พทฺธสีมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อพทฺธสีมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อพทฺธสีมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ คาโม เอว สีมา คามสีมาฯ คามคฺคหเณน เจตฺถ นิคมนครานมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ ยตฺตเก ปเทเส ตสฺส คามสฺส คามโภชกา พลิํ ลภนฺติ, โส ปเทโส อปฺโป วา โหตุ, มหนฺโต วา, เอกํ คามเขตฺตํ นามฯ ยมฺปิ เอกสฺมิํเยว คามเขตฺเต เอกํ ปเทสํ ‘‘อยํ วิสุํ คาโม โหตู’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ราชา กสฺสจิ เทติ, โสปิ วิสุํคามสีมา โหติเยวฯ ตสฺมา สา จ อิตรา จ ปกติคามสีมา พทฺธสีมาสทิสาว โหติฯ เกวลํ ปน ติจีวรวิปฺปวาสปริหารํ น ลภตีติ (มหาว. อฏฺฐ. 147)ฯ

อคามเก อรญฺเญติ วิญฺฌาฏวิสทิเส อรญฺเญฯ เตนาห ‘‘อคามกํ นามา’’ติอาทิฯ อยํ ปน สีมา ติจีวรวิปฺปวาสปริหารมฺปิ ลภติฯ มจฺฉพนฺธานนฺติ เกวฏฺฏานํฯ อคมนปเถสูติ คนฺตุํ อสกฺกุเณยฺยปเถสุฯ ยตฺถ ตทเหว คนฺตฺวา ตทเหว ปจฺจาคนฺตุํ น สกฺกา โหติ, ตาทิเสสูติ วุตฺตํ โหติฯ เตสํ คมนปริยนฺตสฺส โอรโต ปน คามสีมาสงฺขํ คจฺฉติฯ ตตฺถ คามสีมํ อโสเธตฺวา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ มชฺเฌ ฐิตานํ สพฺพทิสาสุ สตฺตพฺภนฺตราติ มชฺเฌ ฐิตานํ ภิกฺขูนํ ฐิโตกาสโต สพฺพทิสาสุ สตฺตพฺภนฺตราฯ ตตฺถาติ เตสุ อพฺภนฺตเรสุฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปริสวเสน วฑฺฒติ, ตสฺมาฯ อุปจารตฺถายาติ สีโมปจารตฺถายฯ สีมาภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ พทฺธสีมาภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ สมาโน สํวาโส เอตฺถาติ สมานสํวาสาฯ เอโก อุโปสโถ เอตฺถาติ เอกูโปสถาฯ เอตฺถ จ อุโปสถสฺส วิสุํ คหิตตฺตา อวเสสกมฺมวเสน สมานสํวาสตา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตาติ อพทฺธสีมาปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ อุโปสถกฺขนฺธเก (มหาว. 149) วุตฺตาฯ อนุ อนุ อฑฺฒมาสํ อนฺวฑฺฒมาสํ, อฑฺฒมาเส อฑฺฒมาเสติ อตฺโถฯ เอวํ ‘‘อนุทสาห’’นฺติอาทีสุปิฯ เทเวติ เมเฆฯ วลาหเกสุ วิคตมตฺเตสูติ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมํฯ โสตนฺติ อุทกปฺปวาโห วุจฺจติฯ ติตฺเถน วา อติตฺเถน วา โอตริตฺวาติ ปาฐเสโสฯ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวาติ ยถา ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนํ โหติ, เอวํ นิวาเสตฺวาฯ อุตฺตรนฺติยาติ ยตฺถ กตฺถจิ อุตฺตรนฺติยาฯ ภิกฺขุนีวิภงฺเค (ปาจิ. 692) ภิกฺขุนิยา วเสน นทีลกฺขณสฺส ปาฬิยํ อาคตตฺตา ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติ วุตฺตํ, น ปน วิเสสสพฺภาวโตฯ

เกนจิ ขณิตฺวา อกโตติ อนฺตมโส ติรจฺฉาเนนปิ ขณิตฺวา อกโตฯ นทิํ วา สมุทฺทํ วา ภินฺทิตฺวาติ นทีกูลํ วา สมุทฺทเวลํ วา ภินฺทิตฺวาฯ เอตํ ลกฺขณนฺติ ‘‘ยตฺถ นทิยํ วุตฺตปฺปกาเร วสฺสกาเล อุทกํ สนฺติฏฺฐตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตปฺปการลกฺขณํฯ โลณีปิ ชาตสฺสรสงฺขเมว คจฺฉติฯ ยตฺถ ปน วุตฺตปฺปกาเร วสฺสกาเล วสฺเส ปจฺฉินฺนมตฺเต ปิวิตุํ วา หตฺถปาเท โธวิตุํ วา อุทกํ น โหติ สุกฺขติ, อยํ ชาตสฺสโร คามเขตฺตสงฺขเมว คจฺฉติฯ

อุทกุกฺเขปาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘อุทกุกฺเขเปนา’’ติฯ กถํ ปน อุทกํ ขิปิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ มชฺฌิเมน ปุริเสนาติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสนฯ อยํ อุทกุกฺเขโป นามาติ อยํ อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนา สีมา นามาติ อตฺโถฯ ยาว ปริสา วฑฺฒติ, ตาว อยํ สีมาปิ วฑฺฒติ, ปริสปริยนฺตโต อุทกุกฺเขโปเยว ปมาณํฯ สเจ ปน นที นาติทีฆา โหติ, ปภวโต ปฏฺฐาย ยาว มุขทฺวารํ สพฺพตฺถ สงฺโฆ นิสีทติ, อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ นตฺถิฯ สกลาปิ นที เอเตสํเยว ภิกฺขูนํ ปโหติฯ

ปกติวสฺสกาเลติ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเร ปกติวสฺสกาเลฯ จตูสุ มาเสสูติ วสฺสานสฺส จตูสุ มาเสสุฯ อติวุฏฺฐิกาเล โอเฆน โอตฺถโตกาโส น คเหตพฺโพฯ โส หิ คามสีมาสงฺขเมว คจฺฉติฯ อนฺโตนทิยํ ชาตสฺสเร ชาตปิฏฺฐิปาสาณทีปเกสุปิ อยเมว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ สเจ ปน นที ปริปุณฺณา โหติ สมติตฺถิกา, อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวาปิ อนฺโตนทิยํเยว กมฺมํ กาตพฺพํฯ สเจ น สกฺโกนฺติ, นาวายปิ ฐตฺวา กาตพฺพํฯ คจฺฉนฺติยา ปน นาวาย กาตุํ น วฏฺฏติฯ กสฺมา? อุทกุกฺเขปมตฺตเมว หิ สีมา, ตํ นาวา สีฆเมว อติกฺกาเมติฯ เอวํ สติ อญฺญิสฺสา สีมาย ญตฺติ, อญฺญิสฺสา อนุสฺสาวนา โหติ, ตสฺมา นาวํ อริตฺเตน วา ฐเปตฺวา, ปาสาเณ วา ลมฺพิตฺวา, อนฺโตนทิยํ ชาตรุกฺเข วา พนฺธิตฺวา กมฺมํ กาตพฺพํฯ อนฺโตนทิยํ พทฺธอฏฺฏเกปิ อนฺโตนทิยํ ชาตรุกฺเขปิ ฐิเตหิ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

สเจ ปน รุกฺขสฺส สาขา วา ตโต นิกฺขนฺตปาโรโห วา พหินทีตีเร วิหารสีมาย วา คามสีมาย วา ปติฏฺฐิโต, สีมํ วา โสเธตฺวา, สาขํ วา ฉินฺทิตฺวา กมฺมํ กาตพฺพํฯ พหินทีตีเร ชาตรุกฺขสฺส อนฺโตนทิยํ ปวิฏฺฐสาขาย วา ปาโรเห วา นาวํ พนฺธิตฺวา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ กโรนฺเตหิ สีมา วา โสเธตพฺพา, สาขํ ฉินฺทิตฺวา วา ตสฺส พหิปติฏฺฐิตภาโค นาเสตพฺโพฯ นทีตีเร ปน ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ พนฺธนาวาย น วฏฺฏติเยวฯ

นทิยํ เสตุํ กโรนฺติ, สเจ อนฺโตนทิยํเยว เสตุ วา เสตุปาทา วา, เสตุมฺหิ ฐิเตหิ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ สเจ ปน เสตุ วา เสตุปาทา วา พหิตีเร ปติฏฺฐิตา, กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ, สีมํ โสเธตฺวา กมฺมํ กาตพฺพํฯ อถ เสตุปาทา อนฺโต, เสตุ ปน อุภินฺนมฺปิ ตีรานํ อุปริอากาเส ฐิโต, วฏฺฏติฯ ชาตสฺสเรปิ เอเสว นโยฯ

