หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

[119] หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถูสุ กณฺณมูเลติ สกลสฺส กณฺณสฺส เฉทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กณฺณสกฺขลิกายาติ กณฺณจูฬิกายฯ ยสฺส ปน กณฺณาวิทฺเธติ เหฏฺฐา กุณฺฑลาทิฐปนจฺฉิทฺทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตญฺหิ สงฺฆฏนกฺขมํฯ อชปทเกติ อชปทนาสิกฏฺฐิโกฏิยํฯ ตโต หิ อุทฺธํ น วิจฺฉินฺทติฯ สกฺกา โหติ สนฺเธตุนฺติ อวิรูปสณฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตํ, วิรูปํ ปน ปริสทูสกตํ อาปาเทติฯ

ขุชฺชสรีโรติ วงฺกสรีโรฯ พฺรหฺมุโน วิย อุชุกํ คตฺตํ สรีรํ ยสฺส, โส พฺรหฺมุชฺชุคตฺโต, ภควาฯ

ปริวฏุโมติ สมนฺตโต วฏฺฏกาโย, เอเตน เอวรูปา เอว วามนกา น วฏฺฏนฺตีติ ทสฺเสติฯ

กูฏกูฏสีโสติ อเนเกสุ ฐาเนสุ ปิณฺฑิกมํสตํ ทสฺเสตุํ อาเมฑิตํ กตํฯ เตนาห ‘‘ตาลผลปิณฺฑิสทิเสนา’’ติ, ตาลผลานํ มญฺชรี ปิณฺฑิ นามฯ อนุปุพฺพตนุเกน สีเสนาติ เจติยถูปิกา วิย กเมน กิเสน สีเสน, ถูลเวฬุปพฺพํ วิย อาทิโต ปฏฺฐาย ยาวปริโยสานํ สมถูเลน อุจฺเจน สีเสน สมนฺนาคโต นาฬิสีโส นามฯ กปฺปสีโสติ คชมตฺถกํ วิย ทฺวิธา ภินฺนสีโสฯ ‘‘กณฺณิกเกโส วา’’ติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ปาณเกหี’’ติอาทิฯ มกฺกฏสฺเสว นฬาเฏปิ เกสานํ อุฏฺฐิตภาวํ สนฺธายาห ‘‘สีสโลเมหี’’ติอาทิฯ

มกฺกฏภมุโกติ นฬาฏโลเมหิ อวิภตฺตโลมภมุโกฯ อกฺขิจกฺกเลหีติ กณฺหมณฺฑเลหิฯ เกกโรติ ติริยํ ปสฺสนโกฯ อุทกตารกาติ โอโลเกนฺตานํ อุทเก ปฏิพิมฺพิกจฺฉายา, อุทกปุพฺพุฬนฺติ เกจิฯ อกฺขิตารกาติ อภิมุเข ฐิตานํ ฉายา, อกฺขิคณฺฑกาติปิ วทนฺติฯ อติปิงฺคลกฺขีติ มชฺชารกฺขิฯ มธุปิงฺคลนฺติ มธุวณฺณปิงฺคลํฯ นิปฺปขุมกฺขีติ เอตฺถ ปขุม-สทฺโท อกฺขิทลโลเมสุ นิรูฬฺโห, ตทภาวา นิปฺปขุมกฺขิฯ อกฺขิปาเกนาติ อกฺขิทล ปริยนฺเตสุ ปูติภาวาปชฺชนโรเคนฯ

จิปิฏนาสิโกติ อนุนฺนตนาสิโกฯ ปฏงฺคมณฺฑูโก นาม มหามุขมณฺฑูโกฯ ภินฺนมุโขติ อุปกฺกมุขปริโยสาโน, สพฺพทา วิวฏมุโข วาฯ วงฺกมุโขติ เอกปสฺเส อปกฺกมฺม ฐิตเหฏฺฐิมหนุกฏฺฐิโกฯ โอฏฺฐจฺฉินฺนโกติ อุโภสุ โอฏฺเฐสุ ยตฺถ กตฺถจิ ชาติยา วา ปจฺฉา วา สตฺถาทินา อปนีตมํเสน โอฏฺเฐน สมนฺนาคโตฯ เอฬมุโขติ นิจฺจปคฺฆริตลาลามุโขฯ

ภินฺนคโลติ อวนตคโตฯ ภินฺนอุโรติ อตินินฺนอุรมชฺโฌฯ เอวํ ภินฺนปิฏฺฐิปิฯ สพฺพญฺเจตนฺติ ‘‘กจฺฉุคตฺโต’’ติอาทิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอตฺถ จ วินิจฺฉโย กุฏฺฐาทีสุ วุตฺโต เอวาติ อาห ‘‘วินิจฺฉโย’’ติอาทิฯ

วาตณฺฑิโกติ อณฺฑวาตโรเคน อุทฺธุตพีชณฺฑโกเสน สมนฺนาคโต, ยสฺส นิวาสเนน ปฏิจฺฉนฺนมฺปิ อุนฺนตํ ปกาสติ, โสว น ปพฺพาเชตพฺโพฯ วิกโฏติ ติริยํคมนปาโท, ยสฺส จงฺกมโต ชาณุกา พหิ นิคจฺฉนฺติฯ ปณฺโหติ ปจฺฉโต ปริวตฺตนกปาโท, ยสฺส จงฺกมโต ชาณุกา อนฺโต ปวิสนฺติฯ มหาชงฺโฆติ ถูลชงฺโฆฯ มหาปาโทติ มหนฺเตน ปาทตเลน ยุตฺโตฯ ปาทเวมชฺเฌติ ปิฏฺฐิปาทเวมชฺเฌ, เอเตน อคฺคปาโท จ ปณฺหิ จ สทิโสติ ทสฺเสติฯ

