เมนู

ปญฺจวคฺคิยกถาวณฺณนา

[10] อาฬาโรติ นามํฯ กาลาโมติ โคตฺตํฯ ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาทีติ กิํ อิทาเนว อุทปาทิ, นนุ โพธิมูเล เตกาลิกา, กาลวินิมุตฺตา จ สพฺเพ ธมฺมา สพฺพาการโต ทิฏฺฐาติ? สจฺจํ ทิฏฺฐา, ตถาปิ นามาทิวเสน อวิกปฺปิตา เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺสฯ น หิ เอเกน จิตฺเตน สพฺพธมฺมานํ นามชาติอาทิกํ ปจฺเจกํ อนนฺตํ วิภาคํ วิกปฺเปตุํ สกฺกา วิกปฺปานํ วิรุทฺธานํ สหานุปฺปตฺติโต, สพฺพวิกปฺปารหธมฺมทสฺสนเมว ปนาเนน สกฺกา กาตุํฯ ยถา ทิฏฺเฐสุ ปน ยถิจฺฉิตาการํ อารพฺภ วิกปฺโป อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ จิตฺตปเฏ วิยฯ อิธาปิ อาฬารํ นิสฺสาย อาวชฺชนานนฺตรเมว สพฺพาการญาณํ อุทปาทิฯ น เกวลญฺจ ตํ, อถ โข ปญฺจวคฺคิยา เอว ปฐมํ ธมฺมํ ชานิสฺสนฺติ, ตปฺปมุขา จ เทวตา, อาฬาโร กาลํ กตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน, อุทโก จ เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิพฺพตฺโตติ เอวมาทิกํ สพฺพมฺปิ นิสฺสาย ญาณํ อุปฺปชฺชติ เอวฯ ตํ ปน ขณสมฺปตฺติยา ทุลฺลภภาวํ ทสฺเสตุํ กเมน โอโลเกตฺวา เทวตาย วุตฺเต ญาณํ วิย กตฺวา วุตฺตํฯ สทฺทคติยา หิ พนฺธตฺตา เอเกน ญาเณน ญาตมฺปิ วุจฺจมานํ กเมน ญาตํ วิย ปฏิภาติ, เทวตาปิ จ ภควตา ญาตเมวตฺถํ อาโรเจสิฯ เตเนว ‘‘ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาที’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวมญฺญตฺถาปิ อีทิเสสุ ‘‘โลกํ โวโลเกนฺโต อสุกํ อทฺทส, ตตฺถ มยิ คเต กิํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวมาทินา สตฺถุ หิเตสิตาสนฺทสฺสนวสปฺปวตฺเตสุฯ สพฺพตฺถ วจนคติยํ กมวุตฺติเต ปญฺญายมาเนปิ เอเกเนว ญาเณน สกลาวโพโธ เวทิตพฺโพฯ พหุการา โข เม ปญฺจวคฺคิยาติ อุปการสฺสาปิ วิชฺชมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน ธมฺมเทสนาย การณตฺเตน อนุปการานมฺปิ เทสนโตฯ

[11] อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ คยาย, โพธิสฺส จ อนฺตเร ติคาวุเต ฐาเนฯ

สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ อนูปลิตฺโตติ กิเลสเลเปน อลิตฺโตฯ ตโต เอว สพฺพญฺชโหตณฺหกฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวสเอน วิมุตฺโตฯ เอวํ สยํ สพฺพธมฺเม อตฺตนาว ชานิตฺวาฯ กมุทฺทิเสยฺยนฺติ กํ อญฺญํ ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิเสยฺยํฯ

กาสินํ ปุรนฺติ พาราณสิํฯ อาหญฺฉนฺติ อาหนิสฺสามิฯ อมตาธิคมาย อุคฺโฆสนโต อมตทุนฺทุภินฺติ สตฺถุ ธมฺมเทสนา วุตฺตา, ‘‘อมตเภริํ ปหริสฺสามี’’ติ คจฺฉามีติ อตฺโถฯ

อรหสิ อนนฺตชิโนติ อนนฺตชิโนปิ ภวิตุํ ยุตฺโตติ อตฺโถฯ อนนฺตญาณตาย อนนฺโต ชิโน จ, อนนฺเตน วา ญาเณน, อนนฺตํ วา โทสํ ชิตวา, อุปฺปาทวยนฺตรหิตตาย วา อนนฺตํ นิพฺพานํ อชินิ กิเลสารโย มทฺทิตฺวา คณฺหีติปิ อนนฺตชิโน