‘‘ยสฺมิํ ปเทเส ปกติวีจิโย โอตฺถริตฺวา สณฺฐหนฺตี’’ติ เอเตน ยํ ปเทสํ อุทฺธํ วฑฺฒนกอุทกํ วา ปกติวีจิโย วา เวเคน อาคนฺตฺวา โอตฺถรนฺติ, ตตฺถ กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ (มหาว. อฏฺฐ. 147) ทสฺเสติฯ สเจ อูมิเวโค พาธติ, นาวาย วา อฏฺฏเก วา ฐตฺวา กาตพฺพํฯ เตสุ วินิจฺฉโย นทิยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ สเจ ปน สมุทฺโท คามสีมํ วา นิคมสีมํ วา โอตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, สมุทฺโทว โหติฯ ตตฺถ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ตโต ปฏฺฐาย กปฺปิยภูมีติ โอตฺถริตฺวา สณฺฐิตอุทกนฺตโต ปฏฺฐาย อนฺโต นทีชาตสฺสรสมุทฺโท นามาติ อตฺโถฯ ทุพฺพุฏฺฐิกาเลติ วสฺสานเหมนฺเต สนฺธาย วุตฺตํฯ สุกฺเขสุปีติ นิรุทเกสุปิฯ ยถา จ วาปิขณเน, เอวํ อาวาฏโปกฺขรณีอาทีนํ ขณเนปิ คามเขตฺตํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ วปฺปํ วา กโรนฺตีติ ลาพุติปุสกาทิวปฺปํ วา กโรนฺติฯ ตํ ฐานนฺติ ยตฺถ วาปิอาทิกํ กตํ, ตํ ฐานํฯ อญฺญํ ปน กปฺปิยภูมิฯ สเจ ปน ชาตสฺสรํ ปูเรตฺวา ถลํ กโรนฺติ, เอกสฺมิํ ทิสาภาเค ปาฬิํ พนฺธิตฺวา สพฺพเมว นํ มหาตฬากํ วา กโรนฺติ, สพฺโพปิ อชาตสฺสโร โหติฯ คามสีมาสงฺขเมว คจฺฉติฯ

สเจ นทิมฺปิ วินาเสตฺวา ตฬากํ กโรนฺติ, เหฏฺฐา ปาฬิ พทฺธา, อุทกํ อาคนฺตฺวา ตฬากํ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ, เอตฺถ กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ อุปริ ปวตฺตนฏฺฐาเน ฉฑฺฑิตํ อุทกํ นทิํ โอตฺถริตฺวา สนฺทนฏฺฐานโต ปฏฺฐาย วฏฺฏติฯ

กาจิ นที กาลนฺตเรน อุปฺปติตฺวา คามนิคมสีมํ โอตฺถริตฺวา ปวตฺตติ, นทีเยว โหติ, กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ สเจ วิหารสีมํ โอตฺถรติ ‘‘วิหารสีมา’’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อนฺโต คจฺฉติ, ตสฺมาฯ สมนฺตา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพติ ปโหนกฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยตฺถ ปน กุนฺนทีอาทีสุ นปฺปโหติ, ตตฺถ ปโหนกฏฺฐานโต อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพฯ อุปจารตฺถายาติ สีโมปจารตฺถายฯ

กสฺมา ปน อญฺญเมกํ สตฺตพฺภนฺตรํ, อญฺโญ เอโก อุทกุกฺเขโป จ อุปจารตฺถาย ฐเปตพฺโพติ อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.147; วิ. วิ. ฏี. มหาวคฺค 2.147) – ยสฺมา อยํ สตฺตพฺภนฺตรสีมา จ อุทกุกฺเขปสีมา จ ภิกฺขูนํ ฐิโตกาสโต ปฏฺฐาย ลพฺภติ, เต จ ภิกฺขู น สพฺพทา เอกสทิสา, กทาจิ วฑฺฒนฺติ, กทาจิ ปริหายนฺติฯ ยทา จ วฑฺฒนฺติ, ตทา สีมาสงฺกโร โหติฯ ตสฺมา อญฺญเมกํ สตฺตพฺภนฺตรํ, อญฺโญ เอโก อุทกุกฺเขโป จ อุปจารตฺถาย ฐเปตพฺโพติฯ ยํ ปน มหาอฏฺฐกถายํ ‘‘ตโต อธิกํ วฏฺฏติเยว, อูนกํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 147) วุตฺตํ, ตมฺปิ เอตทตฺถเมว, น ปน ตตฺถ กตสฺส กมฺมสฺส กุปฺปตฺตาติ คเหตพฺพํฯ ปริจฺเฉทโต พหิ อญฺญํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ฐิโตปีติ อตฺตโน สตฺตพฺภนฺตเรน, อุทกุกฺเขเปน วา โย เตสํ สตฺตพฺภนฺตรสฺส, อุทกุกฺเขปสฺส วา ปริจฺเฉโท, ตโต พหิ อญฺญํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ฐิโตปีติ อตฺโถฯ กถเมตํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘อิทํ สพฺพอฏฺฐกถาสุ สนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ, อิทํ ‘‘กมฺมํ โกเปตี’’ติ มหาอฏฺฐกถาทีสุ ววตฺถานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อิติ อิม’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส นิคมนํฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘พทฺธาพทฺธวเสเนธ, สีมา นาม ทฺวิธา ตหิํ;

ติสมฺปตฺติยุตฺตา วชฺชิ-เตกาทส วิปตฺติกา;

พทฺธสีมา ติธา ขณฺฑา-ทิโต คามาทิโต ปรา’’ติฯ

สภาคาปตฺติ จ นาเมสา ทุวิธา วตฺถุสภาคา, อาปตฺติสภาคาติฯ ตตฺถ อิธ วตฺถุสภาคา อธิปฺเปตา, เนตราติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ สพฺโพ สงฺโฆ วิกาลโภชนาทินา’’ติอาทิมาหฯ ลหุกาปตฺตินฺติ ลหุเกน วินยกมฺเมน วิสุชฺฌนโต ลหุกา ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตสงฺขาตา ปญฺจาปตฺติโยฯ วตฺถุสภาคาย สงฺฆาทิเสสาปตฺติยาปิ สติ อุโปสถกมฺมํ ปตฺตกลฺลํ น โหติเยวฯ

ยถาห ‘‘สภาคสงฺฆาทิเสสํ อาปนฺนสฺส ปน สนฺติเก อาวิ กาตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ อาวิ กโรติ, อาปตฺติ อาวิกตา โหติ, ทุกฺกฏา ปน น มุจฺจตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 102)ฯ ตสฺสา ปน อเทสนาคามินิโต เอวํ วุตฺตํฯ วตฺถุสภาคาติ วตฺถุวเสน สมานภาคา, เอกโกฏฺฐาสาติ วุตฺตํ โหติฯ อิมเมว วตฺถุสภาคํ เทเสตุํ น วฏฺฏติ ‘‘น, ภิกฺขเว, สภาคา อาปตฺติ เทเสตพฺพา, โย เทเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 169) วุตฺตตฺตา, น ปน อาปตฺติสภาคํฯ เตนาห ‘‘วิกาลโภชนปจฺจยา อาปนฺนํ ปนา’’ติอาทิฯ อาปตฺติสภาคนฺติ อาปตฺติยา สมานภาคํฯ

สามนฺตา อาวาสาติ สามนฺตอาวาสํ, สมีปวิหารนฺติ อตฺโถฯ สชฺชุกนฺติ ตทเหวาคมนตฺถายฯ ปาเหตพฺโพติ เปเสตพฺโพฯ อิจฺเจตํ กุสลนฺติ อิติ เอตํ สุนฺทรํ ภทฺทกํ, ลทฺธกปฺปนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โน เจ ลเภถาติ วิหารานํ ทูรตาย วา มคฺเค ปริปนฺถาทินา วา ยทิ น ลเภถฯ ‘‘ตสฺส สนฺติเก ปฏิกริสฺสตี’’ติ อิมินา วจเนน สภาคาปตฺติ อาวิ กาตุมฺปิ น ลพฺภตีติ ทีปิตํ โหติฯ ยทิ ลเภยฺย, อาวิ กตฺวาปิ อุโปสถํ กเรยฺยฯ ยทิ ปน สพฺโพ สงฺโฆ สภาคํ สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน โหติ, ญตฺติํ ฐเปตฺวา อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ, อุโปสถสฺส อนฺตราโยว โหติฯ อุโภปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺติ ‘‘น, ภิกฺขเว, สภาคา อาปตฺติ เทเสตพฺพา, โย เทเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ น, ภิกฺขเว, สภาคา อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพา, โย ปฏิคฺคณฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 169) วุตฺตตฺตาฯ วิมติ สํสโย, ตตฺถ นิยุตฺโต เวมติโกฯ ‘‘ปุน นิพฺเพมติโก หุตฺวา เทเสตพฺพเมวา’’ติ เนว ปาฬิยํ, น จ อฏฺฐกถายํ อตฺถิ, เทสิเต ปน โทโส นตฺถิฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ปาริสุทฺธิํ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’’ติอาทินา นเยน สาปตฺติกสฺส อุโปสถกรเณ ปญฺญตฺตํ ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺตีติ วุตฺตนเยเนวฯ กสฺมา สภาคาปตฺติเยว วุตฺตาติ อาห ‘‘เอตาสุ หี’’ติอาทิฯ วิสภาคาปตฺตีสุ วิชฺชมานาสุปิ ปตฺตกลฺลํ โหติเยวาติ วิสภาคาสุ ปน วิชฺชมานาสุ เตสํเยว ปุคฺคลานํ อาปตฺติ, น สงฺฆสฺสาติ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ โหติเยวฯ

อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนโก นาม จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อญฺญตรํ อชฺฌาปนฺนโกฯ

ปณฺฑกาทีนํ วินิจฺฉโย ปรโต ปาราชิกุทฺเทเส อาวิ ภวิสฺสติ ติรจฺฉานคโตติ อนฺตมโส สกฺกํ เทวราชานํ อุปาทาย โย โกจิ นาคมาณวกาทิโก อมนุสฺสชาติโก เวทิตพฺโพ, น อสฺสโคณาทโยฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอตฺถาติ เอติสฺสํ วชฺชนียปุคฺคลกถายํฯ ยสฺส อุปสมฺปทา ปฏิกฺขิตฺตาติ ‘‘ติรจฺฉานคโต, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน, น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ (มหาว. 111) ยสฺส นาคสุปณฺณาทิโน ติรจฺฉานคตสฺส อุปสมฺปทา ปฏิกฺขิตฺตา , โส อิธาปิ ติรจฺฉานคโต นามาติ อตฺโถฯ ตตฺถ หิ อนฺตมโส เทเว อุปาทาย นาคมาณวกาทิโก โย โกจิ อมนุสฺสชาติโก ‘‘ติรจฺฉานคโต’’ติ อธิปฺเปโตฯ วุตฺตญฺหิ สมนฺตปาสาทิกายํ ‘‘ติรจฺฉานคโต, ภิกฺขเวติ เอตฺถ นาโค วา โหตุ สุปณฺณมาณวกาทีนํ วา อญฺญตโร, อนฺตมโส สกฺกํ เทวราชานํ อุปาทาย โย โกจิ อมนุสฺสชาติโย, โส สพฺโพว อิมสฺมิํ อตฺเถ ‘ติรจฺฉานคโต’ติ เวทิตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 111)ฯ ติตฺถํ วุจฺจติ ลทฺธิ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ ติตฺถิกา, ติตฺถิกา เอว ติตฺถิยา, อิโต อญฺญลทฺธิกาติ อตฺโถฯ

สุตฺตสฺส อุทฺเทโส สุตฺตุทฺเทโสฯ ปาริสุทฺธิ เอว อุโปสโถ ปาริสุทฺธิอุโปสโถฯ เอเสว นโย อธิฏฺฐานุโปสโถติ เอตฺถาปิฯ โสติ ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ โอวาโทว ปาติโมกฺขํ, ตสฺส อุทฺเทโส สรูเปน กถนํ โอวาทปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ ‘‘อิมสฺมิํ วีติกฺกเม อยํ นาม อาปตฺตี’’ติ เอวํ อาปตฺติวเสน อาณาปนํ ปญฺญาปนํ อาณา, เสสํ อนนฺตรสทิสเมวฯ

ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา…เป.… วุตฺตา ติสฺโส คาถาโย นาม –

‘‘ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา;

นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา;

น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี;

น สมโณ โหติ ปรํ วิเหฐยนฺโตฯ

‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;

สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํฯ

‘‘อนูปวาโท อนูปฆาโต, ปาติโมกฺเข จ สํวโร;

มตฺตญฺญุตา จ ภตฺตสฺมิํ, ปนฺตญฺจ สยนาสนํ;

อธิจิตฺเต จ อาโยโค, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติฯ(ที. นิ. 2.90; ธ. ป. 183-185) –

อิมา ติสฺโส คาถาโยฯ

ตตฺถ ขนฺตี ปรมํ ตโปติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.90; ธ. ป. อฏฺฐ. 2.185) อธิวาสนขนฺติ นาม ปรมํ ตโปฯ ติติกฺขาติ ขนฺติยา เอว เววจนํ, ติติกฺขาสงฺขาตา อธิวาสนขนฺติ อุตฺตมํ ตโปติ อตฺโถฯ นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺตีติ สพฺพากาเรน ปน นิพฺพานํ ‘‘ปรม’’นฺติ วทนฺติ พุทฺธาฯ น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตีติ โย อธิวาสนขนฺติวิรหิตตฺตา ปรํ อุปฆาเตติ พาธติ วิหิํสติ, โส ปพฺพชิโต นาม น โหติฯ จตุตฺถปาโท ปน ตสฺเสว เววจนํฯ ‘‘น หิ ปพฺพชิโต’’ติ เอตสฺส หิ ‘‘นสมโณ โหตี’’ติ เววจนํฯ ‘‘ปรูปฆาตี’’ติ เอตสฺส ‘‘ปรํ วิเหฐยนฺโต’’ติ เววจนํฯ อถ วา ปรูปฆาตีติ สีลูปฆาตีฯ สีลญฺหิ อุตฺตมฏฺเฐน ‘‘ปร’’นฺติ วุจฺจติฯ โย จ สมโณ ปรํ ยํ กญฺจิ สตฺตํ วิเหฐยนฺโต ปรูปฆาตี โหติ, อตฺตโน สีลวินาสโก, โส ปพฺพชิโต นาม น โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา โย อธิวาสนขนฺติยา อภาวา ปรูปฆาตี โหติ, ปรํ อนฺตมโส ฑํสมกสมฺปิ สญฺจิจฺจ ชีวิตา โวโรเปติ, โส น หิ ปพฺพชิโตฯ กิํ การณา? มลสฺส อปพฺพาชิตตฺตาฯ ‘‘ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ, ตสฺมา ‘ปพฺพชิโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. 388) อิทญฺหิ ปพฺพชิตลกฺขณํฯ โยปิ น เหว โข อุปฆาเตติ น มาเรติ, อปิจ ทณฺฑาทีหิ วิเหเฐติ, โส ปรํ วิเหฐยนฺโต สมโณ น โหติฯ กิํ การณา? วิเหสาย อสมิตตฺตาฯ ‘‘สมิตตฺตา หิ ปาปานํ, ‘สมโณ’ติ ปวุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. 265) อิทญฺหิ สมณลกฺขณํฯ

ทุติยคาถาย สพฺพปาปสฺสาติ สพฺพากุสลสฺสฯ อกรณนฺติ อนุปฺปาทนํฯ กุสลสฺสาติ จตุภูมกกุสลสฺสฯ อุปสมฺปทาติ อุปสมฺปาทนํ ปฏิลาโภฯ สจิตฺตปริโยทปนนฺติ อตฺตโน จิตฺตสฺส โวทาปนํ ปภสฺสรภาวกรณํ สพฺพโส ปริโสธนํ, ตํ ปน อรหตฺเตน โหติฯ อิติ สีลสํวเรน สพฺพปาปํ ปหาย โลกิยโลกุตฺตราหิ สมถวิปสฺสนาหิ กุสลํ สมฺปาเทตฺวา อรหตฺตผเลน จิตฺตํ ปริโยทาเปตพฺพนฺติ เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐิฯ

ตติยคาถาย อนูปวาโทติ วาจาย กสฺสจิ อนุปวทนํฯ อนูปฆาโตติ กาเยน กสฺสจิ อุปฆาตสฺส อกรณํฯ ปาติโมกฺเขติ ยํ ตํ ปาติโมกฺขํ ปอติโมกฺขํ อติปโมกฺขํ อุตฺตมํ สีลํ, ปาติ วา อคติวิเสเสหิ, โมกฺเขติ ทุคฺคติภเยหิฯ โย วา นํ ปาติ, ตํ โมกฺเขตีติ ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมิํ ปาติโมกฺเข จฯ สํวโรติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อวีติกฺกมลกฺขโณ สํวโรฯ มตฺตญฺญุตาติ ปฏิคฺคหณปริโภควเสน ปมาณญฺญุตาฯ ปนฺตญฺจ สยนาสนนฺติ ชนสงฺฆฏฺฏนวิรหิตํ นิชฺชนสมฺพาธํ วิวิตฺตํ, เสนาสนญฺจฯ เอตฺถ จ ทฺวิหิเยว ปจฺจเยหิ จตุปจฺจยสนฺโตโส ทีปิโตติ เวทิตพฺโพ ปจฺจยสนฺโตสสามญฺเญน อิตรทฺวยสฺสาปิ ลกฺขณหารนเยน โชติตตฺตาฯ อธิจิตฺเต จ อาโยโคติ วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ, ตโตปิ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺตํ, ตสฺมิํ ยถาวุตฺเต อธิจิตฺเต อาโยโค จ อนุโยโค จาติ อตฺโถฯ เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ เอตํ ปรสฺส อนุปวทนํ, อนุปฆาตนํ, ปาติโมกฺเข สํวโร, ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ มตฺตญฺญุตา, อฏฺฐสมาปตฺติวสิภาวาย วิวิตฺตเสนาสนเสวนญฺจ พุทฺธานํ สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺฐีติฯ อิมา ปน ติสฺโส คาถา สพฺพพุทฺธานํ ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถาโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ตํ พุทฺธา เอว อุทฺทิสนฺติ, น สาวกาฯ

‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติอาทินา (มหาว. 134) นเยน วุตฺตํ อาณาปาติโมกฺขํ นามฯ ตํ สาวกา เอว อุทฺทิสนฺติ, น พุทฺธา สงฺฆกมฺมํ กโรนฺติ, น จ ตตฺถ ปริยาปนฺนาติ อาห ‘‘ตํ สาวกา เอว อุทฺทิสนฺติ, น พุทฺธา’’ติฯ อิมสฺมิํ อตฺเถติ ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยา’’ติ เอตสฺมิํ อตฺเถฯ

