ยถา จ ทิฏฺฐิํ คเหตฺวา โวหรนฺตสฺส ‘‘อิโต ทิฏฺฐิโต โอรมาหี’’ติ อวตฺวา กตกมฺมํ เกวลาย ทิฏฺฐิวิปตฺติยา กตตฺตา อนาปตฺติยา กตํ นาม อธมฺมกมฺมํ โหติ, เอวํ สีลวิปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ลชฺชิธมฺเม โอกฺกนฺเต ยถาธมฺมํ วุฏฺฐาย สํวเร ฐาตุกามสฺส กตํ ตชฺชนียาทิกมฺมํ เกวลาย สีลวิปตฺติยา กตตฺตา อเทสนาคามินิยา กตํ นาม อธมฺมกมฺมํ โหติฯ เตเนว นิยสฺสกมฺเมปิ ‘‘อปิสฺสุ ภิกฺขู ปกตา ปริวาสํ เทนฺตา’’ติอาทินา สํวเร อฏฺฐานเมว กมฺมนิมิตฺตภาเวน วุตฺตํฯ อทนฺตํ ทมนตฺถเมว หิ ตชฺชนียาทิกมฺมานิ อนุญฺญาตานีติฯ เกจิ ปน ‘‘อเทสนาคามินิยาติ อิทํ ปาราชิกาปตฺติํเยว สนฺธาย วุตฺตํ, น สงฺฆาทิเสส’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.4) วทนฺติ, ตํ สุกฺกปกฺเข ‘‘เทสนาคามินิยา อาปตฺติยา กตํ โหตี’’ติ อิมินา วจเนน วิรุชฺฌติฯ สงฺฆาทิเสสสฺสาปิ จ ปริยายโต เทสนาคามินิโวหาเร คยฺหมาเน ‘‘อาปตฺติยา กตํ โหตี’’ติ วุตฺตวารโต อิมสฺส วารสฺส วิเสโส น สิยา, อฏฺฐกถายมฺเปตฺถ วิเสสภาโว น ทสฺสิโตฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพฯ

[6] สพฺพานิปีติ ตชฺชนียนิยสฺสปพฺพาชนียกมฺมานิ ตีณิปิฯ อญฺญกมฺมสฺส วตฺถุนาติ ตชฺชนียโต อญฺญสฺส กมฺมสฺส วตฺถุนา อญฺญกมฺมกรณํ นาม โกจิ โทโสปิ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ การณมาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทินาฯ

[8] ปนฺนโลมาติ ปติตมานโลมาฯ

อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิยสฺสกมฺมกถาทิวณฺณนา

[11] นิยสฺสกมฺเม ปาฬิยํ อปิสฺสูติ อปิจาติ อิมสฺมิํ อตฺเถ นิปาตสมุทาโยฯ นิสฺสาย เต วตฺถพฺพนฺติ เอตฺถ เกจิ กลฺยาณมิตฺตายตฺตวุตฺติตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วทนฺติ, อญฺเญ ปน นิสฺสยคฺคหณเมวาติ, อุภเยนปิสฺส เสริวิหาโร น วฏฺฏตีติ ทีปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[21] ปพฺพาชนียกมฺเม ‘‘ปพฺพาชนียกมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตู’’ติ อิทํ ปกฺกมนาทิํ อกตฺวา สมฺมาวตฺตนฺตานํ วเสน วุตฺตํฯ

[33] ปฏิสารณียกมฺเม เนว ภิกฺขุวจนํ, น คิหิวจนนฺติ เอตฺถ ปริยายโตปิ ภิกฺขู ปรขุํสนํ น วทนฺติ, คหฏฺฐา ปน สรูเปเนว อกฺโกสิตุํ สมตฺถาปิ อุปการีสุ อการณํ เอวรูปํ น วทนฺติ, ตฺวํ คิหิคุณโตปิ ปริหีโนติ อธิปฺปาโยฯ