หุเปยฺยาปีติ เอวมฺปิ ภเวยฺย, เอวํวิเธ รูปกายรตเน อีทิเสน ญาเณน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ นาม กถนญฺหิสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส อปรกาเล ทุกฺขปฺปตฺตสฺส ภควนฺตํ อุปคมฺม ปพฺพชิตฺวา มคฺคผลปฏิเวธาย ปจฺจโย ชาโตฯ ตถาเหส ภควา เตน สมาคมตฺถํ ปทสาว มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

[12] พาหุลฺลิโกติ ปจฺจยพาหุลฺลิโกฯ ปธานวิพฺภนฺโตติ ปธานโต ทุกฺกรจรณโต ปริหีโนฯ นตฺถิ เอตฺถ อคาริยํ, อคารสฺส หิตํ กสิโครกฺขาทิกมฺมนฺติ อนคาริยา, ปพฺพชฺชา, ตํ อนคาริยํฯ ปพฺพชนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํฯ พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานํ, อรหตฺตผลนฺติ อตฺโถฯ ตสฺส หิ อตฺถาย กุลปุตฺตา ปพฺพชนฺติฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเวฯ สยนฺติ อปรปฺปจฺจยา อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตโนว ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ อุปสมฺปชฺชาติ ปาปุณิตฺวาฯ

อิริยายาติ ทุกฺกรอิริยายฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติอาทีสุ มนุสฺสธมฺมโต โลกิยญาณโต อุปริ อริยํ กาตุํ อลํ สมตฺโถ อลมริโยญาณทสฺสนวิเสโสติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปุพฺพภาคํ อธิปฺเปตํฯ โนติ นุฯ ภาสิตเมตนฺติ เอวรูปเมตํ วากฺยเภทนฺติ อตฺโถฯ เต จ ‘‘ยทิ เอส ปธานกาเล ‘อหํ อรหา’ติ วเทยฺย, มยญฺจ สทฺทหาม, น จาเนน ตทา วุตฺตํฯ อิทานิ ปน วิชฺชมานเมว คุณํ วทตี’’ติ เอกปเทน สติํ ลภิตฺวา ‘‘พุทฺโธ ชาโต’’ติ อุปฺปนฺนคารวา อาวุโสวาทํ ปหาย ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ อาหํสุฯ อญฺญา จิตฺตนฺติ อญฺญาย อรหตฺตปฺปตฺติยา จิตฺตํฯ

[13] อนฺตาติ โกฏฺฐาสา ทฺเว ภาคาฯ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสุขสฺส อนุภโวฯ กิเลสกามา เอว วา อามิสสุเขน อลฺลียนโต กามสุขลฺลิกาติ วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ คมฺโมติ คามวาสีนํ สนฺตโกฯ อตฺตกิลมถานุโยโคติ อตฺตโน กิลมถสฺส กณฺฏกเสยฺยาทิทุกฺขสฺส อนุโยโคฯ อุโภ อนฺเตติ ยถาวุตฺเต โลโภ วา สสฺสโต วา เอโก อนฺโต, โทโส วา อุจฺเฉโท วา เอโกติ เวทิตพฺโพฯ

จกฺขุกรณีติอาทีสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺตญาณจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณีฯ ทุติยํ ตสฺเสว เววจนํฯ อุปสโมติ กิเลสุปสโมฯ อภิญฺญา, สมฺโพโธ จ จตุสจฺจปฏิเวโธวฯ นิพฺพานํ อสงฺขตธาตุฯ เอเตสมฺปิ อตฺถาย สํวตฺตตีติ ปฏิปทํ โถเมติฯ สมฺมาทิฏฺฐีติ ญาณํฯ สมฺมาสงฺกปฺโปติ วิตกฺโกฯ เสสํ ธมฺมโต สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[14] เอวํ จตฺตาโรปิ มคฺเค เอกโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตหิ มคฺเคหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ชาติปิ ทุกฺขาติอาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ สพฺพปฐมํ รูปารูปธมฺมปฺปวตฺติ อิธ ชาติ นาม, สา จ ตตฺถ ตตฺถ ภเวสุ อุปลพฺภมานานํ ทุกฺขาทีนํ วตฺถุภาวโต ทุกฺขา, เอวํ ชราทีสุ ทุกฺขวตฺถุกตาย ทุกฺขตา เวทิตพฺพาฯ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ปน ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขวเสน ทุกฺขา เอวฯ โปโนภวิกาติ ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว อุตฺตรปทโลเปน, ปุนพฺภโว สีลเมติสฺสาติ โปโนภวิกาฯ นนฺทิราคสหคตาติ เอตฺถ รูปาทีสุ นนฺทติ ปิยายตีติ นนฺที, สา เอว ราโคติ นนฺทิราโคติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, นนฺทิราคตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตน สหคตานิ นนฺทิราคสหคตาฯ ตตฺร ตตฺราติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเวฯ รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ กามสฺสาทนวเสน ปวตฺตา กามตณฺหา นามฯ สสฺสตทิฏฺฐิยา สห ปวตฺตา ภวตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิยา สห ปวตฺตา วิภวตณฺหาฯ อเสสวิราคนิโรโธติอาทินา นิพฺพานเมว วุจฺจติฯ ตตฺถ วิรชฺชนํ วิคมนํ วิราโคฯ นิรุชฺฌนํ นิโรโธฯ อุภเยนาปิ สุฏฺฐุ วิคโมว วุจฺจติฯ อเสสายปิ ตณฺหาย วิราโค, นิโรโธ จ เยน โหติ, โส อเสสวิราคนิโรโธ, นิพฺพานเมวฯ ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม ตณฺหํ, วฏฺฏญฺจ จชนฺติ ปฏินิสฺสชฺชนฺติ วิมุจฺจนฺติ น อลฺลียนฺติ, ตสฺมา จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโยติ วุจฺจติฯ

