ทุฏฺฐุลฺลาทีสุปีติ อาทิ-สทฺเทน อตฺตกามสญฺจริตฺตานิ สงฺคณฺหาติ, เอตฺถ ปน ปาฬิยํ กิญฺจาปิ ‘‘อิตฺถี นาม มนุสฺสิตฺถี น ยกฺขี’’ติอาทินา มนุสฺสิตฺถิปุริสา น ทสฺสิตา, ตถาปิ ‘‘ทส อิตฺถิโย มาตุรกฺขิตา’’ติอาทินา มนุสฺสิตฺถีนญฺเญว ทสฺสิตตฺตา ปุริสานมฺปิ ตทนุคุณานเมว คเหตพฺพโต มนุสฺสชาติกาว อิตฺถิปุริสา อิธาธิปฺเปตาฯ ตสฺมา เยสุ สญฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, เตสํ มนุสฺสชาติกตา, น นาลํวจนียตา, ปฏิคฺคณฺหน, วีมํสน, ปจฺจาหรณานีติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ

สญฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา

[342] ฉฏฺเฐ เอตฺตเกนาติ เอตฺตเกน ทารุอาทินาฯ อปริจฺฉินฺนปฺปมาณาโยติ อปริจฺฉินฺนทารุอาทิปมาณาโยฯ มูลจฺเฉชฺชายาติ ปรสนฺตกภาวโต โมเจตฺวา อตฺตโน เอว สนฺตกกรณวเสนาติ อตฺโถฯ เอวํ ยาจโต อญฺญาตกวิญฺญตฺติทุกฺกฏญฺเจว ทาสปฏิคฺคหณทุกฺกฏญฺจ โหติ ‘‘ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 194) วจนํ นิสฺสาย อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ สกกมฺมนฺติ ปาณวธกมฺมํฯ อิทญฺจ ปาณาติปาตโทสปริหาราย ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, น วิญฺญตฺติปริหารายฯ อนิยเมตฺวาปิ น ยาจิตพฺพาติ สามีจิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, สุทฺธจิตฺเตน ปน หตฺถกมฺมํ ยาจนฺตสฺส อาปตฺติ นาม นตฺถิฯ ยทิจฺฉกํ การาเปตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘หตฺถกมฺมํ ยาจามิ, เทถา’’ติอาทินา อยาจิตฺวาปิ วฏฺฏติฯ สกิจฺจปสุตมฺปิ เอวํ การาเปนฺตสฺส วิญฺญตฺติ นตฺถิ เอว, สามีจิทสฺสนตฺถํ ปน วิภชิตฺวา วุตฺตํฯ

สพฺพกปฺปิยภาวทีปนตฺถนฺติ สพฺพโส กปฺปิยภาวทีปนตฺถํฯ มูลํ เทถาติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘มูลํ ทสฺสามา’’ติ ปฐมํ วุตฺตตฺตา วิญฺญตฺติ วา มูลนฺติ วจนสฺส กปฺปิยากปฺปิยวตฺถุสามญฺญวจนตฺเตปิ นิฏฺฐิตภติกิจฺจานํ ทาปนโต อกปฺปิยวตฺถุสาทิยนํ วา น โหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตํฯ

มญฺจ…เป.… จีวราทีนิ การาเปตุกาเมนาปีติอาทีสุ จีวรํ การาเปตุกามสฺส อญฺญาตกอปฺปวาริตตนฺตวาเยหิ หตฺถกมฺมยาจนวเสน วายาปเน วิญฺญตฺติปจฺจยา ทุกฺกฏาภาเวปิ จีวรวายาปนสิกฺขาปเทน ยถารหํ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