[39] ‘‘องฺคสมนฺนาคโม ปุริเมหิ อสทิโส’’ติ อิมินา ตชฺชนียาทีนํ วุตฺตการณมตฺเตน อิทํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ อิธ วุตฺเตน ปน คิหีนํ อลาภาย ปริสกฺกนาทินา องฺเคน ตานิปิ กาตุํ วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํฯ เอตฺถ จ ‘‘สทฺธํ ปสนฺนํ ทายกํ การกํ สงฺฆุปฏฺฐากํ หีเนน ขุํเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตาทิเสสุ คิหีสุ ขุํสนาทีหิ คิหิปฏิสํยุตฺเตหิ เอว องฺเคหิ กมฺมารหตา, น อารามิกเจฏกาทีสุ ขุํสนาทีหิฯ ตตฺถาปิ ทายกาทีสุ ขมาปิเตสุ กมฺมารหตา นตฺถิ, อาปตฺติ จ ยตฺถ กตฺถจิ เทเสตุํ วฏฺฏติฯ โย เจ ติกฺขตฺตุํ ขมาปิยมาโนปิ น ขมติ, อกตกมฺเมนปิ ทสฺสนูปจาเร อาปตฺติ เทเสตพฺพาฯ โส เจ กาลกโต โหติ, เทสนฺตรํ วา คโต, คตทิสา น ญายติ, อนฺตรามคฺเค วา ชีวิตนฺตราโย โหติ, กตกมฺเมนปิ อกตกมฺเมนปิ สงฺฆมชฺเฌ ยถาภูตํ วิญฺญาเปตฺวา ขมาเปตฺวา อาปตฺติ เทเสตพฺพาติ วทนฺติฯ ธมฺมิกปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน ปน เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มยา อสมเวกฺขิตฺวา ปฏิสฺสวํ กตฺวา โส น สจฺจาปิโต, ตํ เม ขมถา’’ติอาทินา ขมาปเน วจนกฺกโม ญาเปตพฺโพฯ

[41] ปาฬิยํ มงฺกุภูโต นาสกฺขิ จิตฺตํ คหปติํ ขมาเปตุนฺติ ติํสโยชนมคฺคํ ปุน คนฺตฺวาปิ มานถทฺธตาย ยถาภูตํ โทสํ อาวิกตฺวา อขมาปเนน ‘‘นาหํ ขมามี’’ติ เตน ปฏิกฺขิตฺโต มงฺกุภูโต ขมาเปตุํ น สกฺขิ, โส ปุนเทว สาวตฺถิํ ปจฺจาคนฺตฺวาปิ มานนิคฺคหตฺถาเยว ปุนปิ สตฺถารา เปสิโต ปุริมนเยเนว ขมาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ปุนาคจฺฉิฯ อถสฺส ภควา ‘‘อสนฺตํ ภาวนมิจฺเฉยฺยา’’ติอาทินาว (ธ. ป. 73) ธมฺมํ เทเสตฺวา มานนิมฺมถนํ กตฺวา อนุทูตทานํ อนุญฺญาสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[42] ‘‘โน เจ ขมติ…เป.… อาปตฺติํ เทสาเปตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ปเคว คหฏฺโฐ ขมติ เจ, ทสฺสนูปจาเร อาปตฺติเทสนากิจฺจํ นตฺถีติ คเหตพฺพํฯ

[46] อุกฺเขปนียกมฺเมสุ ตีสุ อริฏฺฐวตฺถุสฺมิํ อาปตฺติํ อาโรเปตฺวาติ วิสุํ สงฺฆมชฺเฌว ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา อปฺปฏินิสฺสชฺชนปจฺจยา ทุกฺกฏํ, สมนุภาสนปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ วา อาปตฺติํ อาโรเปตฺวาฯ เอตฺถาปิ กมฺมวาจาย ‘‘ตถาหํ ภควตา’’ติอาทิ วตฺถุวเสน วุตฺตํฯ เยน เยน ปกาเรน ทิฏฺฐิคติกา โวหริํสุ, เตน เตน ปกาเรน โยเชตฺวา กมฺมวาจา กาตพฺพาฯ คหณาการํ ปน วินาปิ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ปาปิกํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปนฺนํ, โส ตํ ทิฏฺฐิํ อปฺปฏินิสฺสชฺชติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติ เอวํ สามญฺญโตปิ กมฺมวาจํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

[65] ‘‘ยํ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย ภณฺฑนาทีนิ กโรตี’’ติ อิมินา ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนานิ เอว ภณฺฑนาทีนิ อิธ อธิปฺเปตานิ, น เกวลานีติ ทสฺเสติฯ โย ปน ‘‘ภณฺฑนาทีนํ กรเณ โทโส นตฺถี’’ติ ทิฏฺฐิโก หุตฺวา ภณฺฑนาทิํ กโรติ, สาปิสฺส ทิฏฺฐิ เอว โหติ, ตสฺสปิ อปฺปฏินิสฺสคฺเค กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

นิยสฺสกมฺมกถาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

2. ปาริวาสิกกฺขนฺธโก

ปาริวาสิกวตฺตกถาวณฺณนา

[75] ปาริวาสิกกฺขนฺธเก อนฺตมโส มูลายปฏิกสฺสนารหาทีนมฺปีติ อาทิ-สทฺเทน มานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารเห สงฺคณฺหาติฯ เต หิ ปาริวาสิกานํ, ปาริวาสิกา จ เตสํ ปกตตฺตฏฺฐาเน เอว ติฏฺฐนฺติฯ อโธตปาทฏฺฐปนกนฺติ ยตฺถ ฐตฺวา ปาเท โธวนฺติ, ตาทิสํ ทารุผลกขณฺฑาทิํฯ ปาทฆํสนนฺติ สกฺขรกถลาทิํฯ ‘‘วตฺตํ กโรนฺตี’’ติ เอตฺตกมตฺตสฺเสว วุตฺตตฺตา สทฺธิวิหาริกาทีหิปิ อภิวาทนาทิํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ

‘‘ปาริสุทฺธิอุโปสเถ กริยมาเน’’ติ อิทํ ปวารณาทิวเสสุ สงฺเฆ ปวาเรนฺเต อนุปคตฉินฺนวสฺสาทีหิ กริยมานปาริสุทฺธิอุโปสถมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํฯ อตฺตโน ปาฬิยาติ นวกานํ ปุรโตฯ

‘‘ปาริวาสิกสฺเสวา’’ติ อิทํ อพฺภานารหปริโยสาเน สพฺเพ ครุกฏฺเฐ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตสมฺปิ ปจฺเจกํ โอโณชนสฺส อนุญฺญาตตฺตา ตทวเสสา ปกตตฺตา เอว ตํ น ลภนฺติฯ

จตุสฺสาลภตฺตนฺติ โภชนสาลาย ปฏิปาฏิยา ทิยฺยมานภตฺตํฯ หตฺถปาเส ฐิเตนาติ ทายกสฺส หตฺถปาเส ปฏิคฺคหณรุหนฏฺฐาเนติ อธิปฺปาโยฯ มหาเปฬภตฺเตปีติ มหนฺเตสุ ภตฺตปจฺฉิอาทิภาชเนสุ ฐเปตฺวา ทิยฺยมานภตฺเตสุปิฯ

[76] ปาปิฏฺฐตราติ ปาราชิกาปตฺตีติ อุกฺกํสวเสน วุตฺตํฯ สญฺจริตฺตาทิปณฺณตฺติวชฺชโต ปน สุกฺกวิสฺสฏฺฐาทิกา โลกวชฺชาว, ตตฺถาปิ สงฺฆเภทาทิกา ปาปิฏฺฐตรา เอวฯ

‘‘กมฺมนฺติ ปาริวาสิกกมฺมวาจา’’ติ เอเตน กมฺมภูตา วาจาติ กมฺมวาจา-สทฺทสฺส อตฺโถปิ สิทฺโธติ เวทิตพฺโพฯ สวจนียนฺติ เอตฺถ ‘‘สโทส’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค. 3.76) อตฺถํ วทติฯ