เมนู

วิตฺถารมคฺคญฺจ สมาสยิตฺวาติ โปราณฏฺฐกถาสุ ยถาฐาเน วตฺตพฺพมฺปิ ปทตฺถวินิจฺฉยาทิกํ อติวิตฺถิณฺเณน วจนกฺกเมน เจว วุตฺตเมว อตฺถนยํ อปฺปมตฺตกวิเสเสน ปุนปฺปุนํ กถเนน จ ตตฺถ ตตฺถ ปปญฺจิตํ ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ ปหาย สลฺลหุเกน อตฺถวิญฺญาปเกน ปทกฺกเมน เจว วุตฺตนยสทิสํ วตฺตพฺพํ อติทิสิตฺวา จ สงฺเขปนเยเนว วณฺณยิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ สารตฺถทีปนิยํ ปน วินยฏีกายํ ‘‘โปราณฏฺฐกถาสุ อุปริ วุจฺจมานมฺปิ อาเนตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปปญฺจิตํ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน…เป.… อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขูติ เอตฺถ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนมฺปิ กมฺมานํ วิตฺถารกถา วิย ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ สงฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ตนฺติกฺกมํ กญฺจิ อโวกฺกมิตฺวาติ เอตฺเถว วตฺตุํ ยุตฺตํฯ อญฺญตฺถ ปาฬิยา วตฺตพฺพํ อญฺญตฺถ กถนญฺหิ ตนฺติกฺกมํ โวกฺกมิตฺวา กถนํ นามฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตเถว วณฺณิตุํ ยุตฺตรูปํ หุตฺวา อนุกฺกเมน อาคตํ ปาฬิํ ปริจฺจชิตฺวา สํวณฺณนโต สีหฬฏฺฐกถาสุ อยุตฺตฏฺฐาเน วณฺณิตํ ยถาฐาเนเยว วณฺณนโต จ วุตฺตํ ‘ตนฺติกฺกมํ กญฺจิ อโวกฺกมิตฺวา’’’ติฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ กถํ ปน วิตฺถารมคฺคสฺส สงฺขิปเน วินิจฺฉโย น หียตีติ? อาห ‘‘วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา’’ติฯ สงฺขิปนฺโตปิ ปุนปฺปุนํ วจนาทิเมว สงฺขิปนฺโต, วินิจฺฉยํ ปน อฏฺฐกถาสุ สพฺพาสุปิ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ อเสสยิตฺวา, กิญฺจิมตฺตมฺปิ อปริหาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตนฺติกฺกมํ กญฺจิ อโวกฺกมิตฺวาติ กญฺจิ ปาฬิกฺกมํ อนติกฺกมิตฺวา, อนุกฺกเมเนว ปาฬิํ วณฺณยิสฺสามาติ อตฺโถฯ

สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถนฺติ เวรญฺชกณฺฑาทีสุ อาคตานํ ฌานกถาทีนํ สุตฺตนฺตวจนานํ สีหฬฏฺฐกถาสุ ‘‘สุตฺตนฺติกานํ ภาโร’’ติ วตฺวา อวณฺณิตพฺพฏฺฐานํ อตฺถํ ตํตํสุตฺตานุรูปํ สพฺพโส ปริทีปยิสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ เหสฺสตีติ ภวิสฺสติ, กรียิสฺสตีติ วา อตฺโถฯ เอตฺถ จ ปฐมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ‘‘ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ จตุพฺพิธํ กิจฺจํ นิปฺผาเทตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา ภวิสฺสตี’’ติ วณฺณนาวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพาฯ ปจฺฉิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป ปน ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ กตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา อมฺเหหิ กรียิสฺสตี’’ติ เอวํ อาจริยวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพาฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

พาหิรนิทานกถา

อิทานิ สํวรวินยปหานวินยาทีสุ พหูสุ วินเยสุ อตฺตนา ‘‘ตํ วณฺณยิสฺสํ วินย’’นฺติ เอวํ สํวณฺเณตพฺพภาเวน ปฏิญฺญาตํ วินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ตตฺถาติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ยถาวุตฺตาสุ คาถาสุฯ ตาว-สทฺโท ปฐมนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ ทฏฺฐพฺโพ, เตน ปฐมํ วินยํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺฉา ตสฺส วณฺณนํ กริสฺสามาติ ทีเปติฯ ววตฺถเปตพฺโพติ นิยเมตพฺโพฯ เตเนตํ วุจฺจตีติ ยสฺมา ววตฺถเปตพฺโพ, เตน เหตุนา เอตํ วินโย นามาติอาทิกํ นิยามกวจนํ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ อสฺสาติ วินยสฺสฯ มาติกาติ อุทฺเทโสฯ โส หิ นิทฺเทสปทานํ ชนนีฐาเน ฐิตตฺตา มาตา วิยาติ ‘‘มาติกา’’ติ วุจฺจติฯ