อกปฺปิยกหาปณาทิ น ทาตพฺพนฺติ กปฺปิยมุเขน ลทฺธมฺปิ หตฺถกมฺมกรณตฺถาย อิมสฺส กหาปณํ เทหีติ วตฺวา ทานํ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํฯ ปุพฺเพ กตกมฺมสฺส ทาปเน กิญฺจาปิ โทโส น ทิสฺสติ, ตถาปิ อสารุปฺปเมวาติ วทนฺติฯ กตกมฺมตฺถายปิ กาตพฺพกมฺมตฺถายปิ กปฺปิยโวหาเรน ปริยายโต ภติํ ทาเปนฺตสฺส นตฺถิ โทโสฯ วตฺตนฺติ จาริตฺตํ, อาปตฺติ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพานีติ สาขาย มกฺขิกพีชเนน ปณฺณาทิจฺเฉเท พีชคามโกปนสฺส เจว ตตฺถ ลคฺครชาทิอปฺปฏิคฺคหิตสฺส จ ปริหารตฺถาย วุตฺตํฯ ตทุภยาสงฺกาย อสติ ตถา อกรเณ โทโส นตฺถิฯ นทียาทีสุ อุทกสฺส อปริคฺคหิตตาย ‘‘อาหราติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘น อาหฏํ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ วจนโต วิญฺญตฺติยา อาปนฺนํ ทุกฺกฏํ เทเสตฺวาปิ ตํ วตฺถุํ ปริภุญฺชนฺตสฺส ปุน ปริโภเค ทุกฺกฏเมว, ปญฺจนฺนมฺปิ สหธมฺมิกานํ น วฏฺฏติฯ ‘‘อลชฺชีหิ ปน ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา หตฺถกมฺมํ น กาเรตพฺพ’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา อตฺตโน อตฺถาย ยํกิญฺจิ หตฺถกมฺมํ กาเรตุํ น วฏฺฏติฯ ยํ ปน อลชฺชี นิวาริยมาโนปิ พีชนาทิํ กโรติ, ตตฺถ โทโส นตฺถิฯ เจติยกมฺมาทีนิ ปน เตหิ การาเปตุํ วฏฺฏติฯ เอตฺถ จ ‘‘อลชฺชีหิ สามเณเรหี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติอาทิ (ปริ. 359) อลชฺชีลกฺขณํ อุกฺกฏฺฐวเสน อุปสมฺปนฺเน ปฏิจฺจ อุปลกฺขณโต วุตฺตนฺติ ตํลกฺขณวิรหิตานํ สามเณราทีนํ ลิงฺคตฺเถนกโคตฺรภุปริโยสานานํ ภิกฺขุปฏิญฺญานํ ทุสฺสีลานมฺปิ สาธารณวเสน อลชฺชิตาลกฺขณํ ยถาวิหิตปฏิปตฺติยํ สญฺจิจฺจ อติฏฺฐนเมวาติ คเหตพฺพํฯ

อาหราเปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ วิญฺญตฺติกฺขเณ วิญฺญตฺติปจฺจยา, ปฏิลาภกฺขเณ โคณานํ สาทิยนปจฺจยา จ ทุกฺกฏํฯ โคณญฺหิ อตฺตโน อตฺถาย อวิญฺญตฺติยา ลทฺธมฺปิ สาทิตุํ น วฏฺฏติ ‘‘หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 194) วุตฺตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘ญาติปวาริตฏฺฐานโตปิ มูลจฺเฉชฺชาย ยาจิตุํ น วฏฺฏตี’’ติฯ เอตฺถ จ วิญฺญตฺติทุกฺกฏาภาเวปิ อกปฺปิยวตฺถุยาจเนปิ ปฏิคฺคหเณปิ ทุกฺกฏเมวฯ รกฺขิตฺวาติ โจราทิอุปทฺทวโต รกฺขิตฺวาฯ ชคฺคิตฺวาติ ติณทานาทีหิ โปเสตฺวาฯ

ญาติปวาริตฏฺฐาเน ปน วฏฺฏตีติ สกฏสฺส สมฺปฏิจฺฉิตพฺพตฺตา มูลจฺเฉชฺชวเสน ยาจิตุํ วฏฺฏติฯ

ตาวกาลิกํ วฏฺฏตีติ อุภยตฺถาปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ ฯ วาสิอาทีนิ ปุคฺคลิกานิปิ วฏฺฏนฺตีติ อาห ‘‘เอส นโย วาสี’’ติอาทิฯ วลฺลิอาทีสุ จ ปรปริคฺคหิเตสุ จ เอเสว นโยติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘ครุภณฺฑปฺปโหนเกสุเยวา’’ติ อิทํ วิญฺญตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อทินฺนาทาเน ปน ติณสลากํ อุปาทาย ปรปริคฺคหิตํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโต อวหาโร เอว, ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ วลฺลิอาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปาฬิอาคตานํ (ปารา. 349) เวฬุอาทีนํ สงฺคโหฯ ตตฺถ ยสฺมิํ ปเทเส หริตาลชาติหิงฺคุลาทิ อปฺปกมฺปิ มหคฺฆํ โหติ, ตตฺถ ตํ ตาลปกฺกปมาณโต อูนมฺปิ ครุภณฺฑเมว, วิญฺญาเปตุญฺจ น วฏฺฏติฯ

