[178] มนาปิเยปิ เอเสว นโยติ เอเตน มนาปิยํ รูปํ อุปสํหรตีติ เอตฺถ ยํ วา มนาปรูปํ, ตสฺส สมีเป ฐเปติ, อตฺตนา วา มนาปิเยน รูเปน สมนฺนาคโต ติฏฺฐตีติอาทิ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อลงฺกริตฺวา อุปสํหรตีติ ‘‘อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อุปสํหรติ, เตเนว ‘‘สเจ อุตฺตสิตฺวา มรติ, วิสงฺเกโต’’ติ วุตฺตํฯ อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตีติ เอตฺถ ปาราชิโกติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ มหากจฺฉุ นาม วลฺลิผลวิเสโส, ยสฺส มชฺชารปาทสฺเสว สณฺฐานํ ทุกฺขสมฺผสฺสานิ สุขุมโลมานิ จ โหนฺติฯ หํสปุปฺผนฺติ หํสาทีนํ ปกฺขโลมํ สนฺธาย วทนฺติฯ อตฺตโน ธมฺมตาย มรติ, อนาปตฺตีติ ปาราชิกํ สนฺธาย วุตฺตํ ทุกฺกฏา น มุจฺจนโตฯ

[179] อสญฺจิจฺจาติ อิทํ มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมสฺส อสลฺลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห อิมินา อุปกฺกเมนาติอาทิฯ อชานนฺตสฺสาติ อิทํ ปน มรณสํวตฺตนิกวิสาทิอุปกฺกมกรณสฺส อชานนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห อิมินา อยํ มริสฺสตีติอาทิฯ น มรณาธิปฺปายสฺสาติ อิทํ ทุกฺขุปฺปาทกํ อุปกฺกมนฺติ ชานนฺตสฺสาปิ มรณาธิปฺปายสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺสาติอาทิฯ อนุปฺปพนฺธาภาวาติ โทมนสฺสวีถีนํ นิรนฺตรปฺปวตฺติอภาวาฯ

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[180] โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสน, มรณาธิปฺปายสฺส สนฺนิฏฺฐาปกเจตนากฺขเณ กรุณาย อภาวโต การุญฺเญน ปาเส พทฺธสูกรโมจนํ (ปารา. 153) วิย น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยถายุนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ยถานุสนฺธินา’’ติ ปริยายนฺตเรน วุตฺตํฯ เหฏฺฐา กิสฺมิญฺจิ วิชฺชมาเน สาฏกํ วลิํ คณฺหาตีติ อาห ‘‘ยสฺมิํ วลิ น ปญฺญายตี’’ติฯ ปฏิเวกฺขณญฺเจตํ คิหีนํ สนฺตเก เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปาฬิยํ มุสเล อุสฺสิเตติ อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฺวีสุ มุสเลสุ ภิตฺติํ อปสฺสาย ฐปิเตสูติ อตฺโถฯ อุทุกฺขลภณฺฑิกนฺติ อุทุกฺขลตฺถาย อานีตํ ทารุภณฺฑํฯ ปริพนฺธนฺติ โภชนปริพนฺธํ, โภชนนฺตรายนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[181] อคฺคการิกนฺติ เอตฺถ การิก-สทฺทสฺส ภาววจนตฺตา ‘‘อคฺคกิริย’’นฺติ อตฺถํ วตฺวาปิ ยสฺมา กิริยํ ทาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ทานสงฺขาตาย อคฺคกิริยาย ยุตฺตปิณฺฑปาตเมว อิธ อุปจารยุตฺติยา อคฺคกิริยาติ คเหตพฺพนฺติ อาห ปฐมํ ลทฺธปิณฺฑปาตนฺติอาทิฯ

