ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา

[12] อรูปชฺฌานานมฺปิ องฺคสมตาย จตุตฺถชฺฌาเน สงฺคโหติ อาห เกสญฺจิ อภิญฺญาปาทกานีติอาทิ, เตเนว วกฺขติ ‘‘อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺฐ. 1.12)ฯ เตสุ จ จตุตฺถชฺฌานเมว อภิญฺญาปาทกํ นิโรธปาทกํ โหติ, น อิตรานิฯ ทูรการณตํ ปน สนฺธาย ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติ เนสมฺปิ เอกโต คหณํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ จิตฺเตกคฺคตตฺถานีติ อิทํ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ขีณาสวานนฺติอาทิฯ สพฺพกิจฺจสาธกนฺติ ทิพฺพวิหาราทิสพฺพพุทฺธกิจฺจสาธกํฯ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกนฺติ อิมินา ยถาวุตฺตํ วิปสฺสนาปาทกตฺตาทิสพฺพํ สมฺปิณฺเฑติฯ อิทญฺหิ ฌานํ ภควโต สพฺพพุทฺธคุณทายกสฺส มคฺคญาณสฺส ปทฏฺฐานตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถยิทนฺติ ยถา อิทํฯ อภินีหารกฺขมนฺติ อิทฺธิวิธาทิอตฺถํ ตทภิมุขํ นีหรณโยคฺคํฯ

ฌานปฺปฏิลาภปจฺจยานนฺติ ฌานปฺปฏิลาภเหตุกานํ ฌานปฺปฏิลาภํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกานํฯ ปาปกานนฺติ ลามกานํฯ อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย วเสน โอติณฺณานํ นีวรณภาวํ ตเทกฏฺฐตญฺจ อปฺปตฺตานํ อตฺตุกฺกํสนาทิวสปฺปวตฺตานํ อโห วต มเมว สตฺถา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขูนํ เอวรูปํ ธมฺมํ เทเสยฺยาติอาทินยปฺปวตฺตานํ มานาทีนํฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ฌานปฺปฏิลาภปจฺจนีกาน’’นฺติปิ ปาฐํ ลิขนฺติ, โส ปมาทปาโฐติ คเหตพฺโพ ‘‘ฌานปฺปฏิลาภปจฺจนีกานํ นีวรณานํ อภาวสฺส นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺโธ’’ติ เอวํ ปุพฺเพ ปริสุทฺธปเทเยว วุตฺตตฺตาฯ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 1.12) ปน ‘‘อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ อตฺโถติ อยมฺปิ ปาโฐ อยุตฺโต เอวาติ คเหตพฺพํฯ ตโต เอว จ วิสุทฺธิมคฺเค อยํ ปาโฐ สพฺเพน สพฺพํ น ทสฺสิโต’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ เอวํ นีวรณภาวปฺปตฺตโทสานํ ปรามฏฺฐตฺตา อยํ ปาโฐ ปฏิกฺขิตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

อภิชฺฌาทีนนฺติ เอตฺถ อภิชฺฌา-สทฺเทน จ อนีวรณสภาวสฺเสว โลภสฺส มานาทีนญฺจ คหณํ ฌานปฺปฏิลาภปจฺจยานนฺติ อนุวตฺตมานตฺตาฯ อุภยมฺปีติ อนงฺคณตฺตํ วิคตูปกฺกิเลสตฺตญฺจาติ เอตํ อุภยมฺปิ ยถากฺกมํ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ เตสุ จ สุตฺเตสุ กิญฺจาปิ นีวรณสภาวปฺปตฺตา ถูลโทสาปิ วุตฺตา, ตถาปิ อธิคตจตอุตฺถชฺฌานสฺส วเสน วุตฺตตฺตา อิธ สุขุมา เอว เต คหิตาฯ องฺคณุปกฺกิเลสสามญฺเญน ปเนตฺถ สุตฺตานํ อปทิสนํฯ ตถา หิ ‘‘สุตฺตานุสาเรนา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สุตฺตวเสนาติฯ