สาติ วิญฺญตฺติฯ ปริกถาทีสุ ‘‘เสนาสนํ สมฺพาธ’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.19) ปริยาเยน กถนํ ปริกถา นามฯ อุชุกเมว อกเถตฺวา ‘‘ภิกฺขูนํ กิํ ปาสาโท น วฏฺฏตี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.19) อธิปฺปาโย ยถาวิภูโต โหติ, เอวํ ภาสนํ โอภาโส นามฯ เสนาสนาทิอตฺถํ ภูมิปริกมฺมาทิกรณวเสน ปจฺจยุปฺปาทาย นิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตกมฺมํ นามฯ อุกฺกมนฺตีติ อปคจฺฉนฺติฯ

[344] มณิ กณฺเฐ อสฺสาติ มณิกณฺโฐฯ เทววณฺณนฺติ เทวตฺตภาวํฯ

[345] ปาฬิยํ ปตฺเตน เม อตฺโถติ (ปารา. 345) อนตฺถิกมฺปิ ปตฺเตน ภิกฺขุํ เอวํ วทาเปนฺโต ภควา โสตฺถิยา มนฺตปทวเสน วทาเปสิฯ โสปิ ภิกฺขุ ภควตา อาณตฺตวจนํ วเทมีติ อโวจ, เตนสฺส มุสา น โหติฯ อถ วา ‘‘ปตฺเตน เม อตฺโถ’’ติ อิทํ ‘‘ปตฺตํ ททนฺตู’’ติ อิมินา สมานตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย มณินา เม อตฺโถติ เอตฺถาปิฯ ตสฺมา อญฺเญสมฺปิ เอวรูปํ กเถนฺตสฺส, กถาเปนฺตสฺส จ วจนโทโส นตฺถีติ คเหตพฺพํฯ

[349] อุทฺธํมุขํ ลิตฺตา อุลฺลิตฺตา, ฉทนสฺส อนฺโต ลิมฺปนฺตา หิ เยภุยฺเยน อุทฺธํมุขา ลิมฺปนฺติฯ เตนาห ‘‘อนฺโตลิตฺตา’’ติฯ อโธมุขํ ลิตฺตา อวลิตฺตาฯ พหิ ลิมฺปนฺตา หิ เยภุยฺเยน อโธมุขา ลิมฺปนฺติฯ เตนาห ‘‘พหิลิตฺตา’’ติฯ

