[22-23] ตสฺมา ติหาติ เอตฺถ ติหาติ นิปาตมตฺตํ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ นิพฺพินฺทตีติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาวเสน อุกฺกณฺฐติฯ วิรชฺชตีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน น รชฺชติฯ วิมุจฺจตีติ ผลวเสน วิมุจฺจติฯ วิมุตฺตสฺมินฺติอาทิ ปจฺจเวกฺขณญาณทสฺสนํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ กรณียํ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปจฺเจกํ กตฺตพฺพํ ปริญฺญาทิวเสน โสฬสวิธํ กิจฺจํฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวาย โสฬสกิจฺจภาวาย, กิเลสกฺขยาย วา อปรํ ปุน มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติฯ อถ วา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานโต อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ น ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

[15] อาฬมฺพรนฺติ ปณวํฯ วิเกสิกนฺติ วิปฺปกิณฺณเกสํฯ วิกฺเขฬิกนฺติ วิสฺสนฺทมานลาลํ ฯ สุสานํ มญฺเญติ สุสานํ วิย อทฺทส สกํ ปริชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุทานํ อุทาเนสีติ สํเวควสปฺปวตฺตํ วจนํ นิจฺฉาเรสิฯ อุปสฺสฏฺฐนฺติ ทุกฺเขน สมฺมิสฺสํ, ทุกฺโขติณฺณํ สพฺพสตฺตกายชาตนฺติ อตฺโถฯ

[26] อิทํ โข ยสาติ ภควา นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ อนุปุพฺพิํ กถนฺติ อนุปฏิปาฏิกถํฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ โอการนฺติ นิหีนตา นิหีนชนเสวิตตฺตาฯ สํกิเลสนฺติ เตหิ สตฺตานํ สํกิเลสนํ, สํกิเลสวิสยนฺติ วา อตฺโถฯ กลฺลจิตฺตนฺติ อโรคจิตฺตํฯ สามํ อตฺตนาว อุกฺกํโส อุกฺขิปนํ เอติสฺสนฺติ สามุกฺกํสิกา, สจฺจเทสนาฯ ตสฺสา สรูปทสฺสนํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทิฯ

[27] อสฺสทูเตติ อสฺสอารุฬฺเห ทูเตฯ อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อิทฺธิกิริยํฯ อภิสงฺขเรสิ อกาสิฯ

[28] ยถาทิฏฺฐนฺติ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐํ จตุสฺสจฺจภูมิํ เสสมคฺคตฺตเยน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, ปสฺสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ มาตุ โน ชีวิตนฺติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ, มาตุ ชีวิตนฺติ อตฺโถฯ ยสสฺส ขีณาสวตฺตา ‘‘เอหิ ภิกฺขุ, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จร พฺรหฺมจริย’’นฺติ เอตฺตเกเนว ภควา อุปสมฺปทํ อทาสิฯ ขีณาสวานญฺหิ เอตฺตเกเนว อุปสมฺปทา อนุญฺญาตา ปุพฺเพว ทุกฺขสฺส ปริกฺขีณตฺตาฯ จร พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยสงฺขาตํ สิกฺขาปทปูรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, น มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ

[30] เสฏฺฐานุเสฏฺฐีนนฺติ เสฏฺฐิโน จ อนุเสฏฺฐิโน จ ปเวณีวเสน อาคตา เยสํ กุลานํ สนฺติ, เตสํ เสฏฺฐานุเสฏฺฐีนํ กุลานํฯ โอรโกติ ลามโกฯ

[32-33] มา เอเกน ทฺเวติ เอเกน มคฺเคน ทฺเว ภิกฺขู มา อคมิตฺถฯ วิสุทฺเธ สตฺเต, คุเณ วา มาเรตีติ มาโรฯ ปาเป นิยุตฺโต ปาปิมาฯ

สพฺพปาเสหีติ สพฺพกิเลสปาเสหิฯ เย ทิพฺพา เย จ มานุสาติ เย ทิพฺพกามคุณนิสฺสิตา, มานุสกกามคุณนิสฺสิตา จ กิเลสปาสา นาม อตฺถิ, สพฺเพหิ เตหิฯ ‘‘ตฺวํ พุทฺโธ’’ติ เทวมนุสฺเสหิ กริยมานสกฺการสมฺปฏิจฺฉนํ สนฺธาย วทติฯ

อนฺตลิกฺเข จรนฺเต ปญฺจาภิญฺเญปิ พนฺธตีติ อนฺตลิกฺขจโร, ราคปาโสฯ มาโร ปน ปาสมฺปิ อนฺตลิกฺขจรํ มญฺญติฯ มานโสติ มโนสมฺปยุตฺโตฯ

ชานาติ มนฺติ โส กิร ‘‘มหานุภาโว อญฺโญ เทวปุตฺโต นิวาเรตีติ ภีโต นิวตฺติสฺสติ นุ โข’’ติสญฺญาย วตฺวา ‘‘นิหโต ตฺวมสิ อนฺตกา’’ติ วุตฺเต ‘‘ชานาติ ม’’นฺติ ทุมฺมโน ปลายิฯ

[34] ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ ยสฺมา เอหิภิกฺขุภาวาย อุปนิสฺสยรหิตานมฺปิ ปพฺพชิตุกามตา อุปฺปชฺชิสฺสติ, พุทฺธา จ เต น ปพฺพาเชนฺติ, ตสฺมา เตสมฺปิ ปพฺพชฺชาวิธิํ ทสฺเสนฺโต เอวํ ปริวิตกฺเกสีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา ปน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพชนฺติฯ เย ปฏิกฺขิตฺตปุคฺคลาติ สมฺพนฺโธฯ สยํ ปพฺพาเชตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติอาทิวจนโต เกสจฺเฉทนกาสายจฺฉาทนสรณทานานิ ปพฺพชฺชา นาม, เตสุ ปจฺฉิมทฺวยํ ภิกฺขูหิ เอว กาตพฺพํ, กาเรตพฺพํ วาฯ ‘‘ปพฺพาเชหี’’ติ อิทํ ติวิธมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ขณฺฑสีมํ เนตฺวาติ ภณฺฑุกมฺมาโรจนปริหรณตฺถํฯ ภิกฺขูนญฺหิ อนาโรเจตฺวา เอกสีมาย ‘‘เอตสฺส เกเส ฉินฺทา’’ติ อญฺญํ อาณาเปตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ ปพฺพาเชตฺวาติ เกสาทิจฺเฉทนเมว สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ วิสุํ วุตฺตตฺตาฯ ปพฺพาเชตุํ น ลภตีติ สรณทานํ สนฺธาย วุตฺตํ, อนุปสมฺปนฺเนน ภิกฺขุอาณตฺติยา ทินฺนมฺปิ สรณํ น รุหติฯ

ยสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺโนฯ

นิชฺชีวนิสฺสตฺตภาวนฺติ ‘‘เกสา นาม อิมสฺมิํ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺฐาโส อเจตโน อพฺยากโต สุญฺโญ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตู’’ติอาทินยํ สงฺคณฺหาติ, สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.311) อาคตนเยน คเหตพฺพํฯ ปุพฺเพติ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุฯ มทฺทิตสงฺขาโรติ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตํฯ ภาวิตภาวโนติ สมถวเสนาปิฯ

กาสายานิ ติกฺขตฺตุํ วา…เป.… ปฏิคฺคาหาเปตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘สพฺพทุกฺขนิสฺสรณตฺถาย อิมํ กาสาวํ คเหตฺวา’’ติ วา ‘‘ตํ กาสาวํ ทตฺวา’’ติ วา วตฺวา ‘‘ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต, อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ เอวํ ยาจนปุพฺพกํ จีวรํ ปฏิจฺฉาเปติฯ อถาปีติอาทิ ติกฺขตฺตุํ ปฏิคฺคาหาปนโต ปรํ กตฺตพฺพวิธิทสฺสนํฯ อถาปีติ ตโต ปรมฺปีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘จีวรํ อปฺปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปพฺพชนปฺปการเภททสฺสนตฺถํ ‘‘อถาปี’’ติ วุตฺตํ, อถาปีติ จ อถ วาติ อตฺโถ’’ติ วทนฺติฯ ‘‘อทินฺนํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา ปพฺพชฺชา น รุหตีติ ทสฺเสติฯ