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยํ ญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสนฺโต อาห ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหีติอาทิฯ อิทานิ ปุพฺเพนิวาสํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติํ ตตฺถ ญาณญฺจ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ตตฺถาติอาทิ วุตฺตํฯ ปุพฺพ-สทฺโท อตีตภววิสโย, นิวาส-สทฺโท จ กมฺมสาธโนติ อาห ‘‘ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติฯ นิวุตฺถตา เจตฺถ สกสนฺตาเน ปวตฺตตา, เตนาห อนุภูตาติอาทิฯ อิทานิ สปรสนฺตานสาธนวเสน นิวาส-สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิวุตฺถธมฺมา วา นิวุตฺถา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ โคจรนิวาเสนาติอาทิ วุตฺตํฯ โคจรภูตาปิ หิ ธมฺมา ญาเณน นิวุตฺถา นาม โหนฺติ, เต ปน สปรวิญฺญาณโคจรตาย ทุวิธาติ ทสฺเสตุํ อตฺตโนติอาทิ วุตฺตํฯ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา นิวุตฺถาติ สมฺพนฺโธฯ อิธาปิ ปริจฺฉินฺนาติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อนมตคฺเคปิ หิ สํสาเร อตฺตนา อวิญฺญาตปุพฺพานํ สตฺตานํ ขนฺธา ปเรเหว เกหิจิ วิญฺญาตตฺตา ปรวิญฺญาณวิญฺญาตา นาม วุตฺตา, เตสํ อนุสฺสรณํ ปุริมโต ทุกฺกรํ เยหิ ปเรหิ วิญฺญาตตาย เต ปรวิญฺญาณวิญฺญาตา นาม ชาตา, เตสํ วตฺตมานสนฺตานานุสาเรน วิญฺญาตพฺพโตฯ เต จ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตา ทุวิธา ปรินิพฺพุตา อปรินิพฺพุตาติฯ เตสุ จ ปรินิพฺพุตานุสฺสรณํ ทุกฺกรํ สพฺพโส สุสมุจฺฉินฺนสนฺตานตฺตาฯ ตํ ปน สิขาปฺปตฺตปรวิญฺญาตํ ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสู’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฉินฺนวฏุมกา อตีเต ปรินิพฺพุตา ขีณาสวา ฉินฺนสํสารมคฺคตฺตา ฯ อาทิ-สทฺเทน อปรินิพฺพุตานํ ปรวิญฺญาณวิญฺญาตานมฺปิ สีโหกฺกนฺติกวสเอน อนุสฺสรณํ คหิตํฯ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

วิหิต-สทฺโท วิธ-สทฺทปริยาโยติ อาห ‘‘อเนกวิธ’’นฺติ, ภวโยนิอาทิวเสน พหุวิธนฺติ อตฺโถฯ วิหิตนฺติ วา ปยุตฺตํ วณฺณิตนฺติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘อเนเกหิ ปกาเรหิ วิหิต’’นฺติ วตฺตพฺเพ มชฺเฌปทโลปํ กตฺวา นิทฺทิฏฺฐนฺติ อาห ‘‘อเนเกหิ…เป.… สํวณฺณิต’’นฺติฯ ปกาเรหีติ นามโคตฺตาทิปกาเรหิฯ สํวณฺณิตนฺติ พุทฺธาทีหิ กถิตํฯ อนุ-สทฺโท อนนฺตรตฺถทีปโกติ อาห ‘‘อภินินฺนามิตมตฺเต เอวา’’ติ, เอเตน จ ปริกมฺมสฺส อารทฺธตํ ทสฺเสติฯ ปูริตปารมีนญฺหีติอาทินา ปริกมฺมํ วินาปิ สิทฺธิํ ทสฺเสติฯ

อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถติ อนุสฺสริตุํ อารทฺธานํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธานํ ทสฺสนตฺเถฯ ชายตีติ ชาติ, ภโวฯ โส เอกกมฺมมูลโก อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน ขนฺธปฺปพนฺโธ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ อธิปฺเปโตติ อาห เอกมฺปีติอาทิฯ กปฺโปติ อสงฺเขฺยยฺยกปฺโป, โส ปน อตฺถโต กาโล ตถาปวตฺตธมฺมมุปาทาย ปญฺญตฺโต, เตสํ วเสนสฺส ปริหานิ จ วฑฺฒิ จ เวทิตพฺพาฯ สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏนํ วินาโส อสฺส อตฺถีติ สํวฏฺโฏ, อสงฺเขฺยยฺยกปฺโปฯ สํวฏฺเฏน วินาเสน สห ติฏฺฐติ สีเลนาติ สํวฏฺฏฏฺฐายีฯ เอวํ วิวฏฺโฏติอาทีสุปิฯ ตตฺถ วิวฏฺฏนํ วิวฏฺโฏ, อุปฺปตฺติ, วฑฺฒิ วาฯ เตเชน วินาโส เตโชสํวฏฺโฏฯ วิตฺถารโต ปนาติ ปุถุลโต ปน สํวฏฺฏสีมาเภโท นตฺถิ, เตนาห ‘‘สทาปี’’ติฯ เอกนคริยา วิย อสฺส ชาตกฺขเณ วิการาปชฺชนโต ชาติกฺเขตฺตโวหาโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิอาทีสุ กมฺปตี’’ติ วุตฺตํฯ อานุภาโว ปวตฺตตีติ ตทนฺโตคธานํ สพฺเพสํ สตฺตานํ โรคาทิอุปทฺทโว วูปสมฺมตีติ อธิปฺปาโยฯ ยํ ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยาติ วุตฺตนฺติ ยํ วิสยกฺเขตฺตํ สนฺธาย เอกสฺมิํ เอว ขเณ สพฺพตฺถ สเรน อภิวิญฺญาปนํ, อตฺตโน รูปกายทสฺสนญฺจ ปฏิชานนฺเตน ภควตา ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ

เอเตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ปวตฺตผลโภชโนติ สยํปติตผลาหาโร, อิทญฺจ ตาปสกาลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิธูปปตฺติยาติ อิธ จริมภเว อุปปตฺติยาฯ เอกโคตฺโตติ ตุสิตโคตฺเตน เอกโคตฺโตฯ อิตเรติ วณฺณาทโยฯ ติตฺถิยาติ กมฺมผลวาทิโนฯ อภินีหาโรติ อภินีหาโรปลกฺขิโต ปุญฺญญาณสมฺภรณกาโล วุตฺโตฯ จุติปฏิสนฺธิวเสนาติ อตฺตโน ปรสฺส วา ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺตภาเว จุติํ ทิสฺวา อนฺตรา กิญฺจิ อนามสิตฺวา ปฏิสนฺธิยา เอว คหณวเสน เอวํ ชานนํ อิจฺฉิตปฺปเทโสกฺกมนนฺติ อาห เตสญฺหีติอาทิฯ อุภยถาปีติ ขนฺธปฏิปาฏิยาปิ จุติปฏิสนฺธิวเสนปิฯ สีโหกฺกนฺตวเสนปีติ สีหนิปาตวเสนปิฯ กิเลสานํ อาตาปนปริตาปนฏฺเฐน วีริยํ อาตาโปติ อาห ‘‘วีริยาตาเปนา’’ติฯ