พฺยญฺชนํ วิโลมิตํ ภเวยฺยาติ ยสฺมา ‘‘การยมาเนนา’’ติ อิมสฺส เหตุกตฺตุวจนสฺส ‘‘กโรนฺเตนา’’ติ อิทํ สุทฺธกตฺตุวจนํ ปริยายวจนํ น โหติ, ตสฺมา ‘‘กโรนฺเตน วา การาเปนฺเตน วา’’ติ การยมาเนนาติ พหุอุทฺเทสปทานุคุณํ กรณวจเนเนว ปทตฺถํ กตฺวา นิทฺเทเส กเต พฺยญฺชนํ วิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตถา ปน ปทตฺถวเสน อทสฺเสตฺวา สามตฺถิยโต สิทฺธเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ปจฺจตฺตวเสน ‘‘กโรนฺโต วา การาเปนฺโต วา’’ติ ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อตฺถมตฺตเมวา’’ติอาทิฯ ปทตฺถโต, สามตฺถิยโต จ ลพฺภมานํ อตฺถมตฺตเมวาติ อตฺโถฯ ยญฺหิ การยมาเนน ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตํ กโรนฺเตนาปิ ปฏิปชฺชิตพฺพเมวาติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อุทฺเทโสติ สามิภาเวน อุทฺทิสิตพฺโพฯ เสตกมฺมนฺติ เสตวณฺณกรณตฺถํ เสตวณฺณมตฺติกาย วา สุธาย วา กตตนุกเลโป, เตน ปน สห มินิยมาเน ปมาณาติกฺกนฺตํ โหตีติ สงฺกานิวารณตฺถํ อาห ‘‘อพฺโพหาริก’’นฺติฯ เตน ปมาณาติกฺกนฺตโวหารํ น คจฺฉติ กุฏิยา อนงฺคตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส วุตฺตนยํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อายามโต จ วิตฺถารโต จา’’ติ อวตฺวา ‘‘อายามโต วา วิตฺถารโต วา’’ติ วิกปฺปตฺถสฺส วา-สทฺทสฺส วุตฺตตฺตา เอกโตภาเค วฑฺฒิเตปิ อาปตฺตีติ ปกาสิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ติหตฺถาติ ปกติหตฺเถน ติหตฺถา, ‘‘วฑฺฒกีหตฺเถนา’’ติปิ (สารตฺถ. ฏี. 2.348-349) วทนฺติ, ตํ ‘‘ยตฺถ…เป.… อยํ กุฏีติ สงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ อิมินา วิรุชฺฌติ วฑฺฒกีหตฺเถน ติหตฺถายปิ กุฏิยา ปมาณยุตฺตสฺส มญฺจสฺส สุเขน ปริวตฺตนโตฯ ‘‘อูนกจตุหตฺถา วา’’ติ อิทญฺจ ปจฺฉิมปฺปมาณยุตฺตสฺส มญฺจสฺส อปริวตฺตนารหํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยทิ หิ ปกติหตฺเถน จตุหตฺถายปิ กุฏิยา ปมาณยุตฺโต มญฺโจ น ปริวตฺตติ, สา อกุฏีเยว, ตสฺมา มญฺจปริวตฺตนมตฺเตเนว ปมาณนฺติ คเหตพฺพํฯ ปมาณยุตฺโต มญฺโจติ สพฺพปจฺฉิมปฺปมาณยุตฺโต มญฺโจฯ โส หิ ปกติวิทตฺถิยา นววิทตฺถิโก, อฏฺฐวิทตฺถิโก วา โหติ, ตโต ขุทฺทโก มญฺโจ สีสูปธานํ ฐเปตฺวา ปาทํ ปสาเรตฺวา นิปชฺชิตุํ น ปโหติฯ ปมาณโต อูนตรมฺปีติ อุกฺกฏฺฐปฺปมาณโต อูนตรมฺปิ, อิทญฺจ เหฏฺฐิมปฺปมาณยุตฺตายปิ วตฺถุเทสนา กาตพฺพา, น วาติ สนฺเทหนิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํฯ

กลลเลโปติ เกนจิ สิเลเสน กตเลโป, เสตรตฺตาทิวณฺณกรณตฺถํ กตตมฺพมตฺติกาทิกลลเลโป วาฯ เตนาห ‘‘อเลโป เอวา’’ติฯ เตน ตฬากาทีสุ ฆเนน กลเลน กตพหลเลโป มตฺติกาเลปเน เอว ปวิสติ เลปโวหารคมนโตติ ทสฺเสติฯ ปิฏฺฐสงฺฆาโฏ นาม ทฺวารพาหสงฺขาโต จตุรสฺสทารุสงฺฆาโฏ, ยตฺถ สอุตฺตรปาสํ กวาฏํ อปสฺสาย ทฺวารํ ปิทหนฺติฯ

โอโลเกตฺวาปีติ อปโลเกตฺวาปิ, อปโลกนกมฺมวเสนาปีติ อตฺโถ, อปสทฺทสฺสาปิ โออาเทโส กโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ

[353] นิพทฺธโคจรฏฺฐานมฺปีติ เอตฺถ โคจราย ปกฺกมนฺตานํ หตฺถีนํ นิพทฺธคมนมคฺโคปิ สงฺคยฺหติฯ เอเตสนฺติ สีหาทีนํฯ โคจรภูมีติ อามิสคฺคหณฏฺฐานํฯ น คหิตาติ ปฏิกฺขิปิตพฺพภาเวน น คหิตา, น วาริตาติ อตฺโถฯ สีหาทีนญฺหิ โคจรคฺคหณฏฺฐานํ หตฺถีนํ วิย นิพทฺธํ น โหติ, ยตฺถ ปน โคมหิํสาทิปาณกา สนฺติ, ทูรมฺปิ ตํ ฐานํ สีฆํ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺหนฺติฯ ตสฺมา เตสํ ตํ น วาริตํ, นิพทฺธคมนมคฺโคว วาริโต อาสยโต คมนมคฺคสฺส นิพทฺธตฺตาฯ อญฺเญสมฺปิ วาฬานนฺติ อรญฺญมหิํสาทีนํฯ อาโรคฺยตฺถายาติ นิรุปทฺทวายฯ เสสานีติ ปุพฺพณฺณนิสฺสิตาทีนิ โสฬสฯ ตานิ จ ชนสมฺมทฺทมหาสมฺมทฺทกุฏิวิโลปสรีรปีฬาทิอุปทฺทเวหิ สอุปทฺทวานีติ เวทิตพฺพานิฯ อภิหนนฺติ เอตฺถาติ อพฺภาฆาตํฯ ‘‘เวริฆร’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘โจรานํ มารณตฺถาย กต’’นฺติ วุตฺตํฯ

ธมฺมคนฺธิกาติ ธมฺเมน ทณฺฑนีติยา หตฺถปาทาทิจฺฉินฺทนคนฺธิกาฯ คนฺธิกาติ จ ยสฺส อุปริ หตฺถาทิํ ฐเปตฺวา ฉินฺทนฺติ, ตาทิสํ ทารุขณฺฑผลกาติ วุจฺจติ, เตน จ อุปลกฺขิตํ ฐานํฯ ปาฬิยํ รจฺฉานิสฺสิตนฺติ รถิกานิสฺสิตํฯ จจฺจรนิสฺสิตนฺติ จตุนฺนํ รถิกานํ สนฺธินิสฺสิตํฯ สกเฏนาติ อิฏฺฐกสุธาทิภณฺฑาหรณสกเฏนฯ

ปาจินนฺติ เสนาสนสฺส ภูมิโต ปฏฺฐาย ยาว ตลาวสานํ จินิตพฺพวตฺถุกํ อธิฏฺฐานํ, ยสฺส อุปริ ภิตฺติถมฺภาทีนิ จ ปติฏฺฐเปนฺติฯ เตนาห ‘‘ตโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิฯ

กิญฺจาปิ อิธ ปุพฺพปโยคสหปโยคานํ อทินฺนาทาเน วิย วิเสโส นตฺถิ, ตถาปิ เตสํ วิภาเคน ทสฺสนํ ภินฺทิตฺวา วา ปุน กาตพฺพาติ เอตฺถ กุฏิยา เภเทน ปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ กตํฯ ตทตฺถายาติ ตจฺฉนตฺถายฯ เอวํ กตนฺติ อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ วา กตํฯ ปณฺณสาลนฺติ ปณฺณกุฏิยา ติณปณฺณจุณฺณสฺส อปริปตนตฺถาย อนฺโต จ พหิ จ ลิมฺปนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เตเนว วกฺขติ ‘‘ปณฺณสาลํ ลิมฺปตี’’ติฯ

อนฺโตเลเปเนว นิฏฺฐาเปตุกามํ สนฺธาย ‘‘อนฺโตเลเป วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พหิเลเป วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมินฺติ ทฺวารพนฺเธ วา วาตปาเน วา ฐปิเตติ โยเชตพฺพํฯ ตสฺโสกาสนฺติ ตสฺส ทฺวารพนฺธาทิสฺส โอกาสภูตํ ฉิทฺทํฯ ปุน วฑฺเฒตฺวาติ ปุพฺเพ ฐปิโตกาสํ ขุทฺทกํ เจ, ตํ ทฺวารวาตปานจฺฉิทฺทเภทเนน ปุน วฑฺเฒตฺวาฯ ฐปิเตติ ทฺวารพนฺเธ วา ควกฺขสงฺฆาเฏ วา อาเนตฺวา ตสฺมิํ วฑฺฒิเต วา อวฑฺฒิเต วา ฉิทฺเท ปติฏฺฐาปิเตฯ เลโป น ฆฏียตีติ สมนฺตโต ทินฺโน เลโป ตถา ฐปิเตน ทฺวารพนฺธเนน วา วาตปาเนน วา สทฺธิํ น ฆฏียติ, เอกาพทฺธํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตนฺติ ทฺวารพนฺธํ วา วาตปานํ วาฯ ปฐมเมว สงฺฆาทิเสโสติ เตสํ สมนฺตโต ปุพฺเพว เลปสฺส ฆเฏตฺวา นิฏฺฐาปิตตฺตา ทฺวารพนฺธวาตปานานํ ฐปนโต ปุพฺเพ เอว สงฺฆาทิเสโสฯ