อนุปคโต นาม ตตฺเถว อุปสมฺปนฺโน, อสติยา ปุริมิกาย อนุปคโต วาฯ จาตุมาสินิยนฺติ จาตุมาสิยํฯ สา หิ จตุนฺนํ มาสานํ ปาริปูริภูตาติ จาตุมาสี, สา เอว ‘‘จาตุมาสินี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺสํ จาตุมาสินิยํฯ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมาสินิยนฺติ อตฺโถฯ กายสามคฺคินฺติ กาเยน สมคฺคภาวํ, หตฺถปาสูปคมนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – สเจ ปุริมิกาย ปญฺจ ภิกฺขู วสฺสํ อุปคตา, ปจฺฉิมิกายปิ ปญฺจ, ปุริเมหิ ญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาริเต ปจฺฉิเมหิ เตสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพ, น เอกสฺมิํ อุโปสถคฺเค ทฺเว ญตฺติโย ฐเปตพฺพาฯ สเจปิ ปจฺฉิมิกาย อุปคตา จตฺตาโร, ตโย, ทฺเว, เอโก วา โหติ, เอเสว นโยฯ อถ ปุริมิกาย จตฺตาโร, ปจฺฉิมิกายปิ จตฺตาโร, ตโย, ทฺเว, เอโก วา, เอเสว นโยฯ อถ ปุริมิกาย ตโย, ปจฺฉิมิกาย ตโย, ทฺเว วา, เอเสว นโยฯ อิทญฺเหตฺถ ลกฺขณํ – สเจ ปุริมิกาย อุปคเตหิ ปจฺฉิมิกาย อุปคตา โถกตรา เจว โหนฺติ สมสมา จ, สงฺฆปฺปวารณาย จ คณํ ปูเรนฺติ, สงฺฆปฺปวารณาวเสน ญตฺติํ ฐเปตฺวา ปุริเมหิ ปวาเรตพฺพาฯ สเจ ปน ปุริมิกาย ตโย, ปจฺฉิมิกาย เอโก โหติ, เตน สทฺธิํ เต จตฺตาโร โหนฺติ, จตุนฺนํ สงฺฆญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรตุํ น วฏฺฏติฯ คณญตฺติยา ปน โส คณปูรโก โหติ, ตสฺมา คณวเสน ญตฺติํ ฐเปตฺวา ปุริเมหิ ปวาเรตพฺพํ, อิตเรน เตสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพฯ สเจ ปุริมิกาย ทฺเว, ปจฺฉิมิกาย ทฺเว วา เอโก วา, เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สเจ ปุริมิกาย เอโก, ปจฺฉิมิกายปิ เอโก, เอเกน เอกสฺส สนฺติเก ปวาเรตพฺพํ, เอเกน ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพ ฯ สเจ ปุริมวสฺสูปคเตหิ ปจฺฉิมวสฺสูปคตา เอเกนปิ อธิกตรา โหนฺติ, ปฐมํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตฺวา ปจฺฉา โถกตเรหิ เตสํ สนฺติเก ปวาเรตพฺพํฯ กตฺติกจาตุมาสินิปวารณาย ปน สเจ ปฐมํ วสฺสูปคเตหิ มหาปวารณาย ปวาริเตหิ ปจฺฉา อุปคตา อธิกตรา วา สมสมา วา โหนฺติ, ปวารณาญตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรตพฺพํฯ เตหิ ปวาริเต ปจฺฉา อิตเรหิ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพฯ อถ มหาปวารณาย ปวาริตา พหู โหนฺติ, ปจฺฉา วสฺสูปคตา โถกา วา เอโก วา, ปาติโมกฺเข อุทฺทิฏฺเฐ ปจฺฉา เตสํ สนฺติเก เตน ปวาเรตพฺพนฺติฯ

เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวาติ เอกสฺมิํ อํเส สาธุกํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวาติ อตฺโถฯ อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาติ ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ อุกฺขิปิตฺวาฯ สเจ ปน ตตฺถ ปาริวาสิโกปิ อตฺถิ, สงฺฆนวกฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา ตตฺเถว นิสินฺเนน อตฺตโน ปาฬิยา ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพฯ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสิยมาเน ปน ปาฬิยา อนิสีทิตฺวา ปาฬิํ วิหาย หตฺถปาสํ อมุญฺจนฺเตน นิสีทิตพฺพํฯ ปวารณายปิ เอเสว นโยฯ

สพฺพํ ปุพฺพกรณียนฺติ สมฺมชฺชนาทิํ นววิธํ ปุพฺพกิจฺจํฯ ยถา จ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป.… ปฏิกริสฺสตี’’ติ (มหาว. 171) ญตฺติํ ฐเปตฺวา อุโปสถํ กาตุํ ลภติ, เอวเมตฺถาปิ ตีหิ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา อิเม ภิกฺขู สภาคํ อาปตฺติํ อาปนฺนา, ยทา อญฺญํ ภิกฺขุํ สุทฺธํ อนาปตฺติกํ ปสฺสิสฺสนฺติ, ตทา ตสฺส สนฺติเก ตํ อาปตฺติํ ปฏิกริสฺสนฺตี’’ติ คณญตฺติํ ฐเปตฺวา, ทฺวีหิปิ ‘‘อญฺญํ สุทฺธํ ปสฺสิตฺวา ปฏิกริสฺสามา’’ติ วตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติฯ เอเกนาปิ ‘‘ปริสุทฺธํ ลภิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา กาตุํ วฏฺฏติฯ ตทหูติ ตสฺมิํ อหุ, ตสฺมิํ ทิวเสติ อตฺโถฯ นานาสํวาสเกหีติ ลทฺธินานาสํวาสเกหิฯ อนาวาโส นาม นวกมฺมสาลาทิโก โย โกจิ ปเทโสฯ อญฺญตฺร สงฺเฆนาติ สงฺฆปฺปโหนเกหิ ภิกฺขูหิ วินาฯ อญฺญตฺร อนฺตรายาติ ปุพฺเพ วุตฺตํ ทสวิธมนฺตรายํ วินาฯ สพฺพนฺติเมน ปน ปริจฺเฉเทน อตฺตจตุตฺเถน อนฺตราเย วา สติ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ ยถา จ อาวาสาทโย น คนฺตพฺพา, เอวํ สเจ วิหาเร อุโปสถํ กโรนฺติ, อุโปสถาธิฏฺฐานตฺถํ สีมาปิ นทีปิ น คนฺตพฺพาฯ สเจ ปเนตฺถ โกจิ ภิกฺขุ โหติ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ วิสฺสฏฺฐอุโปสถาปิ อาวาสา คนฺตุํ วฏฺฏติฯ เอวํ คโต อธิฏฺฐาตุมฺปิ ลภติฯ อารญฺญเกนาปิ ภิกฺขุนา อุโปสถทิวเส คาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา อตฺตโน วิหารเมว อาคนฺตพฺพํฯ สเจ อญฺญํ วิหารํ โอกฺกมติ, ตตฺถ อุโปสถํ กตฺวาว อาคนฺตพฺพํ, อกตฺวา อาคนฺตุํ น วฏฺฏติฯ ยํ ชญฺญา ‘‘อชฺเชว ตตฺถ คนฺตุํ สกฺโกมี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 181) เอวรูโป ปน อาวาโส คนฺตพฺโพฯ ตตฺถ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ อุโปสถํ กโรนฺเตนาปิ หิ อิมินา เนว อุโปสถนฺตราโย กโต ภวิสฺสตีติฯ

อุทกํ อาสเนน จาติ อาสเนน สห ปานียปริโภชนียํ อุทกญฺจาติ อตฺโถฯ สงฺฆสนฺนิปาตโต ปฐมํ กตฺตพฺพํ ปุพฺพกรณํฯ ปุพฺพกรณโต ปจฺฉา กตฺตพฺพมฺปิ อุโปสถกมฺมโต ปฐมํ กตฺตพฺพตฺตา ปุพฺพกิจฺจํฯ อุภยมฺปิ เจตํ อุโปสถกมฺมโต ปฐมํ กตฺตพฺพตฺตา ‘‘ปุพฺพกิจฺจ’’มิจฺเจว เอตฺถ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ ทฺวีหิ นาเมหิ นววิธํ ปุพฺพกิจฺจํ ทสฺสิต’’นฺติฯ กิํ ตํ กตนฺติ ปุจฺฉตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ

ตํ อกตฺวา อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ ‘‘น, ภิกฺขเว, เถเรน อาณตฺเตน อคิลาเนน น สมฺมชฺชิตพฺพํ, โย น สมฺมชฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (มหาว. 159) วจนโตฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมา เถเรน อาณตฺเตนา’’ติอาทิฯ

