เมนู

6. เสนาสนกฺขนฺธโก

วิหารานุชานนกถาวณฺณนา

[295] เสนาสนกฺขนฺธเก สิสิเรติ สิสิรกาเล หิมปาตวเสน สตฺตาหวทฺทลิกาทิวสฺสปาตวสฺเสน จ อุปฺปนฺโน ขโร สีตสมฺผสฺโส อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สมฺผุสิตโก’’ติฯ ‘‘ตโต’’ติ อิทํ กตฺตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, เตน จ วิหาเรน วาตาตโป ปฏิหญฺญตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘วิหาเรน ปฏิหญฺญตี’’ติฯ

[296] อาวิญฺฉนฉิทฺทนฺติ ยตฺถ องฺคุลิํ วา รชฺชุสงฺขลิกาทิํ วา ปเวเสตฺวา กวาฏํ อากฑฺฒนฺตา ทฺวารพาหํ ผุสาเปนฺติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํฯ เสนาสนปริโภเค อกปฺปิยํ นาม นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สเจปิ ทีปินงฺคุฏฺเฐนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เจติเย เวทิกาสทิสนฺติ วาตปานทารุํ วา ชาลํ วา อฏฺฐเปตฺวา ทารุฏฺฐาเน เจติเย เวทิกาย ปฏฺฏาทีนิ วิย อิฏฺฐกาทีหิ อุทฺธํ, ติริยญฺจ ปฏฺฏิกาทโย ทสฺเสตฺวา จตุฉิทฺทยุตฺตํ กตํฯ ถมฺภกวาตปานํ นาม ติริยํ ทารูนิ อทตฺวา อุทฺธํ ฐปิตทารูหิ เอว กตํฯ โจฬกปาทปุญฺฉนํ พนฺธิตุนฺติ วาตปานปฺปมาเณน ปาทปุญฺฉนสทิสํ โจฬกาทินา พนฺธิตฺวา วคฺคุลิอาทิปฺปเวสนนิวารณตฺถํ, กเถตุนฺติ อตฺโถฯ มิฑฺฒกนฺติ มญฺจากาเรน กฏฺฐมตฺติกาทีหิ กตเวทิกาการํฯ

[297] จตุรสฺสปีฐนฺติ สมจตุรสฺสํฯ อฏฺฐงฺคุลปาทกํ วฏฺฏตีติ อฏฺฐงฺคุลปาทกเมว วฏฺฏติฯ ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺฏตีติ สมจตุรสฺสเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อายตจตุรสฺสา ปน สตฺตงฺคปญฺจงฺคาปิ อุจฺจปาทา น วฏฺฏนฺติฯ เวตฺเตเหว จตุรสฺสาทิอากาเรน กตํ ภทฺทปีฐนฺติ อาห ‘‘เวตฺตมยํ ปีฐ’’นฺติฯ ทารุปฏฺฏิกาย อุปรีติ อฏนิอากาเรน ฐิตทารุปฏลสฺส เหฏฺฐา อุทฺธํ ปาทํ กตฺวาฯ ปเวสนกาลญฺหิ สนฺธาย ‘‘อุปรี’’ติ วุตฺตํฯ เอฬกสฺส ปจฺฉิมปาททฺวยํ วิย วงฺกากาเรน ฐิตตฺตา ปเนตํ ‘‘เอฬกปาทปีฐ’’นฺติ วุตฺตํฯ ปโลเฐนฺตีติ สห มญฺเจหิ ปวฏฺเฏนฺติฯ รุกฺเข , ลตา จ มุญฺจิตฺวา อวเสสํ คจฺฉาทิกํ สพฺพมฺปิ ติณชาติ เอวาติ อาห ‘‘เยสํ เกสญฺจิ ติณชาติกาน’’นฺติอาทิฯ

อุปทหนฺตีติ ฐเปนฺติฯ สีสปฺปมาณํ นาม ยตฺถ คีวาย สห สกลํ สีสํ ฐเปตุํ สกฺกา, ตสฺส จ มุฏฺฐิรตนํ วิตฺถารปฺปมาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิตฺถารโต’’ติอาทิมาหฯ อิทญฺจ พิมฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ ฐเปตพฺพโจฬปฺปมาณทสฺสนํฯ ตสฺส วเสน พิมฺโพหนสฺส วิตฺถารปฺปมาณํ ปริจฺฉิชฺชติ, ตํ วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา กตฺวา สิพฺพิตํ ยถา โกฏิโต โกฏิ วิตฺถารโต ปุถุลฏฺฐานํ มุฏฺฐิรตนปฺปมาณํ โหติ, เอวํ สิพฺพิตพฺพํฯ อิโต อธิกํ น วฏฺฏติ, ตํ ปน อนฺเตสุ ฐปิตโจฬํ โกฏิยา โกฏิํ อาหจฺจ ทิคุณํ กตํ ติกณฺณํ โหติฯ เตสุ ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานมนฺตรํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ โหติ, มชฺฌฏฺฐานํ โกฏิโต โกฏิํ อาหจฺจ มุฏฺฐิรตนํ โหติ, อิทมสฺส อุกฺกฏฺฐปฺปมาณํฯ เตนาห ‘‘ตีสุ กณฺเณสู’’ติอาทิฯ