เลปฆฏเนเนวาติ อิฏฺฐกาหิ กตวาตปานาทีนิ วินา สมนฺตา เลปฆฏเนเนว อาปตฺติ วาตปานาทีนํ อเลโปกาสตฺตา, อิฏฺฐกาหิ กตตฺตา วา, วาตปานาทีสุปิ เลปสฺส ภิตฺติเลเปน สทฺธิํ ฆฏเนเนวาติปิ อตฺถํ วทนฺติฯ ตตฺถาติ ปณฺณสาลายํฯ อาโลกตฺถาย อฏฺฐงฺคุลมตฺตํ ฐเปตฺวา ลิมฺปตีติ ทารุกุฏฺฏสฺส ทารูนมนฺตรา อฏฺฐงฺคุลมตฺตํ วิวรํ ยาว ลิมฺปติ, ตาว อาโลกตฺถาย ฐเปตฺวา อวเสสํ สกุฏฺฏจฺฉทนํ ลิมฺปติ, ปจฺฉา เอตํ วิวรํ ลิมฺปิสฺสามีติ เอวํ ฐปเน อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ สเจ ปน เอวํ อกตฺวา สพฺพทาปิ อาโลกตฺถาย วาตปานวเสน ฐเปติ, วาตปานทฺวารสงฺฆาเฏ ฆฏิเต เลโป จ ฆฏียติ, ปฐมเมว สงฺฆาทิเสโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ มตฺติกากุฏฺฏเมว มตฺติกาเลปสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘สเจ มตฺติกาย กุฏฺฏํ กโรติ, ฉทนเลเปน สทฺธิํ ฆฏเน อาปตฺตี’’ติฯ อุภินฺนํ อนาปตฺตีติ ปุริมสฺส เลปสฺส อฆฏิตตฺตา ทุติยสฺส อตฺตุทฺเทสิกตาย อสมฺภวโตฯ

[354] อาปตฺติเภททสฺสนตฺถนฺติ ตตฺถ ‘‘สารมฺเภ จ อปริกฺกมเน จ ทุกฺกฏํ อเทสิตวตฺถุกตาย , ปมาณาติกฺกนฺตตาย จ สงฺฆาทิเสโส’’ติ เอวํ อาปตฺติเยว วิภาคทสฺสนตฺถํฯ

[361] อนิฏฺฐิเต กุฏิกมฺเมติ เลปปริโยสาเน กุฏิกมฺเม เอกปิณฺฑมตฺเตนปิ อนิฏฺฐิเตฯ ‘‘อญฺญสฺส ปุคฺคลสฺส วา’’ติ อิทํ มูลฏฺฐสฺส อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เยน ปน ลทฺธํ, ตสฺสาปิ ตํ นิฏฺฐาเปนฺตสฺส ‘‘ปเรหิ วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติอาทิวจนโต (ปารา. 363) อาปตฺติเยวฯ ปุพฺเพ กตกมฺมมฺปิ ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย อตฺตโน อตฺถาเยว กตํ นาม โหติ, ตสฺมา เตนาปิ สงฺฆสฺส วา สามเณราทีนํ วา ทตฺวา นิฏฺฐาเปตพฺพํฯ ‘‘อญฺญสฺส วา’’ติ อิทํ อนุปสมฺปนฺนํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, เกจิ ปน ‘‘ปรโต ลทฺธาย กุฏิยา นิฏฺฐาปเน อนาปตฺติอาทิโต ปฏฺฐาย อตฺตโน อตฺถาย อกตตฺตา’’ติ วทนฺติฯ อปจินิตพฺพาติ ยาว ปาจินา วิทฺธํเสตพฺพาฯ ภูมิสมํ กตฺวาติ ปาจินตลาวสานํ กตฺวาฯ

