อชปาลกถาวณฺณนา

[4] ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยนาติ ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส อปคมเนนฯ ตมฺหา สมาธิมฺหาติ อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิมฺหาฯ อนฺตรนฺตรา เอว หิ ปจฺจยาการมนสิกาโรฯ อวเสสกาลํ ปน สพฺพํ ภควา ผลสมาปตฺติยาปิ วีตินาเมสิฯ ตํ สนฺธาย ‘‘ตมฺหา สมาธิมฺหา’’ติ วุตฺตํฯ รตนจงฺกเมติ ภควโต จิรํ ฐิตสฺส จงฺกมนาธิปฺปายํ ญตฺวา เทวตาหิ มาปิเต รตนจงฺกเมฯ รตนฆรนฺติ ภควโต นิสีทนาธิปฺปายํ ญตฺวา เทวตาหิ มาปิตํ รตนมยํ เคหํฯ

ตตฺราปีติ น เกวลํ รตนฆเรเยวฯ ตตฺราปิ อชปาลนิคฺโรธมูเลปิ อภิธมฺมํ วิจินนฺโต เอว อนฺตรนฺตรา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตติ อตฺโถฯ ตตฺถาปิ หิ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานํ สมฺมสโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปีติสมุฏฺฐิตา ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย รตนฆเร วิย นิจฺฉริํสุ เอวฯ ‘‘หุํหุ’’นฺติ กโรนฺโตติ ‘‘สพฺเพ หีนชาติกา มํ มา อุปคจฺฉนฺตู’’ติ มานวเสน, สมีปํ อุปคเตสุ โกธวเสน จ ‘‘อเปถา’’ติ อธิปฺปายนิจฺฉาริตํ หุํหุํการํ กโรนฺโตฯ

พฺรหฺมญฺญนฺติ พฺราหฺมณตฺตํฯ อนฺตนฺติ นิพฺพานํฯ เทวานํ วา อนฺตนฺติ มคฺคญาณานํ วา อนฺตภูตํ อรหตฺตผลํฯ

มุจลินฺทกถาวณฺณนา

[5] มุจลินฺทมูเลติ เอตฺถ จ มุจลินฺโท วุจฺจติ นีปรุกฺโข, โย ‘‘นิจุโล’’ติปิ วุจฺจติฯ อุปฺปนฺนเมโฆติ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา อุปฺปนฺโน มหาเมโฆฯ วทฺทลิกาติ วุฏฺฐิยา เอว อิตฺถิลิงฺควเสน นามํฯ ยา จ สตฺตาหํ ปวตฺตตฺตา สตฺตาหวทฺทลิกาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สตฺตาหํ อวิจฺฉินฺนวุฏฺฐิกา อโหสี’’ติฯ สีตวาเตน ทูสิตํ ทินเมติสฺสา วทฺทลิกายาติ สีตวาตทุทฺทินีติ อาห ‘‘อุทกผุสิตสมฺมิสฺเสนา’’ติอาทิฯ อุพฺพิทฺธตา นาม ทูรภาเวน อุปฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูต’’นฺติฯ อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพติ โชเตตีติ เทโว, อากาโสฯ

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ วิเวกสฺส สุขภาวํ วิทิตฺวาฯ สพฺพโส อสนฺตุฏฺฐิสมุจฺเฉทกตฺตา มคฺคญาณานํ ‘‘จตุมคฺคญาณสนฺโตเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อกุปฺปนภาโวติ อกุชฺฌนสภาโวฯ

ราชายตนกถาวณฺณนา

[6] ปจฺจคฺเฆติ อภินเวฯ อยเมว อตฺโถ ปสตฺโถ, น ปุริโมฯ น หิ พุทฺธา มหคฺฆํ ปตฺตํ ปริภุญฺชนฺติฯ

พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา

[7] อาลียนฺติ เสวียนฺตีติ อาลยาฯ ปญฺจ กามคุณาติ อาห ‘‘สตฺตา…เป.… วุจฺจนฺตี’’ติฯ สุฏฺฐุ มุทิตาติ อติวิย ปมุทิตาฯ ฐานํ สนฺธายาติ ฐาน-สทฺทํ อเปกฺขิตฺวาฯ อิเมสนฺติ สงฺขาราทีนํ ผลานํฯ ปาฬิยํ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทีนิ นิพฺพานเววจนานิฯ อปิสฺสูติ สมฺปิณฺฑนตฺเถ นิปาโตฯ น เกวลํ เอตทโหสิ, อิมาปิ คาถา ปฏิภํสูติ อตฺโถฯ

กิจฺเฉน เม อธิคตนฺติ ปารมิปูรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทุกฺขาปฏิปทํฯ พุทฺธานญฺหิ จตฺตาโร มคฺคา สุขาปฏิปทาว โหนฺติฯ ห-อิติ พฺยตฺตํ, เอกํสนฺติ ทฺวีสุ อตฺเถสุ นิปาโต, พฺยตฺตํ, เอกํเสน วา อลนฺติ วิโยเชนฺติฯ หลนฺติ วา เอโก นิปาโตฯ

[8] ปาฬิยํ สหมฺปติสฺสาติ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน สหโก นาม เถโร ปฐมชฺฌานภูมิยํ พฺรหฺมปติ หุตฺวา นิพฺพตฺโต, เตน นํ ‘‘สหมฺปตี’’ติ สญฺชานิํสุฯ อสฺสวนตาติ อสฺสวนตาย, อสฺสวเนนาติ อตฺโถฯ สวนเมว หิ สวนตา ยถา เทวตาติฯ

ธมฺโม อสุทฺโธติ มิจฺฉาทิฏฺฐิธมฺโมฯ สมเลหีติ ปูรณกสฺสปาทีหิ ฉหิ สตฺถาเรหิฯ อปาปุราติ เทสนาหตฺเถน วิวรฯ ทฺวารนฺติ อริยมคฺคํ สนฺธาย วทติฯ

เสเลติ ฆนสิลามเยฯ ตถูปมนฺติ เอตฺถ ตถา-สทฺโท ตํ-สทฺทตฺเถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตน โส เสลปพฺพโต อุปมา ยสฺสฯ ตํ ตถูปมนฺติ อตฺโถฯ เตน วา ปพฺพตาทินา ปกาเรน อุปมา อสฺสาติปิ อตฺโถฯ ธมฺมมยนฺติ โลกุตฺตรธมฺมภูตํฯ อุฏฺฐาหีติ ธมฺมเทสนตฺถาย จาริกจรณตฺถํ อิมมฺหา อาสนา กาเยน, อปฺโปสฺสุกฺกภาวโต วา จิตฺเตน อุฏฺเฐหิ, อยเมว วา ปาโฐฯ เตเนว ‘‘วิจร, เทสสฺสู’’ติ ทุวิเธปิ กายจิตฺตปโยเค นิโยเชสิฯ วีราติอาทิ จตฺตาริ ถุติวเสน สมฺโพธนานิฯ

[9] พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน, อาสยานุสยญาเณน จฯ อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ นามํฯ