‘‘กมฺพลเมว…เป.… อุณฺณภิสิสงฺขฺยเมว คจฺฉตี’’ติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา โคนกาทิอกปฺปิยมฺปิ อุณฺณมยตฺถรณํ ภิสิยํ ปกฺขิปิตฺวา สยิตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มสูรเกติ จมฺมมยภิสิยํฯ จมฺมมยํ ปน พิมฺโพหนํ ตูลปุณฺณมฺปิ น วฏฺฏติฯ ปาฬิยํ เสนาสนปริกฺขารทุสฺสนฺติ เสนาสนปริกฺขารกรณตฺถาย ทุสฺสํฯ ภิสิํ โอนนฺธิตุนฺติ ภิสิตฺถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา พนฺธิตุํฯ ปริภิชฺชตีติ มญฺจาทิโต สาริยมานา ปีฐโกฏิอาทีสุ นิสีทนฺเตหิ ฆํสิยมานา ภิสิ ปริภิชฺชติฯ โอนทฺธมญฺจนฺติ ภิสิํ เอกาพทฺธํ กตฺวา พทฺธมญฺจํฯ ปาฬิยํ ฉวิํ อุปฺปาเฏตฺวา หรนฺตีติ ภิสิจฺฉวิํ โจรา หรนฺติฯ โผสิตุนฺติ โจเรหิ หริตสฺส ปจฺฉา หริตสญฺญาณผุสิตพินฺทูนิ ทาตุํฯ ภิตฺติกมฺมนฺติ นานาวณฺเณหิ วิภิตฺติราชิกรณํฯ หตฺถกมฺมนฺติ หตฺเถน ยํ กิญฺจิ สญฺญากรณํฯ

[298] ปาฬิยํ น นิปตตีติ น อลฺลียติฯ ปฏิพาเหตฺวาติ ฆํสิตฺวาฯ น นิพนฺธตีติ อนิพนฺธนีโย, น ลคฺคนโกติ อตฺโถฯ

[299] ‘‘กโรหี’’ติ วตฺตุมฺปิ น ลพฺภตีติ อาณตฺติยา เอว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ทฺวารปาลํ ‘‘กิํ น กโรสี’’ติอาทินา ปริยาเยน วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ชาตกปกรณนฺติ ชาตกปฏิสํยุตฺตํ อิตฺถิปุริสาทิ ยํ กิญฺจิ รูปํ อธิปฺเปตํฯ ‘‘ปเรหิ การาเปตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา พุทฺธรูปมฺปิ สยํ กาตุํ น ลภติฯ ปาฬิยํ ปญฺจปฏิกนฺติ ชาติอาทิปญฺจปฺปการวณฺณมฏฺฐํฯ

[300] อุปจาโร น โหตีติ คพฺภสฺส พหิ สมนฺตา อนุปริคมนสฺส โอกาโส นปฺปโหติฯ รุกฺขํ วิชฺฌิตฺวาติ ตจฺฉิตสารทารุํ อคฺคสมีเป วิชฺฌิตฺวาฯ กตฺวาติ ฉิทฺเท กตฺวาฯ กปฺปกตํ วิย สารขาณุเก อาโกเฏตฺวา เอวํ กตเมว ‘‘อาหริมํ ภิตฺติปาท’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปตฺถมฺภนตฺถํ ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตุนฺติ ชิณฺณภิตฺติปาเทน พหิ สมานภารํ ขาณุกปฺปสีเสน อุสฺสาเปตฺวา มูเลน ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตุํฯ ปริตฺตาณตฺถนฺติ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตกุฏิยา โอวสฺสนฏฺฐานสฺส ปริตฺตาณตฺถํฯ กิฏิกนฺติ ตาลปณฺณาทีหิ กตปทลํฯ มทฺทิตมตฺติกนฺติ โอวสฺสนฉิทฺทสฺส ปิทหนตฺถํ วุตฺตํฯ