[364] เลณนฺติ ปพฺพตเลณํฯ น เหตฺถ เลโป ฆฏียตีติ ฉทนเลปสฺส อภาวโต วุตฺตํ, วิสุํ เอว วา อนุญฺญาตตฺตาฯ สเจ เลณสฺส อนฺโต อุปริภาเค จิตฺตกมฺมาทิกรณตฺถํ เลปํ เทนฺติ, อุลฺลิตฺตกุฏิสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, วฏฺฏติ เอวฯ อิฏฺฐกาทีหิ กตํ จตุรสฺสกูฏาคารสณฺฐานํ เอกกณฺณิกาพทฺธํ นาติอุจฺจํ ปฏิสฺสยวิเสสํ ‘‘คุหา’’ติ วทนฺติ, ตาทิสํ มหนฺตมฺปิ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติฯ ภูมิคุหนฺติ อุมงฺคคุหํฯ

อฏฺฐกถาสูติ กุกฺกุฏจฺฉิกเคหนฺติอาทีสุ อฏฺฐกถาสุ ติณกุฏิกา กุกฺกุฏจฺฉิกเคหนฺติ วตฺวา ปุน ตํ วิวรนฺเตหิ อฏฺฐกถาจริเยหิ ฉทนํ ทณฺฑเกหิ…เป.… วุตฺตาติ โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ ตตฺถ ทณฺฑเกหิ ชาลพทฺธํ กตฺวาติ ทีฆโต, ติริยโต จ ฐเปตฺวา วลฺลิยาทีหิ พทฺธทณฺฑเกหิ ชาลํ วิย กตฺวาฯ โส จาติ อุลฺลิตฺตาทิภาโวฯ ฉทนเมว สนฺธาย วุตฺโตติ ฉทนสฺส อนฺโต จ พหิ จ ลิมฺปนเมว สนฺธาย วุตฺโตฯ

มตฺติกากุฏฺเฏ ภิตฺติเลปํ วินาปิ ภิตฺติยา สทฺธิํ ฉทนเลปสฺส ฆฏนมตฺเตนาปิ อาปตฺติสมฺภวโต ฉทนเลโปว ปธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ กิญฺจาปิ เอวํ, อถ โข ‘‘อุปจิกาโมจนตฺถเมว เหฏฺฐา ปาสาณกุฏฺฏํ กตฺวา ตํ อลิมฺปิตฺวา อุปริ ลิมฺปติ, เลโป น ฆฏียติ นาม, อนาปตฺติเยวา’’ติอาทิวจนโต ปน ฉทนเลปฆฏนตฺถํ สกลายปิ ภิตฺติยา เลโป อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺโพว ตสฺสา เอกเทสสฺส อเลเปปิ ฉทนเลปสฺส อฆฏนโตฯ เตนาห ‘‘เลโป น ฆฏียตี’’ติฯ เอตฺถาติ ติณกุฏิกายํฯ น เกวลญฺจ ติณกุฏิกายํ เอว, เลณคุหาทีสุปิ สารมฺภาปริกฺกมนปจฺจยาปิ อนาปตฺติ เอว, อิมินา ปน นเยน อญฺญสฺสตฺถาย กุฏิํ กโรนฺตสฺสาปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาโว อตฺถโต ทสฺสิโต เอว โหตีติฯ

