จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.22; อ. นิ. 2.5; มหานิ. 196), สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิต’’นฺติ เอวํ วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํฯ

ฉนฺโท กาโมติอาทีสุ ปตฺถนากาเรน ปวตฺโต ทุพฺพโล โลโภ อิจฺฉนฏฺเฐน ฉนฺโทฯ ตโต พลวา รญฺชนฏฺเฐน ราโคฯ ตโตปิ พลวตโร ฉนฺทราโคฯ นิมิตฺตานุพฺยญฺชนสงฺกปฺปวเสน ปวตฺโต สงฺกปฺโปฯ ตโตปิ พลวสงฺกปฺปวเสเนว ปวตฺโต ราโคฯ ตโตปิ พลวตโร สงฺกปฺปราโคฯ สฺวายํ ปเภโท เอกสฺเสว โลภสฺส ปวตฺติอาการเภเทน อวตฺถาเภเทน จ วุตฺโตฯ

ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กถนฺติ อตฺโถฯ เอตนฺติ ปุพฺพปเทเยว อวธารณกรณํ, เอตํ อตฺถชาตํ วาฯ ตนฺนิสฺสรณโตติ เตสํ กามานํ นิสฺสรณตฺตาฯ เอสาติ เอว-กาโรฯ กามธาตุ นาม กามภโว, เนกฺขมฺมนฺติ ปฐมชฺฌานํฯ เอสาติ นิยโมฯ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกา ตทงฺควิเวกาทโยฯ กายจิตฺตอุปธิวิเวกา กายวิเวกาทโย, ตโย เอว อิธ ฌานกถาย, สมุจฺเฉทวิเวกาทีนํ อสมฺภวาฯ นิทฺเทเสติ มหานิทฺเทเสฯ ตตฺเถวาติ มหานิทฺเทเส เอวฯ วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเคฯ เอวญฺหิ สตีติ อุภเยสมฺปิ กามานํ สงฺคเห สติฯ

ปุริเมนาติ กายวิเวเกนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ กายจิตฺตวิเวกทฺวเยฯ ทุติเยนาติ จิตฺตวิเวเกนฯ เอเตสนฺติ ยถาวุตฺตนเยน วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกทฺวยสฺส วาจกภูตานํ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหีติ อิเมสํ ปทานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ พาลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโคติ อนุวตฺตติฯ อกุสลธมฺโม หิ พาลภาวสฺส เหตุฯ อาสยโปสนนฺติ อาสยสฺส วิโสธนํ วฑฺฒนญฺจฯ วิภงฺเค นีวรณาเนว วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘อุปริฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต’’ติฯ ตตฺถ อุปริ สวิตกฺกนฺติอาทินา วุจฺจมานานิ ฌานงฺคานิ, เตสํ อตฺตโน ปจฺจนีกานํ ปฏิปกฺขภาวทสฺสนโตติ อตฺโถฯ อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวสฺส ทสฺสนโตติปิ ปาโฐฯ

ตตฺถ ‘‘อุปริ วุจฺจมานฌานงฺคานํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน ปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต’’ติ ‘‘นีวรณานํ ตาเนว วิภงฺเค วุตฺตานี’’ติปิ อตฺถํ วทนฺติ ฯ เปฏเกติ มหากจฺจายนตฺเถเรน กตํ เนตฺติปฺปกรณนยานุสาริปกรณํ, ตํ ปน ปิฏกานํ วณฺณนาภูตตฺตา ‘‘เปฏก’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมินฺติ อตฺโถฯ

วิตกฺกนํ นาม อารมฺมณปริกปฺปนนฺติ อาห ‘‘อูหน’’นฺติฯ รูปํ รูปนฺติอาทินา วิสเย อาโกเฏนฺตสฺส วิสยปฺปวตฺติอาหนนํ อุปริ อาหนนนฺติ เวทิตพฺพํฯ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนํ นาม อารมฺมณาภิมุขกรณํฯ อนุสญฺจรณนฺติ อนุปริพฺภมนํ, ตญฺจ ขณนฺตรสฺส ตถากาเรน อุปฺปาทนเมว, น หิ ปรมตฺถโต เอกสฺส สญฺจรณมตฺถิ, เอวมญฺญตฺถาปิ อีทิเสสุฯ อนุมชฺชนนฺติ ปริมชฺชนํฯ ตตฺถาติ อารมฺมเณฯ สหชาตานุโยชนํ สกิจฺจานุวตฺติตากรเณนฯ กตฺถจีติ ทุติยชฺฌานวิรหิเตสุ สวิจารจิตฺเตสุ สพฺพตฺถาติ อตฺโถฯ วิจาเรน สห อุปฺปชฺชมาโนปิ วิตกฺโก อารมฺมเณ อภินิโรปนากาเรน ปวตฺติํ สนฺธาย ‘‘ปฐมาภินิปาโต’’ติ วุตฺโตฯ วิปฺผารวาติ อวูปสนฺตสภาวตาย เวควา, เตเนเวส ทุติยชฺฌาเน ปหานงฺคํ ชาตํฯ ปฐมทุติยชฺฌาเนสูติ ปญฺจกนยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ องฺควินิมุตฺตสฺส ฌานสฺส อภาวํ ทสฺเสนฺโต รุกฺโข วิยาติอาทิมาหฯ

วิเวก-สทฺทสฺส ภาวสาธนปกฺเข ‘‘ตสฺมา วิเวกา’’ติ วุตฺตํ, อิตรปกฺเข ‘‘ตสฺมิํ วิเวเก’’ติฯ ปินยตีติ ตปฺเปติ, วฑฺเฒติ วาฯ ผรณรสาติ ปณีตรูเปหิ กาเย พฺยาปนรสาฯ สาตลกฺขณนฺติ อิฏฺฐสภาวํ, มธุรนฺติ อตฺโถฯ สมฺปยุตฺตานํ ปีฬนชฺฌุเปกฺขนํ อกตฺวา อนุ อนุ คณฺหนํ อุปการิตา วา อนุคฺคโหฯ วนเมว วนนฺตํฯ อุทกเมว อุทกนฺตํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมเย ปากฏภาวโตติ อิมินา อิฏฺฐารมฺมณาทิปฏิลาภสมเยปิ สุขํ วิชฺชมานมฺปิ อปากฏํ, ปีติเยว ตตฺถ ปากฏา, ปฏิลทฺธรสานุภวนสมเย จ วิชฺชมานปีติโตปิ สุขเมว ปากฏตรนฺติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ เจตสิกสุขวเสเนว ปฏิลทฺธรสานุภวนํ เวทิตพฺพํ, น กายิกสุขวเสน ตสฺส ปีติสมฺปโยคสฺเสว อภาเวน อิธานธิปฺเปตตฺตาฯ อยญฺจ ปีตีติอาทิ อญฺญปทตฺถสมอาสทสฺสนํ, อสฺสตฺถิปกฺเข ตทฺธิตปจฺจยทสฺสนํ วาฯ ทุติยวิกปฺเปน อญฺญปทตฺถสมาสวเสเนว ‘‘วิเวกชํ ปีติสุข’’นฺติ อิทํ เอกํ ปทนฺติ ทสฺเสติ, วิภตฺติยา จ อโลปํฯ

คณนานุปุพฺพตาติ เทสนากฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฐมํ สมาปชฺชตีติ อิทํ อาทิกมฺมิกวเสน วุตฺตํ, จิณฺณวสีนํ ปน โยคีนํ อุปฺปฏิปาฏิยาปิ ฌานํ อุปฺปชฺชเตวฯ ฌาเปตีติ ทหติฯ อนิจฺจาทิลกฺขณวิสยาย วิปสฺสนาย อุปนิชฺฌายนํ กถํ นิพฺพานาลมฺพนสฺส มคฺคสฺส โหตีติ อาห วิปสฺสนายาติอาทิฯ ตตฺถ มคฺเคน สิชฺฌตีติ นิจฺจาทิวิปลฺลาสปฺปหายเกน สห มคฺเคเนว ตํ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อสมฺโมหโต อตฺตโน สิชฺฌติฯ อถ วา มคฺเคนาติ มคฺคกิจฺเจน, วิปลฺลาสปฺปหาเนนาติ อตฺโถฯ

อญฺโญติ สตฺโตฯ อวุตฺตตฺตาติ ‘‘สจิตฺเตกคฺคต’’นฺติ ฌานปาฬิยํ (วิภ. 508 อาทโย) อวุตฺตตฺตาฯ วุตฺตตฺตาติ ตสฺสา ฌานปาฬิยา วิภงฺเค วุตฺตตฺตาฯ

ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา

อชฺฌตฺตนฺติ ฌานวิเสสนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อิธ นิยกชฺฌตฺตมธิปฺเปต’’นฺติฯ ฌานญฺหิ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ น โหติ ฉฬินฺทฺริยานเมว ตพฺภาวโตฯ ขุทฺทกา อูมิโย วีจิโยฯ มหติโย ตรงฺคาฯ สนฺตา โหนฺติ สมิตาติอาทีนิ อญฺญมญฺญเววจนานิ, ฌานพเลน สมติกฺกนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อปฺปิตาติ คมิตา วินาสํ ปาปิตาฯ ปริยาโยติ ฌานปริกฺขาเร ฌานโวหารตฺตา อปรมตฺถโตฯ