จูฬสงฺคามํ

อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปตฺติวณฺณนา

[365] ตตฺร หีติ ตสฺมิํ สนฺนิปาเตฯ อตฺตปจฺจตฺถิกาติ ลชฺชิเปสลสฺส โจทกปาปครหีปุคฺคลสฺส อนตฺถกามา เวรีปุคฺคลาฯ สาสนปจฺจตฺถิกาติ อตฺตโน อนาจารานุคุณํ พุทฺธวจนํ ปกาเสนฺโต ตณฺหาคติกา, ทิฏฺฐิคติกา จฯ อชฺโฌคาเหตฺวาติ อลชฺชิอภิภวนวเสน สงฺฆมชฺฌํ ปวิสิตฺวาฯ โส สงฺคามาวจโรติ โส โจทโก สงฺคามาวจโร นามฯ ทิฏฺฐสุตมุตมฺปิ ราชกถาทิกนฺติ ทิฏฺฐสุตวเสเนว ราชโจราทิกถํ, มุตวเสนปิ อนฺนาทิกถญฺจ อกเถนฺเตนาติ โยเชตพฺพํฯ กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา วาติอาทีสุ รูปารูปปฏิจฺเฉทปเทน สกลอภิธมฺมตฺถปิฏกตฺตํ ทสฺเสติฯ สมถาจาราทีหิ ปฏิสํยุตฺตนฺติ สกลสุตฺตนฺตปิฏกตฺตํฯ ตตฺถ สมถาจาโร นาม สมถภาวนากฺกโมฯ ตถา วิปสฺสนาจาโรฯ ฐานนิสชฺชวตฺตาทินิสฺสิตาติ สงฺฆมชฺฌาทีสุ ครุจิตฺตีการํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา ฐานาทิกฺกมนิสฺสิตา เจว จุทฺทสมหาวตฺตาทิวตฺตนิสฺสิตา จ, อาทิ-สทฺเทน อปฺปิจฺฉตาทินิสฺสิตา จาติ อตฺโถฯ ปญฺเห อุปฺปนฺเนติ เกนจิ อุปฺปนฺเน ปญฺเห ปุจฺฉิเตฯ อิทญฺจ อุปลกฺขณมตฺตํ, ยํ กิญฺจิ อุปฏฺฐิตํ ธมฺมํ ภาสสฺสูติ อธิปฺปาโยฯ

กุลปเทโส นาม ขตฺติยาทิชาติยมฺปิ กาสิกราชกุลาทิกุลวิเสโสฯ เอตเมวาห ‘‘กุลปเทโส ขตฺติยกุลาทิวเสเนว เวทิตพฺโพ’’ติฯ สนฺนิปาตมณฺฑเลติ อตฺตโน อนุวิชฺชมานปฺปการํ สงฺฆสฺส ญาปนตฺถํ อุฏฺฐาย สงฺฆสนฺนิปาตมชฺเฌ อิโต จิโต จ ปเรสํ มุขํ โอโลเกนฺเตน น จริตพฺพํฯ ยถานิสินฺเนเนว ธมฺมวินยานุคุณํ วินิจฺฉยํ ยถา สพฺเพ สุณนฺติ, ตถา วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

ปาฬิยํ อจณฺฑิกเตนาติ อกตจณฺฑภาเวน, อผรุเสนาติ อตฺโถฯ ‘‘หิตานุกมฺปินา’’ติ เอเตน เมตฺตาปุพฺพภาโค วุตฺโตฯ ‘‘การุณิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อปฺปนาปฺปตฺตกรุณา วุตฺตาฯ ‘‘หิตปริสกฺกินา’’ติ อิมินา กรุณาปุพฺพภาโคฯ เตนาห ‘‘กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ อุปฏฺฐาเปตพฺโพติ อยํ ปททฺวเยปิ อธิปฺปาโย’’ติฯ ลชฺชิยาติ ลชฺชินีฯ

อนุโยควตฺตํ กถาเปตฺวาติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (ปริ. 362) วุตฺตวตฺตํฯ อนุยุญฺชนาจารกฺกเมเนว อนุยุญฺชนํ อนุโยควตฺตํ นาม, ตํ กถาเปตฺวา เตเนว กเมน อนุยุญฺชาเปตฺวาติ อตฺโถฯ อุชุมทฺทเวนาติ เอตฺถ อชฺฌาหริตพฺพปทํ ทสฺเสติ ‘‘อุปจริตพฺโพ’’ติฯ ‘‘ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จา’’ติ อิทํ ‘‘มชฺฌตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ ปกเตน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จ…เป.… มชฺฌตฺโตติ เวทิตพฺโพ’’ติฯ ยญฺหิ ยตฺถ กตฺถจิ กตฺตพฺพํ, ตํ ตตฺถ อติกฺกมนฺโต มชฺฌตฺโต นาม น โหติ, ธมฺเมสุ จ คารโว กตฺตพฺโพฯ ปุคฺคเลสุ ปน เมตฺตาภาเวน ปกฺขปาตคารโวฯ ตสฺมา อิมํ วิธิํ อนติกฺกนฺโตว เตสุ มชฺฌตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

