พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา

[7] อาลียนฺติ เสวียนฺตีติ อาลยาฯ ปญฺจ กามคุณาติ อาห ‘‘สตฺตา…เป.… วุจฺจนฺตี’’ติฯ สุฏฺฐุ มุทิตาติ อติวิย ปมุทิตาฯ ฐานํ สนฺธายาติ ฐาน-สทฺทํ อเปกฺขิตฺวาฯ อิเมสนฺติ สงฺขาราทีนํ ผลานํฯ ปาฬิยํ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทีนิ นิพฺพานเววจนานิฯ อปิสฺสูติ สมฺปิณฺฑนตฺเถ นิปาโตฯ น เกวลํ เอตทโหสิ, อิมาปิ คาถา ปฏิภํสูติ อตฺโถฯ

กิจฺเฉน เม อธิคตนฺติ ปารมิปูรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทุกฺขาปฏิปทํฯ พุทฺธานญฺหิ จตฺตาโร มคฺคา สุขาปฏิปทาว โหนฺติฯ ห-อิติ พฺยตฺตํ, เอกํสนฺติ ทฺวีสุ อตฺเถสุ นิปาโต, พฺยตฺตํ, เอกํเสน วา อลนฺติ วิโยเชนฺติฯ หลนฺติ วา เอโก นิปาโตฯ

[8] ปาฬิยํ สหมฺปติสฺสาติ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน สหโก นาม เถโร ปฐมชฺฌานภูมิยํ พฺรหฺมปติ หุตฺวา นิพฺพตฺโต, เตน นํ ‘‘สหมฺปตี’’ติ สญฺชานิํสุฯ อสฺสวนตาติ อสฺสวนตาย, อสฺสวเนนาติ อตฺโถฯ สวนเมว หิ สวนตา ยถา เทวตาติฯ

ธมฺโม อสุทฺโธติ มิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺโมฯ สมเลหีติ ปูรณกสฺสปาทีหิ ฉหิ สตฺถาเรหิฯ อปาปุราติ เทสนาหตฺเถน วิวรฯ ทฺวารนฺติ อริยมคฺคํ สนฺธาย วทติฯ

เสเลติ ฆนสิลามเยฯ ตถูปมนฺติ เอตฺถ ตถา-สทฺโท ตํ-สทฺทตฺเถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตน โส เสลปพฺพโต อุปมา ยสฺสฯ ตํ ตถูปมนฺติ อตฺโถฯ เตน วา ปพฺพตาทินา ปกาเรน อุปมา อสฺสาติปิ อตฺโถฯ ธมฺมมยนฺติ โลกุตฺตรธมฺมภูตํฯ อุฏฺฐาหีติ ธมฺมเทสนตฺถาย จาริกจรณตฺถํ อิมมฺหา อาสนา กาเยน, อปฺโปสฺสุกฺกภาวโต วา จิตฺเตน อุฏฺเฐหิ, อยเมว วา ปาโฐฯ เตเนว ‘‘วิจร, เทสสฺสู’’ติ ทุวิเธปิ กายจิตฺตปโยเค นิโยเชสิฯ วีราติอาทิ จตฺตาริ ถุติวเสน สมฺโพธนานิฯ

[9] พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน, อาสยานุสยญาเณน จฯ อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ นามํฯ

สฺวาการาติ สทฺธินฺทฺริยาทโยว อาการา สุนฺทรา เยสํ, เต สฺวาการา, สุวิญฺญาปยา, ปรโลกญฺจ วชฺชญฺจ ภยโต ทสฺสนสีลา จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีติ คจฺฉลตาปิ โปกฺขรณีปิ วุจฺจติฯ อิธ ปน โปกฺขรณีฯ เอวมิตเรสุปิฯ อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต อนุคฺคตานิฯ อนฺโต นิมุคฺคาเนว หุตฺวา ปุสนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิฯ อจฺจุคฺคมฺมาติ อุทกํ อติกฺกมนวเสน อุคฺคนฺตฺวาฯ

อปารุตาติ วิวฏาฯ เตสนฺติ สอุปนิสฺสยานํ สตฺตานํฯ ทฺวาราติ อริยมคฺคทฺวารานิฯ อิทญฺจ อตฺตโน สยมฺภุญาเณน สอุปนิสฺสยานํ เตสํ มคฺคุปฺปตฺติทิฏฺฐตํ สนฺธาย วทติฯ วิหิํสสญฺญีติอาทีสุ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ – ‘‘อหญฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺติตมฺปิ อิมํ ปณีตํ ธมฺมํ อชานนฺเตสุ มนุเชสุ เทสนาย วิหิํสา กายวาจากิลมโถ โหตี’’ติ เอวํ วิหิํสสญฺญี หุตฺวา น ภาสิํ ภาสิตุํ น อิจฺฉิํฯ อิทานิ ปน เหตุสมฺปนฺนา อตฺตโน สทฺธาภาชนํ วิวรนฺตุ, ปูเรสฺสามิ เนสํ สงฺกปฺปนฺติฯ

ปญฺจวคฺคิยกถาวณฺณนา

[10] อาฬาโรติ นามํฯ กาลาโมติ โคตฺตํฯ ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาทีติ กิํ อิทาเนว อุทปาทิ, นนุ โพธิมูเล เตกาลิกา, กาลวินิมุตฺตา จ สพฺเพ ธมฺมา สพฺพาการโต ทิฏฺฐาติ? สจฺจํ ทิฏฺฐา, ตถาปิ นามาทิวเสน อวิกปฺปิตา เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺสฯ น หิ เอเกน จิตฺเตน สพฺพธมฺมานํ นามชาติอาทิกํ ปจฺเจกํ อนนฺตํ วิภาคํ วิกปฺเปตุํ สกฺกา วิกปฺปานํ วิรุทฺธานํ สหานุปฺปตฺติโต, สพฺพวิกปฺปารหธมฺมทสฺสนเมว ปนาเนน สกฺกา กาตุํฯ ยถา ทิฏฺเฐสุ ปน ยถิจฺฉิตาการํ อารพฺภ วิกปฺโป อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ จิตฺตปเฏ วิยฯ อิธาปิ อาฬารํ นิสฺสาย อาวชฺชนานนฺตรเมว สพฺพาการญาณํ อุทปาทิฯ น เกวลญฺจ ตํ, อถ โข ปญฺจวคฺคิยา เอว ปฐมํ ธมฺมํ ชานิสฺสนฺติ, ตปฺปมุขา จ เทวตา, อาฬาโร กาลํ กตฺวา อากิญฺจญฺญายตเน, อุทโก จ เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิพฺพตฺโตติ เอวมาทิกํ สพฺพมฺปิ นิสฺสาย ญาณํ อุปฺปชฺชติ เอวฯ ตํ ปน ขณสมฺปตฺติยา ทุลฺลภภาวํ ทสฺเสตุํ กเมน โอโลเกตฺวา เทวตาย วุตฺเต ญาณํ วิย กตฺวา วุตฺตํฯ สทฺทคติยา หิ พนฺธตฺตา เอเกน ญาเณน ญาตมฺปิ วุจฺจมานํ กเมน ญาตํ วิย ปฏิภาติ, เทวตาปิ จ ภควตา ญาตเมวตฺถํ อาโรเจสิฯ เตเนว ‘‘ภควโตปิ โข ญาณํ อุทปาที’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวมญฺญตฺถาปิ อีทิเสสุ ‘‘โลกํ โวโลเกนฺโต อสุกํ อทฺทส, ตตฺถ มยิ คเต กิํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวมาทินา สตฺถุ หิเตสิตาสนฺทสฺสนวสปฺปวตฺเตสุฯ สพฺพตฺถ วจนคติยํ กมวุตฺติเต ปญฺญายมาเนปิ เอเกเนว ญาเณน สกลาวโพโธ เวทิตพฺโพฯ พหุการา โข เม ปญฺจวคฺคิยาติ อุปการสฺสาปิ วิชฺชมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน ธมฺมเทสนาย การณตฺเตน อนุปการานมฺปิ เทสนโตฯ

[11] อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ คยาย, โพธิสฺส จ อนฺตเร ติคาวุเต ฐาเนฯ

สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ฐิโตฯ อนูปลิตฺโตติ กิเลสเลเปน อลิตฺโตฯ ตโต เอว สพฺพญฺชโหฯ ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวสเอน วิมุตฺโตฯ เอวํ สยํ สพฺพธมฺเม อตฺตนาว ชานิตฺวาฯ กมุทฺทิเสยฺยนฺติ กํ อญฺญํ ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิเสยฺยํฯ

กาสินํ ปุรนฺติ พาราณสิํฯ อาหญฺฉนฺติ อาหนิสฺสามิฯ อมตาธิคมาย อุคฺโฆสนโต อมตทุนฺทุภินฺติ สตฺถุ ธมฺมเทสนา วุตฺตา, ‘‘อมตเภริํ ปหริสฺสามี’’ติ คจฺฉามีติ อตฺโถฯ

อรหสิ อนนฺตชิโนติ อนนฺตชิโนปิ ภวิตุํ ยุตฺโตติ อตฺโถฯ อนนฺตญาณตาย อนนฺโต ชิโน จ, อนนฺเตน วา ญาเณน, อนนฺตํ วา โทสํ ชิตวา, อุปฺปาทวยนฺตรหิตตาย วา อนนฺตํ นิพฺพานํ อชินิ กิเลสารโย มทฺทิตฺวา คณฺหีติปิ อนนฺตชิโนฯ

หุเปยฺยาปีติ เอวมฺปิ ภเวยฺย, เอวํวิเธ รูปกายรตเน อีทิเสน ญาเณน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ นาม กถนญฺหิสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส อปรกาเล ทุกฺขปฺปตฺตสฺส ภควนฺตํ อุปคมฺม ปพฺพชิตฺวา มคฺคผลปฏิเวธาย ปจฺจโย ชาโตฯ ตถาเหส ภควา เตน สมาคมตฺถํ ปทสาว มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