สเจ ปน อาณตฺโต สมฺมชฺชนิํ ตาวกาลิกมฺปิ น ลภติ, สาขาภงฺคํ กปฺปิยํ กาเรตฺวา สมฺมชฺชิตพฺพํฯ ตมฺปิ อลภนฺตสฺส ลทฺธกปฺปิยํ โหติฯ ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปตพฺพนฺติ อาคนฺตุกานํ อตฺถาย ปานียปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปตพฺพํฯ อาสนํ ปญฺญาเปตพฺพนฺติ ปีฐผลกาทิอาสนํ ปญฺญาเปตพฺพํฯ สเจ อุโปสถาคาเร อาสนานิ นตฺถิ, สํฆิกาวาสโตปิ อาหริตฺวา ปญฺญาเปตฺวา ปุน หริตพฺพานิฯ อาสเนสุ อสติ กฏสารเกปิ ตฏฺฏิกาโยปิ ปญฺญาเปตุํ วฏฺฏติฯ ตฏฺฏิกาสุปิ อสติ สาขาภงฺคานิ กปฺปิยํ กาเรตฺวา ปญฺญาเปตพฺพานิฯ กปฺปิยการกํ อลภนฺตสฺส ลทฺธกปฺปิยํ โหติฯ ปทีโป กาตพฺโพติ ปทีเปตพฺโพ, ปทีปุชฺชลนํ กาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อาณาเปนฺเตน ปน ‘‘อสุกสฺมิํ นาม โอกาเส เตลํ วา วฏฺฏิ วา กปลฺลิกา วา อตฺถิ, ตํ คเหตฺวา กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ เตลาทีนิ นตฺถิ, ปริเยสิตพฺพานิฯ ปริเยสิตฺวา อลภนฺตสฺส ลทฺธกปฺปิยํ โหติฯ อปิจ กปาเล อคฺคิปิ ชาเลตพฺโพฯ อาณาเปนฺเตน จ กิญฺจิ กมฺมํ กโรนฺโต วา สทากาลเมว เอโก วา ภารนิตฺถรณโก วา สรภาณกธมฺมกถิกาทีสุ อญฺญตโร วา น อาณาเปตพฺโพ, อวเสสา ปน วาเรน อาณาเปตพฺพาฯ เตนาห ‘‘เถเรนาปิ ปติรูปํ ญตฺวา อาณาเปตพฺพ’’นฺติฯ

พหิ อุโปสถํ กตฺวา อาคเตนาติ นทิยา วา สีมาย วา ยตฺถ กตฺถจิ อุโปสถํ กตฺวา อาคเตน ฉนฺโท ทาตพฺโพ, ‘‘กโต มยา อุโปสโถ’’ติ อจฺฉิตุํ น ลภตีติ อธิปฺปาโยฯ กิจฺจปฺปสุโต วาติ คิลานุปฏฺฐากาทิกิจฺจปฺปสุโต วาฯ สเจ คิลาโน ฉนฺทปาริสุทฺธิํ ทาตุํ น สกฺโกติ, มญฺเจน วา ปีเฐน วา สงฺฆมชฺฌํ อาเนตฺวา อุโปสโถ กาตพฺโพฯ สเจ คิลานุปฏฺฐากานํ ภิกฺขูนํ เอวํ โหติ ‘‘สเจ โข มยํ อิมํ คิลานํ ฐานา จาเวสฺสาม, อาพาโธ วา อภิวฑฺฒิสฺสติ, กาลกิริยา วา ภวิสฺสตี’’ติ, น ตฺเวว โส คิลาโน ฐานา จาเวตพฺโพ, สงฺเฆน ตตฺถ คนฺตฺวา อุโปสโถ กาตพฺโพ, น ตฺเวว วคฺเคน สงฺเฆน อุโปสโถ กาตพฺโพฯ กเรยฺย เจ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ

สเจ พหู ตาทิสา คิลานา โหนฺติ, สงฺเฆน ปฏิปาฏิยา ฐตฺวา สพฺเพ หตฺถปาเส กาตพฺพาฯ สเจ ทูเร ทูเร โหนฺติ, สงฺโฆ นปฺปโหติ, ตํ ทิวสํ อุโปสโถ น กาตพฺโพ, น ตฺเวว วคฺเคน สงฺเฆน อุโปสโถ กาตพฺโพฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ ปาริสุทฺธิํ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิ ทาตุํ, สนฺติ สงฺฆสฺส กรณีย’’นฺติ (มหาว. 165) วุตฺตตฺตา ภควโต อาณํ กโรนฺเตน ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ฉนฺทหารโก เจ, ภิกฺขเว, ทินฺเน ฉนฺเท ตตฺเถว ปกฺกมติ, อญฺญสฺส ทาตพฺโพ ฉนฺโท’’ติอาทิวจนโต (มหาว. 165) ปุน อตฺตโน ฉนฺททานปริสฺสมวิโนทนตฺถํ ‘‘ฉนฺทํ เม หรา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ฉนฺทหารโก เจ, ภิกฺขเว, ทินฺเน ฉนฺเท สงฺฆปฺปตฺโต สญฺจิจฺจ น อาโรเจติ, อาหโฏ โหติ ฉนฺโท, ฉนฺทหารกสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 165) วุตฺตตฺตา ทุกฺกฏโต ตํ โมเจตุํ ‘‘ฉนฺทํ เม อาโรเจหี’’ติ วุตฺตํฯ

กาเยน วา วาจาย วา อุภเยน วา วิญฺญาเปตพฺโพติ มนสา จินฺเตตฺวา กายปฺปโยคํ กโรนฺเตน เยน เกนจิ องฺคปจฺจงฺเคน วา, วาจํ ปน นิจฺฉาเรตุํ สกฺโกนฺเตน ตเถว วาจาย วา, อุภยถาปิ สกฺโกนฺเตน กายวาจาหิ วา วิญฺญาเปตพฺโพ, ชานาเปตพฺโพติ อตฺโถฯ ‘‘อยํ อตฺโถ’’ติ วจนโต ปน ยาย กายจิปิ ภาสาย วิญฺญาเปตุํ วฏฺฏติ, ปาริสุทฺธิทาเนปิ ฉนฺททาเน วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโยฯ ตํ ปน เทนฺเตน ปฐมํ สนฺตี อาปตฺติ เทเสตพฺพาฯ น หิ สาปตฺติโก สมาโน ‘‘ปาริสุทฺธิํ ทมฺมิ, ปาริสุทฺธิํ เม หร, ปาริสุทฺธิํ เม อาโรเจหี’’ติ (มหาว. 164) วตฺตุํ ลภติฯ ‘‘สนฺติ สงฺฆสฺส กรณียานี’’ติ วตฺตพฺเพ วจนวิปลฺลาเสน ‘‘สนฺติ สงฺฆสฺส กรณีย’’นฺติ วุตฺตํฯ เตสญฺจ อตฺตโน จ ฉนฺทปาริสุทฺธิํ เทตีติ เอตฺถ ฉนฺโท จ ฉนฺทปาริสุทฺธิ จ ฉนฺทปาริสุทฺธิ, ตํ เทตีติ สรูเปกเสสนเยน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิตราติ อญฺเญสํ ฉนฺทปาริสุทฺธิฯ พิฬาลสงฺขลิกา ฉนฺทปาริสุทฺธีติ เอตฺถ พิฬาลสงฺขลิกา นาม พิฬาลพนฺธนํฯ ตตฺถ หิ สงฺขลิกาย ปฐมวลยํ ทุติยวลยํเยว ปาปุณาติ, น ตติยํ, เอวมยมฺปิ ฉนฺทปาริสุทฺธิ ทายเกน ยสฺส ทินฺนา, ตโต อญฺญตฺถ น คจฺฉตีติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.164; วิ. วิ. ฏี. มหาวคฺค 2.164)ฯ ตสฺมา สา พิฬาลสงฺขลิกสทิสตฺตา ‘‘พิฬาลสงฺขลิกา’’ติ วุตฺตาฯ พิฬาลสงฺขลิกคฺคหณญฺเจตฺถ ยาสํ กาสญฺจิ สงฺขลิกานํ อุปลกฺขณมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุตุกฺขานนฺติ ตํ ตํ กิริยํ อรติ วตฺเตตีติ อุตุ, ตสฺส อกฺขานํ อุตุกฺขานํ, อุตุอาจิกฺขนนฺติ อตฺโถฯ ยถา จ ตสฺส อาจิกฺขนํ, ตํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘เหมนฺตาทีน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ คณนาติ กลนาฯ ภิกฺขุนีนํ อฏฺฐครุธมฺเมหิ โอวทนํ ภิกฺขุโนวาโทฯ สฺเว อุโปสโถติ อาคนฺตฺวาติ ‘‘สฺเว อุโปสโถ โหตี’’ติ วุตฺเต อชฺเชว อาคนฺตฺวา ปนฺนรสิเก อุโปสเถ ปกฺขสฺส จาตุทฺทสิยํ, จาตุทฺทสิเก เตรสิยํ อาคนฺตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘ปกฺขสฺส เตรสิยํเยว อาคนฺตฺวา ‘อยํ อุโปสโถ จาตุทฺทสิโก วา ปนฺนรสิโก วา’ติ ปุจฺฉิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 149) วุตฺตํฯ เอวํ ปุจฺฉิเตน จ ภิกฺขุนา สเจ จาตุทฺทสิยํ อุโปสถํ กโรนฺติ, ‘‘จาตุทฺทสิโก ภคินี’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ ปนฺนรสิยํ กโรนฺติ, ‘‘ปนฺนรสิโก ภคินี’’ติ วตฺตพฺพํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฐเปตฺวา พาลํ, ฐเปตฺวา คิลานํ, ฐเปตฺวา คมิกํ อวเสเสหิ โอวาทํ คเหตุ’’นฺติ (จูฬว. 414) วุตฺตตฺตา ‘‘ตํ ฐเปตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาโรจนวิธานํ อชานนฺโต พาโลฯ จาตุทฺทสิกปนฺนรสิเกสุ อุโปสเถสุ วา ปาฏิปเท วา คนฺตุกาโม คมิโย, ทุติยปกฺขทิวสโต ปน ปฏฺฐาย ตโต อุทฺธํ คจฺฉนฺโต อิธ คมิโย นาม น โหติฯ อรญฺเญ นิวาโส อสฺสาติ อารญฺญิโกฯ โสปิ ‘‘อหํ อรญฺญวาสี, สฺเว อุโปสโถ, วิหาเร น วสามี’’ติ อปฺปฏิคฺคหิตุํ น ลภติฯ ยทิ น คณฺเหยฺย, ทุกฺกฏํ อาปชฺเชยฺยฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘น, ภิกฺขเว, โอวาโท น คเหตพฺโพ, โย น คณฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 414)ฯ เตน ปน ปจฺจาหรณตฺถาย สงฺเกโต กาตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อารญฺญิเกน ภิกฺขุนา โอวาทํ คเหตุํ, สงฺเกตญฺจ กาตุํ อตฺร ปติหริสฺสามี’’ติ (จูฬว. 415)ฯ ตสฺมา อารญฺญิเกน ภิกฺขุนา สเจ ภิกฺขุนีนํ วสนคาเม ภิกฺขา ลพฺภติ, ตตฺเถว จริตฺวา ภิกฺขุนิโย ทิสฺวา อาโรเจตฺวา คนฺตพฺพํฯ โน จสฺส ตตฺถ ภิกฺขา สุลภา โหติ, สามนฺตคาเม จริตฺวา ภิกฺขุนีนํ คามํ อาคมฺม ตเถว กาตพฺพํฯ สเจ ทูรํ คนฺตพฺพํ โหติ, สงฺเกโต กาตพฺโพ ‘‘อหํ อสุกํ นาม ตุมฺหากํ คามทฺวาเร สภํ วา มณฺฑปํ วา รุกฺขมูลํ วา อุปสงฺกมิสฺสามิ, ตตฺร อาคจฺเฉยฺยาถา’’ติฯ ภิกฺขุนีหิ ตตฺร คนฺตพฺพํ, อคนฺตุํ น ลพฺภติฯ

วุตฺตญฺเหตํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา สงฺเกตํ น คนฺตพฺพํ, ยา น คจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 415)ฯ อุโปสถคฺเคติ อุโปสถกรณฏฺฐาเนฯ อฏฺฐหิ องฺเคหีติ –

‘‘สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุฯ พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย, เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ, ธาตา วจสา ปริจิตา, มนสา อนุเปกฺขิตา, ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาฯ อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ โหนฺติ สุวิภตฺตานิ สุปฺปวตฺตีนิ สุวินิจฺฉิตานิ สุตฺตโส อนุพฺยญฺชนโสฯ กลฺยาณวาโจ โหติ กลฺยาณวากฺกรโณฯ เยภุยฺเยน ภิกฺขุนีนํ ปิโย โหติ มนาโปฯ ปฏิพโล โหติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํฯ น โข ปเนตํ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตาย กาสายวตฺถวสนาย ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺนปุพฺโพ โหติฯ วีสติวสฺโส วา โหติ อติเรกวีสติวสฺโส วา’’ติ (ปาจิ. 147) –

อิเมหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิฯ ปาสาทิเกนาติ ปสาทาวเหน นิทฺโทเสน กายวจีมโนกมฺเมนฯ สมฺปาเทตูติ ติวิธํ สิกฺขํ สมฺปาเทตุฯ ยทา ปน ตาหิ ภิกฺขุนีหิ ปาติโมกฺขุทฺเทสกํเยว ทิสฺวา โอวาโท ยาจิโต, ตทา อุโปสถคฺเค สนฺนิปติเตหิ ภิกฺขุสงฺเฆหิ ปุพฺพกิจฺจวเสน ‘‘อตฺถิ กาจิ ภิกฺขุนิโย โอวาทํ ยาจมานา’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘เอวํ วเทหี’’ติ อตฺตนา วตฺตพฺพวจนํ อญฺเญน กถาเปตฺวา ‘‘อตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต’’ติอาทิํ สยํ วตฺวา ปุน สยเมว คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ อาโรเจตพฺพํฯ อญฺเญน วา ภิกฺขุนา ตสฺมิํ ทิวเส ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสาเปตพฺพํฯ อิทนฺติ ‘‘ตาหี’’ติ พหุวจนํฯ เอกโต สเหวฯ

ญตฺติฏฺฐปเกน วาติ ยตฺถ ติณฺณํ วสนฏฺฐาเน ปาติโมกฺขุทฺเทโส นตฺถิ, ตตฺถ ญตฺติฏฺฐปนเกน วาฯ

อิตเรน วาติ ยตฺถ ทฺเว ภิกฺขู วสนฺติ, เอโก วา, ตตฺถ อิตเรน วา ภิกฺขุนา สเจ สยเมว สมฺมโต, ‘‘อห’’นฺติ วตฺตพฺพํ ตเถวาติ อุโปสถคฺเค วุตฺตสทิสเมวฯ ‘‘อาโรเจตฺวาวา’’ติ อิมินา อนาโรจนํ ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, โอวาโท น อาโรเจตพฺโพ, โย น อาโรเจยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 415) วจนโต โอวาทํ คเหตฺวา อุโปสถคฺเค อนาโรเจตุํ น วฏฺฏติฯ

ปริสุทฺธภาวนฺติ อาปตฺติยา ปริสุทฺธตํฯ อาโรเจถาติ อาวิ กโรถฯ เอตฺถ สิยาติ ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ เอตสฺมิํ ปเท อยมนุโยโค ภเวยฺยฯ กิํ ตํ, ยํ สิยาติ อาห ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติอาทิฯ ปุพฺเพนาปรํ สนฺธิยตีติ ปุพฺพวจเนน อปรํ วจนํ สนฺธานํ คจฺฉติฯ สามคฺคิยาติ กายจิตฺเตหิ สหิตตายฯ คณสฺสาติ อุทฺเทสกํ ฐเปตฺวา จตุวคฺเค เสสภิกฺขูนํฯ สงฺฆสฺส อุทฺทิฏฺฐํ โหตีติ สงฺเฆน อุทฺทิฏฺฐํ โหติฯ กรณตฺเถ เจตํ สามิวจนํฯ เอตฺถาติ ปาติโมกฺขุทฺเทเสฯ ลกฺขณนฺติ สภาโวฯ

เถรา จ นวา จ มชฺฌิมา จาติ เอตฺถ ทสวสฺสา, อติเรกทสวสฺสา จ เถราฯ อูนปญฺจวสฺสา นวาฯ ปญฺจวสฺสา, อติเรกปญฺจวสฺสา จ มชฺฌิมาอฏฺฐิํ กตฺวาติ อตฺตานํ เตน ปาติโมกฺเขน อตฺถิกํ กตฺวา, ตํ วา ปาติโมกฺขํ ‘‘อิทํ มยฺหํ ปาติโมกฺข’’นฺติ อตฺถิํ กตฺวาฯ มนสิ กริตฺวาติ จิตฺเต ฐเปตฺวาฯ โสตทฺวารวเสนาติ โสตทฺวาริกชวนวิญฺญาณวเสนฯ สพฺพเจตสา สมนฺนาหรามาติ จิตฺตสฺส โถกมฺปิ พหิ คนฺตุํ อเทนฺตา สพฺเพน จิตฺเตน อาวชฺเชม, สลฺลกฺเขมาติ อตฺโถฯ มนสิ กโรมาติ อาวชฺเชม, สมนฺนาหรามาติ อตฺโถฯ โส จ โข มนสิกาโร น เอตฺถ อารมฺมณปฺปฏิปาทนลกฺขโณ, อถ โข วีถิปฺปฏิปาทนชวนปฺปฏิปาทนมนสิการปุพฺพกจิตฺเต ฐปนลกฺขโณติ อาห ‘‘เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา จิตฺเต ฐเปยฺยามา’’ติฯ น สเมตีติ น สํคจฺฉติฯ กสฺมา น สํคจฺฉตีติ อาห ‘‘สมคฺคสฺส หี’’ติอาทิฯ กิญฺจ ภิยฺโยติ อาห ‘‘ปาติโมกฺขุทฺเทสโก จา’’ติอาทิฯ สงฺฆปริยาปนฺโนติ สงฺเฆ ปริยาปนฺโน อนฺโตคโธฯ

อิทานิ ตํ ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อายสฺมนฺโตติ สนฺนิปติตานํ ปิยวจเนน อาลปนํฯ

อลชฺชิตาติ อลชฺชิตาย, อลชฺชนภาเวนาติ อตฺโถฯ ตติยตฺเถ หิ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ‘‘อญฺญาณตา’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ กุกฺกุจฺจปฺปกตตาติ กุกฺกุจฺเจน อภิภูตตายฯ สติสมฺโมสาติ สติวิปฺปวาสโตฯ วีติกฺกมนฺติ สิกฺขาปทวีติกฺกมนํฯ

สญฺจิจฺจาติ สญฺเจเตตฺวา, อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโตเยว วีติกฺกมจิตฺตํ เปเสตฺวาติ อตฺโถฯ ปริคูหตีติ นิคูหติ น เทเสติ น วุฏฺฐาติฯ ลชฺชาย ปริคูหนฺโต อลชฺชี น โหติ, ‘‘กิํ อิมินา’’ติ อนาทริเยน ปริคูหนฺโต อลชฺชี โหตีติ ทสฺเสติฯ อคติคมนญฺจ คจฺฉตีติ ภณฺฑภาชนียฏฺฐานาทีสุ ฉนฺทาคติอาทิเภทํ อคติคมนญฺจ คจฺฉติฯ อลชฺชิปุคฺคโลติ อชฺฌตฺติกสมุฏฺฐานลชฺชาวิรหิโต ปุคฺคโลฯ เอตฺถ จ ‘‘สญฺจิจฺจา’’ติ อิมินา อนาทริยวเสเนว อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต, อาปนฺนญฺจ อาปตฺติํ ปริคูหนฺโต, ภณฺฑภาชนียฏฺฐานาทีสุ อคติคมนํ คจฺฉนฺโต จ อลชฺชี โหติ, น อิตโรติ ทสฺเสติฯ

มนฺโทติ มนฺทปญฺโญ, อปญฺญสฺเสเวตํ นามํฯ โมมูโหติ อติสํมูฬฺโหฯ วิราเธตีติ น ราเธติ น สาเธติฯ กุกฺกุจฺเจติ วินยสํสเยฯ กปฺปิยํ เจ กตฺตพฺพํ สิยาติ วินยธรํ ปุจฺฉิตฺวา เตน วตฺถุํ โอโลเกตฺวา มาติกํ, ปทภาชนํ, อนฺตราปตฺติํ, อนาปตฺติญฺจ โอโลเกตฺวา ‘‘กปฺปติ, อาวุโส, มา เอตฺถ กงฺขี’’ติ วุตฺเต กตฺตพฺพํ ภเวยฺยฯ

สหเสยฺยจีวรวิปฺปวาสาทีนีติ เอตฺถ สหเสยฺยา นาม อนุปสมฺปนฺเนน อุตฺตริทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยาปตฺติ, วิปฺปวาโส นาม เอกรตฺตฉารตฺตวเสน วิปฺปวาโสฯ อาทิสทฺเทน สตฺตาหาติกฺกมาทีสุ อาปตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานนฺติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตสงฺขาตานํ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํฯ

เทเสตุ วา ปกาเสตุ วาติ สงฺฆมชฺเฌ วา คณมชฺเฌ วา เอกปุคฺคเล วา เทเสตุ วา ปกาเสตุ วาฯ เอตฺถ จ ปาราชิกาปตฺติเทสนา นาม ภิกฺขุภาวสฺส ปริจฺจาโคฯ วุฏฺฐานํ ปน เทสนาวิเสสตฺตา ‘‘เทสนา’’ติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปกาเสตุ วาติ อาโรเจตุ วาฯ

เอวํ อนาปนฺนา วาติ เอวํ ฉนฺนํ อาการานํ อญฺญตเรน อนาปนฺนา วาฯ วุฏฺฐิตา วาติ ปริวาสาทินา วุฏฺฐิตา วาฯ

อาโรจิตา วาติ อาวิกตา วาฯ อาโรเจนฺโต จ ‘‘ตุยฺหํ สนฺติเก เอกํ อาปตฺติํ อาวิกโรมี’’ติ วา ‘‘อาจิกฺขามี’’ติ วา ‘‘อาโรเจมี’’ติ วา ‘‘มม เอกํ อาปตฺติํ อาปนฺนภาวํ ชานาหี’’ติ วา วทตุ, ‘‘เอกํ ครุกํ อาปตฺติํ อาวิกโรมี’’ติ วา อาทินา นเยน วทตุ, สพฺเพหิปิ อากาเรหิ อาโรจิตาว โหติฯ สเจ ปน ครุกาปตฺติํ อาวิกโรนฺโต ‘‘ลหุกาปตฺติํ อาวิกโรมี’’ติอาทินา นเยน วทติ, อนาวิกตา โหติ อาปตฺติฯ วตฺถุํ อาโรเจติ, อาปตฺติํ อาโรเจติ, อุภยํ อาโรเจติ, ติวิเธนาปิ อาโรจิตาว โหติฯ อสนฺติยา อาปตฺติยาติ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมํฯ ตุณฺหีภาเวนาปิ หีติ เอตฺถ น เกวลํ ‘‘อาม, มยํ ปริสุทฺธา’’ติ วุตฺเตเยว, อถ โข ตุณฺหีภาเวนาปีติ อปิสทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กิํ ตํ ยาวตติยานุสาวิตํ นาม, กถญฺเจตํ ยาวตติยานุสาวิตํ โหตีติ วิจารณายํ อาจริยานํ มติเภทมุเขน ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาวตติยํ อนุสาวิตํ โหตีติ เอตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยเทตํ ติกฺขตฺตุํ อนุสาวิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อตฺถพฺยญฺชนเภทโตติ อรียติ ญายตีติ อตฺโถ, อภิเธยฺยํ, พฺยญฺชียติ อตฺโถ อเนนาติ พฺยญฺชนํ, อกฺขรํ, อตฺโถ จ พฺยญฺชนญฺจ อตฺถพฺยญฺชนานิ, เตสํ เภโท อตฺถพฺยญฺชนเภโท, ตโต, อตฺถสฺส จ พฺยญฺชนสฺส จ วิสทิสตฺตาติ อตฺโถฯ

อิทานิ ตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘อนุสาวนญฺหิ นามา’’ติอาทิมาหฯ หีติ การณตฺเถ นิปาโตฯ ตสฺส ปน ‘‘อภินฺน’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ เตนาติ ภินฺนตฺตาฯ อสฺสาติ ‘‘ยสฺส สิยา’’ติอาทิวจนตฺตยสฺสฯ อวสฺสญฺเจตเมวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา อติปฺปสงฺโคปิ สิยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ เอตนฺติ ‘‘ยสฺส สิยา’’ติอาทิวจนตฺตยํฯ อปเร ‘‘อนุสาวิต’’นฺติ ปทํ น อตีตตฺถํ ทีเปติ, อถ โข อนาคตตฺถํฯ ธาตฺวตฺถสมฺพนฺโธ กาลนฺตรวิหิโตปิ ปจฺจโย กาลนฺตเร สาธุ โหตีติ วิกปฺเปสุํฯ เตนาห ‘‘อปเร ‘อนุสาวิต’นฺติ ปทสฺสา’’ติอาทิฯ อุปริ อุทฺเทสาวสาเนติ ปาราชิกุทฺเทสาวสาเนฯ อตฺถยุตฺตีนํ อภาวโตติ อนาคตตฺถสฺส จ การณสฺส จ อภาวโตฯ อิทานิ ตเมว วิภาเวตุํ ‘‘อิทํ หี’’ติอาทิมาหฯ กถเมตํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ยทิ จสฺสา’’ติอาทิฯ

อยนฺติ อนาคตกาโลฯ อนุสาวิตํ เหสฺสตีติ วเทยฺยาติ อนุปฺปโยคํ อนาคตกาลํ กตฺวา ‘‘อนุสาวิตํ เหสฺสตี’’ติ พุทฺโธ วเทยฺยฯ อยํ เหตฺถาธิปฺปาโย – ยทิ เจตฺถ ธาตฺวตฺถสมฺพนฺโธ -ปจฺจโย สิยา, ตถา สติ ธาตฺวตฺถสมฺพนฺโธ นาม วิเสสนวิเสสฺยภาโว, โส จ อนุปฺปโยคสฺส สมานตฺถภาเว สติ อุปฺปชฺชติ, นาสตีติ ‘‘เหสฺสตี’’ติ อนุปฺปโยคํ วเทยฺย, น จ วุตฺตํฯ ตสฺมา อนาคตํ น ทีเปติ, อตีตกาลเมว ทีเปตีติฯ อนุสาวิยมาเนติ วจนโตติ ‘‘อนุสาวิยมาเน’’ติ วตฺตมานกาลวจนโตฯ ยทิ เอวํ ‘‘ยาวตติยํ อนุสาวิตํ โหตี’’ติ กิมิทนฺติ อาห ‘‘ยาวตติย’’นฺติอาทิฯ กิํ เตน ลกฺขียติ, เยเนตํ ลกฺขณวจนมตฺตํ สิยาติ อาห ‘‘เตนา’’ติอาทิฯ เตนาติ ลกฺขณวจนมตฺเตน เหตุนาฯ