[366] สํสนฺทนตฺถนฺติ อาปตฺติ วา อนาปตฺติ วาติ สํสเย ชาเต สํสนฺทิตฺวา นิจฺฉยกรณตฺถํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อตฺถทสฺสนายาติ สาเธตพฺพสฺส อาปตฺตาทิอุปเมยฺยตฺถสฺส โจทกจุทิตเก อตฺตโน ปฏิญฺญาย เอว สรูปวิภาวนตฺถํฯ อตฺโถ ชานาปนตฺถายาติ เอวํ วิภาวิโต อตฺโถ โจทกจุทิตกสงฺฆานํ ญาปนตฺถาย นิชฺฌาปนตฺถาย, สมฺปฏิจฺฉาปนตฺถายาติ อตฺโถฯ ปุคฺคลสฺส ฐปนตฺถายาติ โจทกจุทิตเก อตฺตโน ปฏิญฺญาย เอว อาปตฺติยํ, อนาปตฺติยํ วา ปติฏฺฐาปนตฺถายฯ สารณตฺถายาติ ปมุฏฺฐสราปนตฺถายฯ สวจนียกรณตฺถายาติ โทเส สาริเตปิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปฏิกมฺมํ อกโรนฺตสฺส สวจนียกรณตฺถายฯ ‘‘น เต อปสาเทตพฺพา’’ติ อิทํ อธิปฺเปตตฺถทสฺสนํฯ ตตฺถ อวิสํวาทกฏฺฐาเน ฐิตา เอว น อปสาเทตพฺพา, น อิตเรติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อปฺปจฺจยปรินิพฺพานตฺถายาติ อายติํ ปฏิสนฺธิยา อการณภูตปรินิพฺพานตฺถายฯ ปรินิพฺพานญฺหิ นาม ขีณาสวานํ สพฺพปจฺฉิมา จุติจิตฺตกมฺมชรูปสงฺขาตา ขนฺธา, เต จ สพฺพาการโต สมุจฺฉินฺนานุสยตาย ปุนพฺภวาย อนนฺตราทิปจฺจยา น โหนฺติ อญฺเญหิ จ ตณฺหาทิปจฺจเยหิ วิรหิตตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘อปฺปจฺจยปรินิพฺพาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตนฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมิ’’นฺติฯ วินยมนฺตนาติ วินยวินิจฺฉโยฯ โสตาวธานนฺติ โสตสฺส โอทหนํ, สวนนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ยํ อุปฺปชฺชติ ญาณ’’นฺติฯ ยถาวุตฺตาย วินยสํวราทิการณปรมฺปราย วิมุตฺติยา เอว ปธานตฺตา สา ปุน จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อุทฺธโฏติ อาห ‘‘อรหตฺตผลสงฺขาโต วิโมกฺโข’’ติฯ

อถ วา โย ยํ กิญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวา ปรินิพฺพานวเสน จิตฺตสฺส จิตฺตสนฺตติยา, ตปฺปฏิพทฺธกมฺมชรูปสนฺตติยา จ วิโมกฺโข วิมุจฺจนํ อปุนปฺปวตฺติวเสน วิคโม, เอตทตฺถาย เอตสฺส วิคมสฺสตฺถาย เอวาติ เอวํ นิคมนวเสนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[367] อนุโยควตฺตคาถาสุ กุสเลน พุทฺธิมตาติ สมฺมาสมฺพุทฺเธนฯ กตนฺติ นิพฺพตฺติตํ, ปกาสิตนฺติ อตฺโถฯ เตเนวาติอาทีสุ เตเนว กตากตสฺส อชานเนว ปุพฺพาปรํ อชานนสฺส, อญฺญสฺสปิ ภิกฺขุโน ยํ กตากตํ โหติ, ตมฺปิ น ชานาตีติ อตฺโถฯ อตฺตโน สทิสายาติ ยถาวุตฺเตหิ โทเสหิ ยุตฺตตาย อตฺตนา สทิสายฯ

อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาสงฺคามํ

โวหรนฺเตน ชานิตพฺพาทิวณฺณนา

[368-374] มหาสงฺคาเม ปาฬิยํ สงฺคามาวจเรนาติ อนุวิชฺชกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วตฺถูติ เมถุนาทิวีติกฺกโมฯ นิทานนฺติ เวสาลิอาทิปญฺญตฺติฏฺฐานํฯ ปุคฺคโล อการโก ชานิตพฺโพติ เอตฺถ สงฺเฆ วา คเณ วา ปริณายกภูโต ปุคฺคโลติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[375] วิสฺสฏฺฐิสิกฺขาปทนฺติ นีลาทิทสนฺนํ สุกฺกานํ โมจนวเสน วุตฺตํ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสิกฺขาปทํฯ ตญฺหิ เตลาทิมนฺทวณฺณานํ นีลาทิปจุรวณฺณานํ วเสน ‘‘วณฺณาวณฺณา’’ติ วุตฺตํฯ ปจุรตฺเถ หิ อิธ อวณฺโณติ อ-กาโรฯ

[379] ยาว อกนิฏฺฐพฺรหฺมาโน ทฺวิธา โหนฺตีติ เอตฺถ อวิหาทิสุทฺธาวาสิกา อญฺญภูมีสุ อริยา ธมฺมวาทีปกฺขํ เอว ภชนฺติ, อิตเร ทุวิธมฺปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

โวหรนฺเตน ชานิตพฺพาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