อุภโตกุฏฺฏํ นีหริตฺวา กตปเทสสฺสาติ ยถา พหิ ฐิตา อุชุกํ อนฺโต นิสินฺเน น ปสฺสนฺติ, เอวํ ทฺวาราภิมุขํ ปิทหนวเสน ภิตฺติญฺจ อญฺญโต ทฺวารญฺจ โยเชตฺวา กตฏฺฐานํ วทติฯ สมนฺตา ปริยาคาโรติ สมนฺตโต อาวิทฺธปมุขํฯ วํสํ ทตฺวาติ ปุริสปฺปมาเณ ปาเท นิขณิตฺวา เตสํ อุปริ ปิฏฺฐิวํสสทิสํ ปสฺสวํสํ ฐเปตฺวา โอสาเรตฺวาฯ เอกํ ทณฺฑโกฏิํ อติอุจฺจาย วิหารภิตฺติโกฏิยา เอกํ โกฏิํ นีเจ วํสปิฏฺฐิยํ ฐปนวเสน ทณฺฑเก ปสาเรตฺวาฯ จกฺกลยุตฺโต กิฏิโกติ กวาฏํ วิย วิวรณถกนสุขตฺถํ จกฺกลพนฺธกิฏิกํฯ ปาฬิยํ อุคฺฆาฏนกิฏิกนฺติ อาปณาทีสุ อนตฺถิกกาเล อุกฺขิปิตฺวา, อุปริ จ พนฺธิตฺวา ปจฺฉา โอตรณกิฏิกํ, กปฺปสีเสหิ วา อุปตฺถมฺภนีหิ อุกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา โอตรณกิฏิกมฺปิฯ

[301] ปานียํ โอตปฺปตีติ ปานียภาชเนสุ ฐปิตปานียํ อาตเปน สนฺตปฺปติฯ

[303] ตโย วาเฏติ ตโย ปริกฺเขเปฯ เวฬุวาฏนฺติ สพฺพํ ทารุปริกฺเขปํ สงฺคณฺหาติฯ กณฺฏกวาฏนฺติ สพฺพสาขาปริกฺเขปํฯ

[305] อาโลโก อนฺตรธายีติ โย พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา อานุภาเวน มหนฺโต โอภาโส อโหสิ, เยน จสฺส ปทีปสหสฺเสน วิย วิคตนฺธกาโร มคฺโค อโหสิ, โส พหินคเร ฉวสรีรสมากุลํ ทุคฺคนฺธํ พีภจฺฉํ อามกสุสานํ ปตฺตสฺส ภเยน ปีติเวเค มนฺทีภูเต อนฺตรธายิฯ

สตํ หตฺถีติ คาถาย หตฺถิโน สตสหสฺสานีติ เอวํ ปจฺเจกํ สหสฺส-สทฺเทน โยเชตฺวา อตฺโถ ญาตพฺโพฯ ปทวีติหารสฺสาติ ‘‘พุทฺธํ วนฺทิสฺสามี’’ติ รตนตฺตยํ อุทฺทิสฺส คจฺฉโต เอกปทวีติหารสฺส , ตปฺปจฺจยกุสลผลสฺสาติ อตฺโถฯ ตสฺส โสฬสโม ภาโค กลํ นาม, ตํ โสฬสิํ กลํ ยถาวุตฺตา หตฺถิอาทโย สพฺเพ นาคฺฆนฺติ นารหนฺติ, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํฯ อเนกสตสหสฺสภาคมฺปิ นาคฺฆนฺติฯ

อนฺธกาโร อนฺตรธายีติ ปุน พลวปีติยา อาโลเก สมุปฺปนฺเน อนฺตรธายิฯ อาสตฺติโยติ ตณฺหาโยฯ วยกรณนฺติ เทยฺยธมฺมมูลํ นวกมฺมํฯ

[309] ทเทยฺยาติ นวกมฺมํ อธิฏฺฐาตุํ วิหาเร อิสฺสริยํ ทเทยฺยาติ อตฺโถฯ ทินฺโนติ นวกมฺมํ กาตุํ วิหาโร ทินฺโน, วิหาเร นวกมฺมํ ทินฺนนฺติ วา อตฺโถฯ

[313-4] สนฺถาคาเรติ สนฺนิปาตมณฺฑเปฯ โอกาเสติ นิวาโสกาเสฯ อุทฺทิสฺส กตนฺติ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตํฯ คิหิวิกฏนฺติ คิหีหิ กตํ ปญฺญตฺตํ, คิหิสนฺตกนฺติ อตฺโถฯ

วิหารานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เสนาสนคฺคาหกถาวณฺณนา

[318] ‘‘ฉมาสจฺจเยน ฉมาสจฺจเยนา’’ติ อิทํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปจฺจยทานกาลปริจฺเฉททสฺสนํ, เอวํ อุปริปิฯ ‘‘ตํ น คาเหตพฺพ’’นฺติ วจนสฺส การณมาห ‘‘ปจฺจเยเนว หิ ต’’นฺติอาทินา, ปจฺจยญฺเญว นิสฺสาย ตตฺถ วสิตฺวา ปฏิชคฺคนา ภวิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

อุพฺภณฺฑิกาติ อุกฺขิตฺตภณฺฑา ภวิสฺสนฺติฯ ทีฆสาลาติ จงฺกมนสาลาฯ มณฺฑลมาโฬติ อุปฏฺฐานสาลาฯ อนุทหตีติ ปีเฬติฯ ‘‘อทาตุํ น ลพฺภตี’’ติ อิมินา สญฺจิจฺจ อททนฺตสฺส ปฏิพาหเน ปวิสนโต ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติฯ