10. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา

[263] ทสเม ฆนพทฺโธติ ฆนมํเสน สมฺพทฺโธ, กถินสํหตสรีโรติ อตฺโถฯ

[264] มุขทฺวารนฺติ มุขโต เหฏฺฐา ทฺวารํ มุขทฺวารํ, คลนาฬิกนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺจ นาสิกาย ปวิฏฺฐมฺปิ มุขทฺวารํ ปวิฏฺฐเมว โหติ, มุเข ปกฺขิตฺตมตฺตญฺจ อปฺปวิฏฺฐํฯ อาหารนฺติ อชฺโฌหริตพฺพํ กาลิกํ อธิปฺเปตํ, น อุทกํฯ ตญฺหิ เภสชฺชสงฺคหิตมฺปิ อกาลิกเมว ปฏิคฺคหิตสฺเสว กาลิกตฺตาฯ อุทเก หิ ปฏิคฺคหณํ น รุหติฯ เตเนว ภิกฺขุนา ตาปิเตน อุทเกน จิรปฏิคฺคหิเตน จ อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺเถน จ สห อามิสํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ สามปากาทิโทโส น โหติฯ วกฺขติ หิ ‘‘ภิกฺขุ ยาคุอตฺถาย…เป.… อุทกํ ตาเปติ, วฏฺฏตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺฐ. 265)ฯ ภิกฺขู ปน เอตํ อธิปฺปายํ ตทา น ชานิํสุฯ เตนาห ‘‘สมฺมา อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา’’ติอาทิฯ

[265] รถเรณุมฺปีติ รเถ คจฺฉนฺเต อุฏฺฐหนเรณุสทิสเรณุํฯ เตน ตโต สุขุมํ อากาเส ปริพฺภมนกํ ทิสฺสมานมฺปิ อพฺโพหาริกนฺติ ทสฺเสติฯ อกลฺลโกติ คิลาโนฯ

‘‘คเหตุํ วา…เป.… ตสฺส โอริมนฺเตนา’’ติ อิมินา อากาเส อุชุํ ฐตฺวา ปเรน อุกฺขิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อาสนฺนงฺคภูตปาทตลโต ปฏฺฐาย หตฺถปาโส ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ, น ปน สีสนฺตโต ปฏฺฐายาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘โอริมนฺเตนา’’ติ อิมสฺส เหฏฺฐิมนฺเตนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ

เอตฺถ จ ปวารณาสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ ‘‘สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺฐายา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) ปฏิคฺคาหกานํ อาสนฺนงฺคสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺฐาย ปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา อิธาปิ อากาเส ฐิตสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส อาสนฺนงฺคภูตปาทงฺคุลสฺส ปาริมนฺตภูตโต ปณฺหิปริยนฺตสฺส เหฏฺฐิมตลโต ปฏฺฐาย, ทายกสฺส ปน โอริมนฺตภูตโต ปาทงฺคุลสฺส เหฏฺฐิมตลโต ปฏฺฐาย หตฺถปาโส ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิมินาว นเยน ภูมิยํ นิปชฺชิตฺวา อุสฺสีเส นิสินฺนสฺส หตฺถโต ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺสปิ อาสนฺนสีสงฺคสฺส ปาริมนฺตภูตโต คีวนฺตโต ปฏฺฐาเยว หตฺถปาโส มินิตพฺโพ, น ปาทตลโต ปฏฺฐายฯ เอวํ นิปชฺชิตฺวา ทาเนปิ ยถานุรูปํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ยํ อาสนฺนตรํ องฺค’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ

ปฏิคฺคหณสญฺญายาติ ‘‘มญฺจาทินา ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุปฺปาทิตสญฺญายฯ อิมินา ‘‘ปฏิคฺคณฺหามี’’ติ วาจาย วตฺตพฺพกิจฺจํ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ กตฺถจิ อฏฺฐกถาสุ, ปเทเสสุ วาฯ อสํหาริเม ผลเกติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อสํหาริเยฯ ปุญฺฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวาติ ปุญฺฉิเตปิ รชนจุณฺณสงฺกาย สติ ปฏิคฺคหณตฺถาย วุตฺตํ, นาสติฯ ตํ ปนาติ ปติตรชํ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา อุปริ คหิตปิณฺฑปาตํฯ อนาปตฺตีติ ทุรุปจิณฺณาทิโทโส นตฺถิฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติอาทิปิ วินยทุกฺกฏปริหาราย วุตฺตํฯ ตถา อกตฺวา คหิเตปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชโต อนาปตฺติ เอวฯ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา’’ติ อิทมฺปิ ปุริมาโภคานุคุณตาย วุตฺตํฯ

จรุเกนาติ ขุทฺทกภาชเนนฯ อภิหฏตฺตาติ ทิยฺยมานกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทตฺวา อปนยนกาเล ปน ฉาริกา วา พินฺทูนิ วา ปตนฺติ, ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพํ อภิหารสฺส วิคตตฺตาติ วทนฺติฯ ตํ ยถา น ปตติ, ตถา อปเนสฺสามีติ ปริหรนฺเต ยุชฺชติฯ ปกติสญฺญาย อปเนนฺเต อภิหาโร น ฉิชฺชติ, ตํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติฯ มุขวฏฺฏิยาปิ คเหตุํ วฏฺฏตีติ อภิหริยมานสฺส ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา อุปริภาเค หตฺถํ ปสาเรตฺวา ผุสิตุํ วฏฺฏติฯ

ปาเทน เปลฺเลตฺวาติ ‘‘ปาเทน ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติสญฺญาย อกฺกมิตฺวาฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ วจนมตฺตเมวาติ ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺธนฺติ สทฺทมตฺตเมว นานํ, กายปฏิพทฺธเมว โหติฯ ตสฺมา เตสํ วจนํ น คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

เตน อาหราเปตุนฺติ ยสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คตํ, ตํ อิธ อาเนหีติ อาณาเปตฺวา เตน อาหราเปตุํ อิตรสฺส วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ น ตโต ปรนฺติ ตทเหว สามํ อปฺปฏิคฺคหิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทเหว ปฏิคฺคหิตํ ปน ปุนทิวสาทีสุ อปฺปฏิคฺคเหตฺวาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

ขิยฺยนฺตีติ ขยํ คจฺฉนฺติ, เตสํ จุณฺเณหิ ถุลฺลจฺจยอปฺปฏิคฺคหณาปตฺติโย น โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘นวสมุฏฺฐิต’’นฺติ เอเตเนว อุจฺฉุอาทีสุ อภินวลคฺคตฺตา อพฺโพหาริกํ น โหตีติ ทสฺเสติฯ เอเสว นโยติ สนฺนิธิโทสาทิํ สนฺธาย วทติฯ เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ เตน จ ปฏิคฺคหณงฺเคสุ ปญฺจสุปิ สมิทฺเธสุ อชฺโฌหริตุกามตาย คหิตเมว ปฏิคฺคหิตํ นาม โหติ อชฺโฌหริตพฺเพสุ เอว ปฏิคฺคหณสฺส อนุญฺญาตตฺตาติ ทสฺเสติฯ ตถา พาหิรปริโภคตฺถาย คเหตฺวา ฐปิตเตลาทิํ อชฺโฌหริตุกามตาย สติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

เกสญฺจีติอาทีสุ อนุปสมฺปนฺนานํ อตฺถาย กตฺถจิ ฐปิยมานมฺปิ หตฺถโต มุตฺตมตฺเต เอว ปฏิคฺคหณํ น วิชหติ, อถ โข ภาชเน ปติตเมว ปฏิคฺคหณํ วิชหติฯ ภาชนญฺจ ภิกฺขุนา ปุนทิวสตฺถาย อเปกฺขิตเมวาติ ตคฺคตมฺปิ อามิสํ ทุทฺโธตปตฺตคตํ วิย ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ อาสงฺกาย ‘‘สามเณรสฺส หตฺเถ ปกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อีทิเสสุ หิ ยุตฺติ น คเวสิตพฺพา, วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ ‘‘ปตฺตคตา ยาคู’’ติ อิมินา ปตฺตมุขวฏฺฏิยา ผุฏฺเฐปิ กูเฏ ยาคุ ปฏิคฺคหิตา, อุคฺคหิตา วา น โหติ ภิกฺขุโน อนิจฺฉาย ผุฏฺฐตฺตาติ ทสฺเสติฯ อาโรเปตีติ หตฺถํ ผุสาเปติฯ ปฏิคฺคหณูปคํ ภารํ นาม มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุกฺเขปารหํฯ น ปิทหิตพฺพนฺติ หตฺถโต มุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, หตฺถคตํ ปน อิตเรน หตฺเถน ปิทหโต, หตฺถโต มุตฺตมฺปิ วา อผุสิตฺวา อุปริปิธานํ ปาเตนฺตสฺส น โทโสฯ

ปฏิคฺคณฺหาตีติ ฉายตฺถาย อุปริ ธารยมานา มหาสาขา เยน เกนจิ ฉิชฺเชยฺย, ตตฺถ ลคฺครชํ มุเข ปาเตยฺย จาติ กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคณฺหาติฯ กุณฺฑเกติ มหาฆเฏฯ ตสฺมิมฺปีติ จาฏิฆเฏปิฯ คาหาเปตฺวาติ อปฺปฏิคฺคหิตํ กาลิกํ คาหาเปตฺวาฯ

ทุติยตฺเถรสฺสาติ ‘‘เถรสฺส ปตฺตํ มยฺหํ เทถา’’ติ เตน อตฺตโน ปริจฺจชาเปตฺวา ทุติยตฺเถรสฺส เทติฯ เอตฺถ ปนาติ ปตฺตปริวตฺตเนฯ การณนฺติ เอตฺถ ยถา ‘‘สามเณรา อิโต อมฺหากมฺปิ เทนฺตี’’ติ วิตกฺโก อุปฺปชฺชติ, น ตถาติ การณํ วทนฺติ, ตญฺจ ยุตฺตํฯ ยสฺส ปน ตาทิโส วิตกฺโก นตฺถิ, เตน อปริวตฺเตตฺวาปิ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ

นิจฺจาเลตุนฺติ จาเลตฺวา ปาสาณสกฺขราทิอปนยํ กาตุํฯ อุทฺธนํ อาโรเปตพฺพนฺติ อนคฺคิกํ อุทฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุทฺธเน ปจฺจมานสฺส อาลุฬเน อุปริ อปกฺกตณฺฑุลา เหฏฺฐา ปวิสิตฺวา ปจฺจตีติ อาห ‘‘สามํปากญฺเจว โหตี’’ติฯ

อาธารเก ปตฺโต ฐปิโตติ อปฺปฏิคฺคหิตามิโส ปตฺโต ปุน ปฏิคฺคหณตฺถาย ฐปิโตฯ เอกคฺคหเณเนวาติ สามเณรานํ คหิตสฺส ปุน อจฺฉฑฺฑนวเสน คหเณนฯ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ธูมวฏฺฏิยา ตทหุปฏิคฺคหิตตฺตา วุตฺตํฯ ภตฺตุคฺคาโรติอาทิ อพฺโพหาริกปฺปสงฺเคน วิกาลโภชนวินิจฺฉยทสฺสนํฯ สมุทฺโททเกนาติ อปฺปฏิคฺคหิเตนฯ หิมกรกา นาม กทาจิ วสฺโสทเกน สห ปตนกา ปาสาณเลขา วิย ฆนีภูตอุทกวิเสสา, เตสุ ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิฯ เตนาห ‘‘อุทกคติกา เอวา’’ติฯ ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏตีติ อปฺปฏิคฺคหิตาปตฺตีหิ อพฺโพหาริกมฺปิ วิกาลโภชนาปตฺตีหิ สพฺโพหาริกนฺติ ทสฺเสติฯ

ลคฺคตีติ มุเข จ หตฺเถ จ มตฺติกาวณฺณํ ทสฺเสติฯ พหลนฺติ หตฺถมุเขสุ อลคฺคนกมฺปิ ปฏิคฺคเหตพฺพํฯ วาสมตฺตนฺติ เรณุขีราภาวํ ทสฺเสติฯ อากิรติ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ ปุปฺผรสสฺส ปญฺญายนโต วุตฺตํฯ

มหาภูเตสูติ ปาณสรีรสนฺนิสฺสิเตสุ ปถวีอาทิมหาภูเตสุฯ สพฺพํ วฏฺฏตีติ อตฺตโน, ปเรสญฺจ สรีรนิสฺสิตํ สพฺพํ วฏฺฏติฯ อกปฺปิยมํสานุโลมตาย ถุลฺลจฺจยาทิํ น ชเนตีติ อธิปฺปาโยฯ ปตตีติ อตฺตโน สรีรโต วิจฺฉินฺทิตฺวา ปตติฯ ‘‘รุกฺขโต ฉินฺทิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา มตฺติกตฺถาย ปถวิํ ขณิตุํ, อญฺญมฺปิ ยํกิญฺจิ มูลปณฺณาทิวิสเภสชฺชํ ฉินฺทิตฺวา ฉาริกํ อกตฺวาปิ อปฺปฏิคฺคหิตมฺปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปฺปฏิคฺคหิตตา, อนนุญฺญาตตา, ธูมาทิอพฺโพหาริกตาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ

ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต โภชนวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อเจลกวคฺโค