มชฺเฌ สงฺกุฏิตปาทตฺตาติ กุณฺฑปาทตาย การณวิภาวนํฯ อคฺเค สงฺกุฏิตปาทตฺตาติ กุณฺฑปาทตาย สกุณปาทสฺเสว คมนวิภาวนํฯ ปิฏฺฐิปาทคฺเคน จงฺกมนฺโตติ ‘‘ปาทสฺส พาหิรนฺเตนาติ จ อพฺภนฺตรนฺเตนา’’ติ จ อิทํ ปาทตลสฺส อุโภหิ ปริยนฺเตหิ จงฺกมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

มมฺมนนฺติ ฐานกรณวิสุทฺธิยา อภาเวน อยุตฺตกฺขรวจนํฯ วจนานุกรเณน หิ โส มมฺมโน วุตฺโตฯ โย จ กรณสมฺปนฺโนปิ เอกเมวกฺขรํ หิกฺการพหุโส วทติ, โสปิ อิเธว สงฺคยฺหติฯ โย วา ปน หิกฺกํ นิคฺคเหตฺวาปิ อนาเมฑิตกฺขรเมว สิลิฏฺฐวจนํ วตฺตุํ สมตฺโถ, โส ปพฺพาเชตพฺโพฯ

อาปตฺติโต น มุจฺจตีติ ญตฺวา กโรนฺโตว น มุจฺจติฯ ชีวิตนฺตรายาทิอาปทาสุ อรุจิยา กายสามคฺคิํ เทนฺตสฺส อนาปตฺติฯ อปฺปตฺโต โอสารณนฺติ โอสารณาย อนรโหติ อตฺโถฯ

หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อลชฺชินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา

[120] นิสฺสยปฏิสํยุตฺตวตฺถูสุ ภิกฺขูหิ สมาโน ภาโค ทิฏฺฐิสีลาทิคุณโกฏฺฐาโส อสฺสาติ ภิกฺขุสภาโค, ตสฺส ภาโว ภิกฺขุสภาคตาฯ

อลชฺชินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา

[121] นิสฺสยกรณีโยติ เอตฺถ นิสฺสยคฺคหณํ นิสฺสโย, โส กรณีโย ยสฺสาติ วิเสสนสฺส ปรนิปาโต ทฏฺฐพฺโพฯ วิสฺสเมนฺโต วา…เป.… อนาปตฺตีติ คมนสอุสฺสาหตาย ตถา วสนฺโตปิ อทฺธิโก เอว, ตตฺถ นิสฺสยทายเก อสติ อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เอเตน จ ปริสฺสมาทิอภาเว เสนาสนาทิสมฺปทํ ปฏิจฺจ วสโต อาปตฺตีติ ทสฺเสติฯ ตญฺจ อคมนปจฺจยา ทิวเส ทิวเส อาปชฺชตีติ วทนฺติฯ จีวรรชนาทิกิจฺจตฺถาย ครูหิ เปสิตสฺสาปิ กิจฺจปริโยสานเมว วสิตพฺพํ, น ตโต ปรํฯ ครูหิปิ ตาวกาลิกกิจฺจตฺถเมว เปสลทหรา เปสิตพฺพา, น นิจฺจกาลกิจฺจตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘นาวาย คจฺฉนฺตสฺส…เป.… อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา เอวรูปํ อวิเธยฺยตํ วินา นิสฺสยทายกรหิตฏฺฐาเน วสฺสํ อุปคนฺตุํ น วฏฺฏตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตสฺส นิสฺสายาติ ตํ นิสฺสายฯ อาสาฬฺหีมาเส…เป.… ตตฺถ คนฺตพฺพนฺติ เอตฺถ ปน สเจปิ ‘‘อสุโก เถโร เอตฺถ อาคมิสฺสติ อาคมิสฺสตี’’ติ อาคเมนฺตสฺเสว วสฺสูปนายิกทิวโส โหติฯ โหตุ, วสิตฏฺฐาเน วสฺสํ อนุปคมฺม ยตฺถ นิสฺสโย ลพฺภติ, ทูเรปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปจฺฉิมิกาย อุปคนฺตพฺพํฯ

[122] โคตฺเตนปีติ ‘‘อายสฺมโต ปิปฺปลิสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ เอวํ นามํ อวตฺวา โคตฺตนาเมนปีติ อตฺโถ, เตน ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ ปุฏฺเฐน โคตฺตนาเมน ‘‘อายสฺมา กสฺสโป’’ติ วตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติฯ ตสฺมา อญฺญมฺปิ กิญฺจิ ตสฺส นามํ ปสิทฺธํ, ตสฺมิํ วา ขเณ สุขคฺคหณตฺถํ นามํ ปญฺญาปิตํ, ตํ สพฺพํ คเหตฺวาปิ อนุสฺสาวนา กาตพฺพาฯ