อิทานิ สํวณฺเณตพฺพมตฺถํ มาติกํ ปฏฺฐเปตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห วุตฺตํ เยนาติอาทิฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตํ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรญฺชายํ วิหรตีติอาทินิทานวจนปฏิมณฺฑิตํ วินยปิฏกํ เยน ปุคฺคเลน วุตฺตํ, ยสฺมิํ กาเล วุตฺตํ, ยสฺมา การณา วุตฺตํ, เยน ธาริตํ, เยน จ อาภตํ, เยสุ ปติฏฺฐิตํ, เอตํ ยถาวุตฺตวิธานํ วตฺวา ตโต เตน สมเยนาติอาทิปาฐสฺส อตฺถํ อเนกปฺปการโต ทสฺเสนฺโต วินยสฺส อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามีติฯ

เอตฺถ จ วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมาติ อิทํ วจนํ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติอาทินิทานวจนมตฺตํ อเปกฺขิตฺวา วตฺตุกาโมปิ วิสุํ อวตฺวา ‘‘นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ, อิทมโวจาติ นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณ’’นฺติ วจนโต นิทานนิคมนานิปิ สตฺถุเทสนาย อนุวิธานตฺตา ตทนฺโตคธาเนวาติ นิทานสฺสาปิ วินยปาฬิยํเยว อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมาติ อิทมฺปิ วินยปิฏกสมฺพนฺธํเยว กตฺวา มาติกํ ฐเปติฯ มาติกาย หิ เอตนฺติ วุตฺตํ วินยปิฏกํเยว สามญฺญโต สพฺพตฺถ สมฺพนฺธมุปคจฺฉติฯ

อิทานิ ปน ตํ วิสุํ นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ตตฺถ วุตฺตํ เยนาติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ เตสุ มาติกาปเทสุฯ อิทนฺติ เตน สมเยนาติอาทินิทานวจนํฯ หิ-สทฺโท ยสฺมาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, ยสฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อตฺตนา ปจฺจกฺขํ กตฺวา วุตฺตวจนํ น โหติฯ

อถ วา อตฺตโน ปจฺจกฺขกาเล ธรมานกาเล วุตฺตวจนํ น โหติฯ ตทุภเยนาปิ ภควโต วุตฺตวจนํ น โหตีติ อตฺโถฯ

ปฐมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปฐมมหาสงฺคีติ นาม เจสาติ เอตฺถ -สทฺโท วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ, อุปญฺญาสตฺโถ วา, อุปญฺญาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติฯ เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิญฺจิ วตฺวา ปุน อปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จ-สทฺทปฺปโยโคฯ ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สภาคตฺถวเสน สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ, มหาวิสยตฺตา ปูชนียตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติฯ ทุติยาทิํ อุปาทาย เจสา ‘‘ปฐมมหาสงฺคีตี’’ติ วุตฺตาฯ นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตตฺถ โกสลฺลตฺถํ

เวเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตาว กิริยา นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจนฺติ อาห ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนญฺหิ อาทิํ กตฺวา’’ติฯ ตตฺถ สติปฏฺฐานาทิธมฺโม เอว ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกนฺติ วา อาณา, ตํ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํฯ กตพุทฺธกิจฺเจติ นิฏฺฐิตพุทฺธกิจฺเจ ภควติ โลกนาเถติ สมฺพนฺโธฯ กุสินารายนฺติ สมีปตฺเถ เอตํ ภุมฺมวจนํฯ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ตสฺส นครสฺส อุปวตฺตนภูตํ มลฺลราชูนํ สาลวนุยฺยานํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ นครํ ปวิสนฺตา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ อุยฺยานสฺส จ นครสฺส จ มชฺเฌ สาลวนํ วุจฺจติฯ กุสินาราย หิ ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย ตํ อุยฺยานํ โหติ, ตโต อุยฺยานโต สาลวนราชิวิราชิโต มคฺโค ปาจีนาภิมุโข คนฺตฺวา นครสฺส ทกฺขิณทฺวาราภิมุโข อุตฺตเรน นิวตฺโต, เตน มคฺเคน มนุสฺสา นครํ ปวิสนฺติ, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ กิร อุปวตฺตเน อญฺญมญฺญสํสฏฺฐวิฏปานํ สมฺปนฺนฉายานํ สาลปนฺตีนมนฺตเร ภควโต ปรินิพฺพานมญฺโจ ปญฺญตฺโต, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยมกสาลานมนฺตเร’’ติฯ อุปาทียติ กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํฯ ตเทว กมฺมกิเลเสหิ สมฺมา อปฺปหีนตาย เสโส, นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสา, นิพฺพานธาตุ, ตายฯ