ตตฺถ ปาฬิวิโรธํ ปริหริตุํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อญฺญสฺส อุปชฺฌายาทิโน อตฺถาย กโรนฺตสฺส สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติ เอว, ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘อาปตฺติการุกานํ ติณฺณํ ทุกฺกฏาน’’นฺติอาทิวจนํ, ตํ อญฺญสฺสตฺถาย กโรนฺตสฺส, น สารมฺภาทิปจฺจยา อาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, กิญฺจรหิ ยถาสมาทิฏฺฐาย กุฏิยา อกรณปจฺจยา อาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติฯ ตตฺถ ยถาสมาทิฏฺฐายาติ ‘‘ภิกฺขุ สมาทิสิตฺวา ปกฺกมติ, ‘กุฏิํ เม กโรถา’ติ สมาทิสติ จ, เทสิตวตฺถุกา จ โหตุ อนารมฺภา จ สปริกฺกมนา จา’’ติ เอวํ การาปเกน อาณตฺติกฺกมํ มุญฺจิตฺวา กรณปจฺจยาติ อธิปฺปาโยฯ กตฺถจิ ปน โปตฺถเก ‘‘กุฏิลกฺขณปฺปตฺตมฺปิ กุฏิํ อญฺญสฺส…เป.… กโรนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิมสฺส ปาฐสฺส อนนฺตรํ ‘‘ยํ ปน อาปตฺติ การุกาน’’นฺติอาทิปาโฐ ทิสฺสติ, โสว ยุตฺตตโรฯ เอวญฺหิ สติ ตตฺถ อธิปฺปาโย ปากโฏ โหติฯ

อนาปตฺตีติ วตฺวาติ วาสาคารตฺถาย เอว อนิยมิตตฺตา อนาปตฺตีติ วตฺวาฯ อเทสาเปตฺวา กโรโตติ ปมาณยุตฺตมฺปิ กโรโตฯ อจิตฺตกนฺติ ปณฺณตฺติอชานนจิตฺเตน อจิตฺตกํฯ อุลฺลิตฺตาทีนํ อญฺญตรตา, เหฏฺฐิมปฺปมาณสมฺภโว, อเทสิตวตฺถุกตา, ปมาณาติกฺกนฺตตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, วาสาคารตา, เลปฆฏนาติ สตฺต วา ปมาณยุตฺตงฺคาทีสุ ฉ วา องฺคานิฯ

กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา

[365] สตฺตเม ปูชาวจนปฺปโยเค กตฺตริ สามิวจนสฺสปิ อิจฺฉิตตฺตา ‘‘คามสฺส วา ปูชิต’’นฺติ วุตฺตํฯ รูปินฺทฺริเยสุ วิชฺชมานํ สนฺธาย เอกินฺทฺริยตา วุจฺจตีติ อาห ‘‘กายินฺทฺริยํ สนฺธายา’’ติฯ เต หิ มนินฺทฺริยมฺปิ ภูตคามานํ อิจฺฉนฺติฯ

[366] กิริยโต สมุฏฺฐานาภาโวติ วตฺถุโน อเทสนาสงฺขาตํ อกิริยํ วินา น เกวลํ กิริยาย สมุฏฺฐานภาโวฯ กิริยากิริยโต หิ อิทํ สมุฏฺฐาติฯ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเท ภิกฺขู วา อนภิเนยฺยาติ เอตฺถ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน ‘‘มหลฺลกญฺจ วิหารํ กเรยฺย, ภิกฺขู จ อนภิเนยฺยา’’ติ กิริยญฺจ อกิริยญฺจ สมุจฺจิโนติฯ

วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปฐมทุฏฺฐโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

[380] อฏฺฐเม ปากาเรน จ ปริกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตนฺติ เอตฺถ ปากาเรสุ ยุทฺธตฺถาย กโต วงฺกสณฺฐาโน สรกฺเขปฉิทฺทสหิโต ปติสฺสยวิเสโส อฏฺฏาลโก นามฯ

โสฬสวิธสฺสาติ จตูหิ มคฺเคหิ ปจฺเจกํ จตูสุ สจฺเจสุ กตฺตพฺพสฺส ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาสงฺขาตสฺส โสฬสวิธสฺสฯ เต คารเวนาติ เต กิลนฺตรูปา ภิกฺขู ภตฺตุทฺเทสกฏฺฐาเน สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต อตฺตโน กิลนฺตสรีรํ ทสฺเสตฺวา อุทฺทิสาปเน คารเวน, ลชฺชายาติ อตฺโถฯ เตรสปีติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนคาหาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคาหาปกปตฺตคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุตีนํ วเสน เตรสปิฯ

ปาฬิยํ ‘‘อปิสู’’ติ อิทํ ‘‘อปิจา’’ติ อิมินา สมานตฺโถ นิปาโตฯ