[15] จกฺขุนฺติอาทีนิ ญาณเววจนาเนวฯ

[16] ยาวกีวญฺจาติ ยตฺตกํ กาลํฯ ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจญาณ, กิจฺจญาณ, กตญาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน ติปริวฏฺฏํ ญาณทสฺสนํฯ เอตฺถ จ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทย’’นฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ ยถาภูตญาณํ สจฺจญาณํ นามฯ เตสุ เอว ‘‘ปริญฺเญยฺยํ ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภาเวตพฺพ’’นฺติ เอวํ กตฺตพฺพกิจฺจชานนญาณํ กิจฺจญาณํ นามฯ ‘‘ปริญฺญาตํ ปหีนํ สจฺฉิกตํ ภาวิต’’นฺติ ตสฺส กิจฺจสฺส กตภาวชานนญาณํ กตญาณํ นามฯ ทฺวาทสาการนฺติ เตสเมว เอเกกสฺมิํ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน ทฺวาทสาการํฯ

อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจญฺญาสินฺติ อภิสมฺพุทฺโธ อรหตฺตํ ปตฺโตติ เอวํ น ปฏิชานิํฯ

ยโต จ โขติ ยโต โพธิมูเล นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย อถาหนฺติ ตโต ปรํ อหํฯ ญาณญฺจ ปน เมติ ปจฺจเวกฺขณญาณํ สนฺธาย วทติฯ อกุปฺปา เมติอาทิ ตสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนํฯ ตตฺถ อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ ตสฺส มคฺคสงฺขาตการณโต จ อารมฺมณโต จ อกุปฺปตา เวทิตพฺพาฯ

อิมสฺมิํ ปน เวยฺยากรณสฺมินฺติ นิคฺคาถสุตฺเตฯ ภญฺญมาเนติ ภณิยมาเนฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ อิธ จตุสจฺจธมฺเมสุ จกฺขุกิจฺจกรณโต โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโตฯ ยํ กิญฺจีติอาทิ นิพฺพานารมฺมณตฺเตปิ กิจฺจวเสน อสมฺโมหโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

[17] ธมฺมจกฺกนฺติ ปฏิเวธญาณธมฺมญฺเจว เทสนาญาณธมฺมญฺจ ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ โอภาโสติ สพฺพญฺญุตญฺญาณานุภาเวน ปวตฺโต จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺฐาโน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา ฐิโต โอภาโสฯ