ทิพฺพจกฺขุญาณกถาวณฺณนา

[13] ทิวิ ภวตฺตา ทิพฺพนฺติ เทวานํ ปสาทจกฺขุ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทิพฺพสทิสตฺตา’’ติฯ ทูเรปีติ ปิ-สทฺเทน สุขุมสฺสาปิ อารมฺมณสฺส คหณํฯ วีริยารมฺภวเสน อิชฺฌนโต สพฺพาปิ ภาวนา, ปธานสงฺขารสมนฺนาคโต วา อิทฺธิปาทภาวนาวิเสสโต วีริยภาวนาติ อาห ‘‘วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺต’’นฺติฯ ทิพฺพวิหารวเสนาติ กสิณาทิชฺฌานจตอุกฺกวเสนฯ อิมินา ทูรการณตฺเถ อสฺส ทิพฺพภาวมาหฯ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ อิมินา อาสนฺนการณภูตปาทกชฺฌานโต นิพฺพตฺตนฺติ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ อิมสฺส ทิพฺพวิหารปอยาปนฺนํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ นิสฺสยปจฺจยภูตํ นิสฺสาย ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส ปวตฺตตฺตาติปิ อตฺโถฯ ทิวุธาตุสฺส ชุติคติโยคํ สนฺธาย อาโลกปอคฺคเหนาติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาโลกปริคฺคเหนาติ กสิณาโลกปริคฺคหวเสนฯ ทสฺสนฏฺเฐนาติ รูปทสฺสนภาเวน, อิมินา ‘‘จกฺขติ รูปํ วิภาเวตี’’ติ นิพฺพจนโต จกฺขุตฺตํ ทสฺเสติฯ จกฺขุกิจฺจกรเณนาติ อิทํ จกฺขุมิว จกฺขูติ อุปมาย สทิสนิมิตฺตทสฺสนํ, สมวิสมาทิทสฺสนสงฺขาตสฺส จกฺขุกิจฺจสฺส กรณโตติ อตฺโถฯ

ยถาหาติ อุปกฺกิเลสสุตฺตปฺปเทสํ (ม. นิ. 3.242) นิทสฺเสติฯ ตตฺถ วิจิกิจฺฉาติอาทีสุ ภควโต โพธิมูเล อนภิสมฺพุทฺธสฺเสว ทิพฺพจกฺขุนา นานาวิธานิ รูปานิ ปสฺสนฺตสฺส ‘‘อิทํ นุ โข กิํ, อิทํ นุ โข กิ’’นฺติ วิจิกิจฺฉา อุปฺปนฺนา, ตโต ปน วิจิกิจฺฉานิวตฺตนตฺถํ ตานิ รูปานิ อมนสิกโรโต อมนสิกโรนฺตสฺส ถินมิทฺธํ อุปฺปนฺนํ, ตโต นิวตฺตนตฺถํ ปุน สพฺพรูปานิ มนสิกโรโต รกฺขสาทีสุ ฉมฺภิตตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ‘‘กิเมตฺถ ภายิตพฺพ’’นฺติ ภยวิโนทนวเสน มนสิกโรโต อตฺตโน มนสิการโกสลฺลํ ปฏิจฺจ อุปฺปิลสงฺขาตา สมาธิทูสิกา เคหสิตปีติ อุปฺปนฺนา, ตนฺนิเสธาย มนสิการวีริยํ สิถิลํ กโรนฺตสฺส กายาลสิยสงฺขาตํ ทุฏฺฐุลฺลํ, ตนฺนิเสธาย ปุน วีริยํ ปคฺคณฺหโต อจฺจารทฺธวีริยํ, ปุน ตนฺนิเสธาย วีริยํ สิถิลยโต อติลีนวีริยํ อุปฺปนฺนํ, ตนฺนิเสเธตฺวา ทิพฺพรูปานิ ปสฺสโต อภิชปฺปาสงฺขาตา ตณฺหา อุปฺปนฺนา, ตนฺนิเสธาย หีนาทินานารูปานิ มนสิกโรโต นานารมฺมณวิกฺเขปสงฺขาตา นานตฺตสญฺญา อุปฺปนฺนาฯ