เตเนเวตฺถ อฏฺฐกถายํ ‘‘สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา’’ติ น วุตฺตํ, โคนกาทิอกปฺปิยภณฺฑวิสเย เอว วุตฺตํ เอกภิกฺขุสฺสาปิ เตสํ คหเณ โทสาภาวาฯ คิหิวิกฏนีหาเรนาติ คิหีหิ กตนีหาเรน, คิหีหิ อตฺตโน สนฺตกํ อตฺถริตฺวา ทินฺนนิยาเมนาติ อตฺโถฯ ลพฺภนฺตีติ นิสีทิตุํ ลพฺภนฺติฯ

อุปนนฺทวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถาวณฺณนา

[321] อรญฺชโรติ พหุอุทกคณฺหนิกา มหาจาฏิ, ชลํ คณฺหิตุมลนฺติ อรญฺชโรฯ

ถาวเรน จ ถาวรนฺติอาทีสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ ปุริมทฺวยํ ถาวรํ, ปจฺฉิมตฺตยํ ครุภณฺฑนฺติ เวทิตพฺพํฯ สมกเมว เทตีติ เอตฺถ อูนกํ เทนฺตมฺปิ วิหารวตฺถุสามนฺตํ คเหตฺวา ทูรตรํ ทุกฺขโคปํ วิสฺสชฺเชตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ วกฺขติ หิ ‘‘ภิกฺขูนํ เจ มหคฺฆตรํ…เป.… สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321)ฯ ชานาเปตฺวาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ชานาเปตฺวา, อปโลเกตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘นนุ ตุมฺหากํ พหุตรา รุกฺขาติ วตฺตพฺพ’’นฺติ อิทํ สามิเกสุ อตฺตโน ภณฺฑสฺส มหคฺฆตํ อชานิตฺวา เทนฺเตสุ ตํ ญตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโต อวหาโร โหตีติ วุตฺตํฯ

วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพติ สวตฺถุเกน อญฺเญสํ ภูมิยํ กตปาสาทาทินา, อวตฺถุเกน วา สวตฺถุกํ ปริวตฺเตตพฺพํฯ อวตฺถุกํ ปน อวตฺถุเกเนว ปริวตฺเตตพฺพํฯ เกวลํ ปาสาทสฺส ภูมิโต อถาวรตฺตาฯ เอวํ ถาวเรสุปิ ถาวรวิภาคํ ญตฺวาว ปริวตฺเตตพฺพํฯ

‘‘กปฺปิยมญฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา’’ติ อิมินา สุวณฺณาทิวิจิตฺตํ อกปฺปิยมญฺจํ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺเตปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘วิหารสฺส เทมา’’ติ วุตฺเต สงฺฆสฺส วฏฺฏติ, น ปุคฺคลสฺส เขตฺตาทิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเตสูติ มญฺจาทีสุฯ กปฺปิยากปฺปิยํ วุตฺตนยเมวาติ อาสนฺทีตูลิกาทิวินิจฺฉเยสุ วุตฺตนยเมวฯ

อกปฺปิยํ วาติ อาสนฺทีอาทิ, ปมาณาติกฺกนฺตํ พิมฺโพหนาทิ จฯ มหคฺฆํ กปฺปิยํ วาติ สุวณฺณาทิวิจิตฺตํ กปฺปิยโวหาเรน ทินฺนํฯ

‘‘กาฬโลห…เป.… ภาเชตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา วฏฺฏกํสโลหมยมฺปิ ภาชนํ ปุคฺคลิกมฺปิ สมฺปฏิจฺฉิตุมฺปิ ปริหริตุมฺปิ วฏฺฏติ ปุคฺคลปริหริตพฺพสฺเสว ภาเชตพฺพตฺตาติ วทนฺติฯ ตํ อุปริ ‘‘กํสโลหวฏฺฏโลหภาชนวิกติ สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏา วา วฏฺฏตี’’ติอาทิเกน มหาปจฺจริวจเนน วิรุชฺฌติฯ อิมสฺส หิ ‘‘วฏฺฏโลหกํสโลหานํ เยน เกนจิ กโต สีหฬทีเป ปาทคฺคณฺหนโก ภาเชตพฺโพ’’ติ วุตฺตสฺส มหาอฏฺฐกถาวจนสฺส ปฏิกฺเขปาย ตํ มหาปจฺจริวจนํ ปจฺฉา ทสฺสิตํฯ ตสฺมา วฏฺฏโลหกํสโลหมยํ ยํ กิญฺจิ ปาทคฺคณฺหนกวารกมฺปิ อุปาทาย อภาชนียเมวฯ คิหีหิ ทิยฺยมานมฺปิ ปุคฺคลสฺส สมฺปฏิจฺฉิตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ ปาริหาริยํ น วฏฺฏตีติ ปตฺตาทิปริกฺขารํ วิย สยเมว ปฏิสาเมตฺวา ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติฯ คิหิสนฺตกํ วิย อารามิกาทโย เจ สยเมว โคเปตฺวา วินิโยคกาเล อาเนตฺวา ปฏิเนนฺติ, ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘ปฏิสาเมตฺวา ภิกฺขูนํ เทถา’’ติ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติฯ

ปณฺณสูจิ นาม เลขนีติ วทนฺติฯ ‘‘อตฺตนา ลทฺธานิปี’’ติอาทินา ปฏิคฺคหเณ โทโส นตฺถิ, ปริหริตฺวา ปริโภโคว อาปตฺติกโรติ ทสฺเสติฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริ อภาชนียวาสิอาทีสุ อตฺตโน สนฺตเกสุปิฯ

อนามาสมฺปีติ สุวณฺณาทิมยมฺปิ สพฺพํ ตํ อามสิตฺวาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ อุปกฺขเรติ อุปกรเณฯ อฑฺฒพาหุปฺปมาณา นาม อฑฺฒพาหุมตฺตาฯ อฑฺฒพฺยามมตฺตาติปิ วทนฺติฯ โยตฺตานีติ จมฺมรชฺชุกาฯ

อฏฺฐงฺคุลสูจิทณฺฑมตฺโตปีติ ตสรทณฺฑาทิสูจิอาการตนุทณฺฑกมตฺโตปิฯ ริตฺตโปตฺถโกปีติ อลิขิตโปตฺถโกฯ อิทญฺจ ปณฺณปฺปสงฺเคน วุตฺตํฯ

‘‘ฆฏฺฏนผลกํ ฆฏฺฏนมุคฺคโร’’ติ อิทํ รชิตจีวรํ เอกสฺมิํ มฏฺเฐ ทณฺฑมุคฺคเร เวเฐตฺวา เอกสฺส มฏฺฐผลกสฺส อุปริ ฐเปตฺวา อุปริ อปเรน มฏฺฐผลเกน นิกุชฺชิตฺวา เอโก อุปริ อกฺกมิตฺวา ติฏฺฐติฯ ทฺเว ชนา อุปริ ผลกํ ทฺวีสุ โกฏีสุ คเหตฺวา อปราปรํ อากฑฺฒนวิกฑฺฒนํ กโรนฺติ, เอตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

หตฺเถ ฐปาเปตฺวา หตฺเถน ปหรณํ ปน นิฏฺฐิตรชนสฺส จีวรสฺส อลฺลกาเล กาตพฺพํฯ อิทํ ปน ผลกมุคฺคเรหิ ฆฏฺฏนํ สุกฺขกาเล ถทฺธภาววิโมจนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อมฺพณนฺติ เอกโทณิกนาวาผลเกหิ โปกฺขรณีสทิสํ กตํฯ ปานียภาชนนฺติปิ วทนฺติฯ รชนโทณีติ เอกทารุนาว กตํ รชนภาชนํฯ อุทกโทณีปิ เอกทารุนาว กตํ อุทกภาชนํฯ

ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏตีติ อกปฺปิยจมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ ภูมตฺถรณสงฺเขเปน สยิตุมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ ‘‘ปจฺจตฺถรณคติก’’นฺติ อิมินา มญฺจาทีสุ อตฺถริตพฺพํ มหาจมฺมํ เอฬกจมฺมํ นามาติ ทสฺเสติฯ

ฉตฺตมุฏฺฐิปณฺณนฺติ ตาลปณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปตฺตกฏาหนฺติ ปตฺตปจนกฏาหํฯ

อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นวกมฺมทานกถาวณฺณนา

[323] ปาฬิยํ ปิณฺฑนิกฺเขปนมตฺเตนาติอาทีสุ ขณฺฑผุลฺลฏฺฐาเน มตฺติกาปิณฺฑฏฺฐปนํ ปิณฺฑนิกฺเขปนํ นามฯ นวกมฺมนฺติ นวกมฺมสมฺมุติฯ อคฺคฬวฏฺฏิ นาม กวาฏพนฺโธฯ ฉาทนํ นาม ติณาทีหิ เคหจฺฉาทนํฯ พนฺธนํ นาม ทณฺฑวลฺลิอาทีหิ ฉทนพนฺธนเมวฯ จตุหตฺถวิหาเรติ วิตฺถารปฺปมาณโต วุตฺตํฯ อุพฺเพธโต ปน อเนกภูมกตฺตา วฑฺฒกีหตฺเถน วีสติหตฺโถปิ นานาสณฺฐานวิจิตฺโตปิ โหติฯ เตนสฺส จตุวสฺสิกํ นวกมฺมํ วุตฺตํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

ปาฬิยํ สพฺเพ วิหาเรติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยคพหุวจนํฯ เอกสฺส สพฺเพสุ วิหาเรสุ นวกมฺมํ เทตีติ อตฺโถฯ สพฺพกาลํ ปฏิพาหนฺตีติ นวกมฺมิกา อตฺตโน คาหิตํ วรเสยฺยํ สมฺปตฺตานํ ยถาวุฑฺฒํ อกตฺวา อุตุกาเลปิ ปฏิพาหนฺติฯ

‘‘สเจ โส อาวาโส ชีรตี’’ติอาทิ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโยฯ มญฺจฏฺฐานํ ทตฺวาติ มญฺจฏฺฐานํ ปุคฺคลิกํ ทตฺวาฯ ติภาคนฺติ ตติยภาคํฯ