ตเทตนฺติ ปาติโมกฺขํฯ ตํ ปเนตนฺติ ‘‘ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติอาทิกํ ยาวตติยานุสาวนํฯ น ทิสฺสตีติ โนปลพฺภติฯ อิมเมว จ อตฺถนฺติ อิมํ อมฺเหหิ วุตฺตเมวตฺถํฯ ยทิ หิ ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติอาทิวจนตฺตยํ ยาวตติยานุสาวนํ สิยา, ตเทว อุโปสถกฺขนฺธเก (มหาว. 132 อาทโย) วเทยฺย, น ปน ‘‘สกิมฺปิ อนุสาวิตํ โหตี’’ติอาทิกนฺติ อธิปฺปาโยฯ นนุ จายํ วินิจฺฉโย อฏฺฐกถาสุ น อาคโต, อถ กุโต ลทฺโธติ อาห ‘‘อยเมตฺถา’’ติอาทิฯ วินยฏฺฐาเนสุ กตปริจยานํ อาจริยานํ ตํ ตํ อตฺถํ ญาเปนฺตี ปเวณิ อาจริยปรมฺปรา, ตาย อาภโต อานีโต อาจริยปรมฺปราภโต

นนุ สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพํ, อถ กถํ ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘สา จ โข น มุสาวาทลกฺขเณนา’’ติอาทิฯ สมฺปชานมุสาวาเท กิํ โหตีติ ยฺวายํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาโท อสฺส โหตี’’ติ วุตฺโต, โส อาปตฺติโต กิํ โหติ, กตรา อาปตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ ทุกฺกฏํ โหตีติ ทุกฺกฏาปตฺติ โหติฯ วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺฐานาปตฺติ โหตีติ อสฺส หิ ภิกฺขุโน อธมฺมิกาย ปฏิญฺญาย ตุณฺหีภูตสฺส นิสินฺนสฺส มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถิฯ

ยสฺมา ปน อาวิกาตพฺพํ นาวิกาสิ, เตนสฺส วจีทฺวาเร อกิริยโต อยํ อาปตฺติ สมุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพาฯ อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปาฬิยา สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาหฯ เอตํ อุปาลิตฺเถเรน ปริวาเร เสทโมจนคาถาสุ (ปริ. 479) วุตฺตมฺปิ จาติ อตฺโถฯ

อนาลปนฺโต มนุเชน เกนจิ วาจาติ เกนจิ มนุเชน วาจาย อนาลปนฺโตฯ คิรํ โน จ ปเร ภเณยฺยาติ ‘‘อิติ อิเม โสสฺสนฺตี’’ติ ปรปุคฺคเล สนฺธาย สทฺทมฺปิ น นิจฺฉาเรยฺยฯ อาปชฺเชยฺย วาจสิกนฺติ วาจโต สมุฏฺฐิตํ อาปตฺติํ อาปชฺเชยฺยฯ ปญฺหาเมสา กุสเลหิ จินฺติตาติ เอตฺถ ปญฺหาเมสาติ ลิงฺคพฺยตฺตเยน วุตฺตํ, เอโส ปญฺโห กุสเลหิ จินฺติโตติ อตฺโถฯ อยํ ปญฺโห อิมเมว มุสาวาทํ สนฺธาย วุตฺโตฯ

ตํตํสมฺปตฺติยา วิพนฺธนวเสน สตฺตสนฺตานสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอนตฺโถ, อติกฺกมนฏฺเฐน ตสฺมิํ อนฺตราเย นิยุตฺโต, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหติ, อนฺตรายสฺส วา กรณสีโลติ อนฺตรายิโกฯ เตนาห ‘‘วิปฺปฏิสารวตฺถุตายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิปฺปฏิสารวตฺถุตายาติ วิปฺปฏิสาโร นาม ปจฺฉานุตาปวเสน จิตฺตวิปฺปฏิสาโร, ตสฺส การณตายาติ อตฺโถฯ ปฐมชฺฌานาทิปจฺจยภูตออปฺปฏิสารวิรุทฺธสฺส วิปฺปฏิสารสฺส ปจฺจยตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ ปาโมชฺชาทิสมฺภวนฺติ ทุพฺพลตรุณา ปีติ ปาโมชฺชํ, ตํ อาทิ เยสํ เต ปาโมชฺชาทโย, เตสํ สมฺภโว ปฏิลาโภ ปาโมชฺชาทิสมฺภโว, ตํฯ อาทิสทฺเทน ปีติปฺปสฺสทฺธาทีนํ คหณํฯ ปฐมชฺฌานาทีนนฺติ เอตฺถาทิสทฺเทน ปน ‘‘ทุติยสฺส ฌานสฺส อธิคมาย อนฺตรายิโก, ตติยสฺส ฌานสฺส อธิคมาย อนฺตรายิโก, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อธิคมาย อนฺตรายิโก, ฌานานํ, วิโมกฺขานํ, สมาธีนํ, สมาปตฺตีนํ, เนกฺขมฺมานํ, นิสฺสรณานํ, ปวิเวกานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ อธิคมาย อนฺตรายิโก’’ติ (มหาว. 135) วุตฺตทุติยชฺฌานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ วุตฺเต ยํตํสทฺทานํ อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตาย ‘‘ยสฺมา’’ติ อยมตฺโถ อุปฏฺฐิโตเยว โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมาติ ยสฺมา’’ติอาทิฯ ชานนฺเตนาติ ชานมาเนนฯ อิมินาสฺส สมฺปชานมุสาวาทสฺส สจิตฺตกตํ ทสฺเสติฯ

วิสุทฺธิํ อเปกฺขตีติ วิสุทฺธาเปกฺโข, เตน วิสุทฺธาเปกฺเขนฯ สา จ วิสุทฺธิ อิธ วุฏฺฐานาทีติ อาห ‘‘วุฏฺฐาตุกาเมน วิสุชฺฌิตุกาเมนา’’ติฯ วุฏฺฐานคามินิโต สงฺฆาทิเสสโต วุฏฺฐาตุกาเมน, เทสนาคามินิโต วิสุชฺฌิตุกาเมนาติ อตฺโถฯ สงฺฆมชฺเฌ วา คณมชฺเฌ วา เอกปุคฺคเล วาติ อุโปสถคฺเค สงฺฆสฺส อาโรจนวเสน สงฺฆมชฺเฌ วา ตตฺเถว อุภโต นิสินฺนานํ อาโรจนวเสน คณมชฺเฌ วา อนนฺตรสฺส อาโรจนวเสน เอกปุคฺคเล วา ปกาเสตพฺพาฯ อิโต วุฏฺฐหิตฺวาติ อิโต อุโปสถคฺคโต วุฏฺฐายฯ เอตฺถ ปน สภาโคเยว วตฺตพฺโพฯ วิสภาคสฺส หิ วุจฺจมาเน ภณฺฑนกลหสงฺฆเภทาทีนิปิ โหนฺติฯ ตสฺมา ตสฺส อวตฺวา ‘‘อิโต วุฏฺฐหิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา อุโปสโถ กาตพฺโพติ อนฺธกฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. 170) วุตฺตํฯ

กรณตฺเถติ ตติยาวิภตฺติอตฺเถฯ กตฺตริ เหตํ ปจฺจตฺตวจนํ โหติ ผาสุสทฺทาเปกฺขายฯ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ปฐมาวจนํฯ ปฐมชฺฌานาทีนํ อธิคมาย ผาสุ โหตีติ อธิคมตฺถํ ตสฺส ภิกฺขุโน ผาสุ โหติ สุขํ โหติ สํวรสฺส อวิปฺปฏิสารเหตุตฺตาฯ เตนาห ‘‘อวิปฺปฏิสารมูลกาน’’นฺติอาทิฯ ปาปปุญฺญานํ กตากตวเสน จิตฺตวิปฺปฏิสาราภาโว อวิปฺปฏิสาโร, โส มูลํ การณํ เยสํ เต อวิปฺปฏิสารมูลา, อวิปฺปฏิสารมูลาเยว อวิปฺปฏิสารมูลกา, เตสํ อวิปฺปฏิสารมูลกานํฯ สุขปฺปฏิปทา สมฺปชฺชตีติ สุขา ปฏิปทา สมิชฺฌติ, ปฐมชฺฌานาทีนํ สุเขน อธิคโม โหตีติ อธิปฺปาโยฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘นิทาเน ญตฺติฏฺฐปนํ, ปุพฺพกิจฺจสฺส ปุจฺฉนํ;

นิทานุทฺเทสสวเน, วิสุทฺธาโรจเน วิธิ;

อนาโรจเน จาปตฺติ, เญยฺยํ ปิณฺฑตฺถปญฺจก’’นฺติฯ

อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย

วินยตฺถมญฺชูสายํ ลีนตฺถปฺปกาสนิยํ

นิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปาราชิกกณฺฑํ

อิทานิ นิทานุทฺเทสานนฺตรํ วุตฺตสฺส ปาราชิกุทฺเทสสฺส อตฺถํ สํวณฺเณตุํ ‘‘อิทานี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ นิทานานนฺตรนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, นิทานํ อนนฺตรํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถาติ ปาราชิกกณฺเฑฯ ปาติโมกฺเขติ ภิกฺขุปาติโมกฺเขฯ จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท อูนาติเรกภาวนิวตฺตนโตฯ ปาราชิกาติ สชาตินามํฯ อาปตฺติโยติ สพฺพสาธารณนามํฯ อุทฺทิสียตีติ อุทฺเทโสฯ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโสฯ เตนาห ‘‘อุทฺทิสิตพฺพต’’นฺติฯ