ปาเท วนฺทาเปตฺวาติ ปาทาภิมุขํ นมาเปตฺวาฯ ทูเร วนฺทนฺโตปิ หิ ปาเท วนฺทตีติ วุจฺจติฯ อุปชฺฌาเยน วาติ เอตฺถ ยสฺส สนฺติเก อุปชฺฌํ คณฺหาติ, อยํ อุปชฺฌาโยฯ อาภิสมาจาริเกสุ วินยนตฺถํ ยํ อาจริยํ กตฺวา นิยฺยาเตนฺติ, อยํ อาจริโยฯ สเจ ปน อุปชฺฌาโย สยเมว สพฺพํ สิกฺขาเปติ, อญฺญสฺมิํ น นิยฺยาเตติ, อุปชฺฌาโยวสฺส อาจริโยปิ โหติ, ยถา อุปสมฺปทากาเล สยเมว กมฺมวาจํ วาเจนฺโต อุปชฺฌาโยว กมฺมวาจาจริโยปิ โหติฯ

อนุนาสิกนฺตํ กตฺวา ทานกาเล อนฺตรา วิจฺเฉโท น กาตพฺโพติ อาห ‘‘เอกสมฺพนฺธานี’’ติฯ

‘‘อาภิสมาจาริเกสุ วิเนตพฺโพ’’ติ อิมินา เสขิยวตฺตขนฺธกวตฺเตสุ, อญฺเญสุ

จ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิอาทิโลกวชฺชสิกฺขาปเทสุ สามเณเรหิ วตฺติตพฺพํ, ตตฺถ อวตฺตมาโน อลชฺชี, ทณฺฑกมฺมารโห จ โหตีติ ทสฺเสติฯ

ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยมารกถาวณฺณนา

[35] ปาฬิยํ อนุตฺตรํ วิมุตฺติํ อนุปาปุณาถาติ ‘‘ขีณาสวา มยํ, กิํ อมฺหากํ ปธาเนนา’’ติ วาสนาโทเสน โวสานํ อนาปชฺชิตฺวา ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ ผลสมาปตฺติยาว วีตินามนตฺถํ, ตํ ทิสฺวา อญฺเญสมฺปิ ทิฏฺฐานุคติสมาปชฺชนตฺถญฺจ โอวทตีติ เวทิตพฺพํฯ

ทุติยมารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภทฺทวคฺคิยกถาวณฺณนา

[36] อิทํ เนสํ ปุพฺพกมฺมนฺติ เตสํ ติํสชนานํ เอกโต อภิสมยสฺส ปุพฺพกมฺมํฯ อญฺญมฺปิ เตสํ ปจฺเจกํ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุ สทฺธมฺมสฺสวนสรณคมนทานสีลสมาธิวิปสฺสนาสมาโยควเสน พหุํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อตฺเถวาติ คเหตพฺพํฯ อิตรถา หิ ตทเหว ปฏิเวโธ, เอหิภิกฺขุภาวาทิวิเสโส จ น สมฺปชฺเชยฺยฯ

ภทฺทวคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุรุเวลปาฏิหาริยกถาวณฺณนา

[37-38] ปาฬิยํ อครูติ ภาริยํ น สิยาติ อตฺโถฯ อุภินฺนํ สโชติภูตานนฺติ อุโภสุ สโชติภูเตสุฯ ปตฺเต ปกฺขิปีติ ตํ นาคํ นิหตเตชํ ธมฺมเทสนาย สนฺตปฺเปตฺวา สรณสีลานิ ทตฺวา สกลรตฺติํ ภควนฺตํ ปยิรุปาสิตฺวา ฐิตํ ชฏิลานํ ทสฺสนตฺถํ ปตฺเต ปกฺขิปิ, น อหิตุณฺฑิโก วิย พลกฺกาเรนาติ เวทิตพฺพํฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ

[39] อชฺชณฺโหติ อชฺช เอกทิวสํฯ อคฺคิสาลมฺหีติ อคฺยาคาเรฯ สุมนานํ พุทฺธานํ มนสา สทิโส มโน อสฺสาติ สุมนมนโสฯ อธิจิตฺโตติ มหากรุณาทีหิ อธิจิตฺโตฯ อุทิจฺฉเรติ อุลฺโลเกสุํ, ปริวาเรสุนฺติ อตฺโถฯ อเนกวณฺณา อจฺจิโยติ ฉพฺพณฺณรํสิโย วุตฺตาฯ อหํ เต ธุวภตฺเตน ปฏิมานนํ กริสฺสามีติ เสโสฯ