[18] ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโมฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อตฺตโน ปจฺจกฺขโต อธิคตตฺตา น ปรํ ปจฺเจติ, ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ น ปวตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโยฯ เอหิ ภิกฺขูติ เอตฺตเก วุตฺตมตฺเต ปพฺพชฺชา, อุปสมฺปทา จ สิชฺฌติ, เตเนว ตตฺถ อิติ-สทฺเทน ปริจฺเฉโท ทสฺสิโตติ วทนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายาติ วจนปริโยสาเน เอว อุปสมฺปทา สิชฺฌติ, อฏฺฐกถายํ ปน ‘เอหิ ภิกฺขูติ ภควโต วจเนนา’ติ อิทํ เอหิภิกฺขุสทฺโทปลกฺขิตวจนํ เอหิภิกฺขุวจนนฺติอาทิปทวเสน วุตฺตํ มุสาวาทวคฺโคติอาทีสุ วิยา’’ติ วทนฺติ, ตเทตํ ปฐมปาราชิกฏฺฐกถายํ ‘‘ภควา หิ…เป.… เอหิ ภิกฺขุ, จร พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 1.45 ภิกฺขูปทภาชนียวณฺณนา) อิมินา วจเนน สเมติฯ ยตฺตกญฺหิ ภควตา นิยเมน วุจฺจติ, ตตฺตกํ สพฺพมฺปิ องฺคเมวฯ เสกฺขปุถุชฺชนานญฺหิ เอตํ ปริปุณฺณํ วุจฺจติ, อเสกฺขานํ ปน ‘‘จร พฺรหฺมจริย’’นฺติ ปริโยสานนฺติ ทฏฺฐพฺพํ สิกฺขตฺตยสมิทฺธิโตฯ โลกิยสมฺปทาหิ อุปริภูตา เสฏฺฐภูตา สมฺปทาติ อุปสมฺปทา

[19-21] นีหารภตฺโตติ ภิกฺขูหิ คามโต นีหริตฺวา ทินฺนภตฺโตฯ กลฺลํ นูติ ยุตฺตํ นุฯ เอตํ มมาติอาทิ ยถากฺกมํ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาหานํ ทสฺสนํฯ

[22-23] ตสฺมา ติหาติ เอตฺถ ติหาติ นิปาตมตฺตํ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ นิพฺพินฺทตีติ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาวเสน อุกฺกณฺฐติฯ วิรชฺชตีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน น รชฺชติฯ วิมุจฺจตีติ ผลวเสน วิมุจฺจติฯ วิมุตฺตสฺมินฺติอาทิ ปจฺจเวกฺขณญาณทสฺสนํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ กรณียํ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปจฺเจกํ กตฺตพฺพํ ปริญฺญาทิวเสน โสฬสวิธํ กิจฺจํฯ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวาย โสฬสกิจฺจภาวาย, กิเลสกฺขยาย วา อปรํ ปุน มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติฯ อถ วา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานโต อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ น ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

[15] อาฬมฺพรนฺติ ปณวํฯ วิเกสิกนฺติ วิปฺปกิณฺณเกสํฯ วิกฺเขฬิกนฺติ วิสฺสนฺทมานลาลํ สุสานํ มญฺเญติ สุสานํ วิย อทฺทส สกํ ปริชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุทานํ อุทาเนสีติ สํเวควสปฺปวตฺตํ วจนํ นิจฺฉาเรสิฯ อุปสฺสฏฺฐนฺติ ทุกฺเขน สมฺมิสฺสํ, ทุกฺโขติณฺณํ สพฺพสตฺตกายชาตนฺติ อตฺโถฯ

[26] อิทํ โข ยสาติ ภควา นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ อนุปุพฺพิํ กถนฺติ อนุปฏิปาฏิกถํฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ โอการนฺติ นิหีนตา นิหีนชนเสวิตตฺตาฯ สํกิเลสนฺติ เตหิ สตฺตานํ สํกิเลสนํ, สํกิเลสวิสยนฺติ วา อตฺโถฯ กลฺลจิตฺตนฺติ อโรคจิตฺตํฯ สามํ อตฺตนาว อุกฺกํโส อุกฺขิปนํ เอติสฺสนฺติ สามุกฺกํสิกา, สจฺจเทสนาฯ ตสฺสา สรูปทสฺสนํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทิฯ

[27] อสฺสทูเตติ อสฺสอารุฬฺเห ทูเตฯ อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อิทฺธิกิริยํฯ อภิสงฺขเรสิ อกาสิฯ

[28] ยถาทิฏฺฐนฺติ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐํ จตุสฺสจฺจภูมิํ เสสมคฺคตฺตเยน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, ปสฺสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ มาตุ โน ชีวิตนฺติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ, มาตุ ชีวิตนฺติ อตฺโถฯ ยสสฺส ขีณาสวตฺตา ‘‘เอหิ ภิกฺขุ, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จร พฺรหฺมจริย’’นฺติ เอตฺตเกเนว ภควา อุปสมฺปทํ อทาสิฯ ขีณาสวานญฺหิ เอตฺตเกเนว อุปสมฺปทา อนุญฺญาตา ปุพฺเพว ทุกฺขสฺส ปริกฺขีณตฺตาฯ จร พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยสงฺขาตํ สิกฺขาปทปูรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, น มคฺคพฺรหฺมจริยํฯ