[182-3] ทณฺฑมุคฺครนิขาทนเวมาทีนํ วเสนาติ เอตฺถ ทณฺโฑ นาม ทีฆทณฺโฑฯ มุคฺคโร นาม รสฺโสฯ เวมํ นาม ตนฺตวายานํ วตฺถวายนอุปกรณํ, เยน วีตํ ตนฺตํ ฆฏฺเฏนฺติฯ วิภตฺติพฺยตฺตเยนาติ วิภตฺติวิปริณาเมนฯ วิเสสาธิคโมติ สมาธิ วิปสฺสนา จฯ วิเสสาธิคมนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปฏิลาภํฯ พฺยากริตฺวาติ อาโรเจตฺวา, อิทญฺจ วิเสสสฺส อธิคตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อธิคตวิเสสา หิ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชนตฺถํ ลชฺชีภิกฺขูนํ อวสฺสํ อธิคมํ พฺยากโรนฺติ, อธิคตวิเสเสน ปน อพฺยากริตฺวาปิ อาหารํ อุปจฺฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ, อธิคมนฺตรายวิโนทนตฺถเมว อาหารูปจฺเฉทสฺส อนุญฺญาตตฺตา ตทธิคเม โส น กาตพฺโพวฯ กิํ ปนาธิคมํ อาโรเจตุํ วฏฺฏตีติ อาห สภาคานนฺติอาทิฯ ภณฺฑกํ วา โธวนฺตาติ จีวรํ วา โธวนฺตาฯ โธวนทณฺฑกนฺติ จีวรโธวนทณฺฑํฯ

[185] มทฺทาเปตฺวา ปาเตติ, วิสงฺเกโตติ ยถาณตฺติยา อกตตฺตา วุตฺตํ, ยทิ ปน อาณาปโก มทฺทนมฺปิ มทฺทาปนมฺปิ สนฺธาย โวหารวเสน ‘‘มทฺทิตฺวา ปาเตหี’’ติ วทติ, วิสงฺเกโต นตฺถีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ (ปารา. 171) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปริยาโย นาม นตฺถี’’ติ, ปริยาเยน อาปตฺติโมกฺโข น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อวิชายนตฺถาย คพฺภคฺคหณโต ปุเรตรเมว เภสชฺชํ เทนฺตสฺส กุจฺฉิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา คพฺโภ วินสฺสตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ทินฺเน ตถามรนฺตานํ วเสน กมฺมพทฺโธ, กุจฺฉิยํ น อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ทินฺเน อุปฺปชฺชิตฺวา มรตุ วา มา วา, เนวตฺถิ กมฺมพทฺโธฯ

สหธมฺมิกานนฺติ เอกสฺส สตฺถุ สาสเน สหสิกฺขมานธมฺมานํ, สหธมฺเม วา สิกฺขาปเท สิกฺขนภาเวน นิยุตฺตานํฯ สมสีลสทฺธานนฺติอาทินา ทุสฺสีลานํ ภินฺนลทฺธิกานญฺจ อกาตุมฺปิ ลพฺภตีติ ทสฺเสติฯ

ญาตกปวาริตฏฺฐานโตติ อตฺตโน เตสํ วา ญาตกปวาริตฏฺฐานโตฯ อริเยหิ อกตา อยุตฺตวเสน อกตปุพฺพา วิญฺญตฺติ อกตวิญฺญตฺติฯ

ปฏิยาทิยตีติ สมฺปาทิยติฯ อกาตุํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ทุกฺกฏํ วทนฺติ, อยุตฺตตาวเสเนว ปเนตฺถ อกรณปฏิกฺเขโป ยุตฺโต, น อาปตฺติวเสนาติ คเหตพฺพํฯ ยาว ญาตกา ปสฺสนฺตีติ ยาว ตสฺส ญาตกา ปสฺสนฺติฯ

ปิตุภคินี ปิตุจฺฉาฯ มาตุภาตา มาตุโลฯ นปฺปโหนฺตีติ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ น ยาจนฺตีติ ลชฺชาย น ยาจนฺติฯ ‘‘อาโภคํ กตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อญฺญถา เทนฺตสฺส อาปตฺติเยวฯ เกจิ ปน ‘‘อาโภคํ อกตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ เภสชฺชกรณสฺส ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. 187) เอวํ อนฺตราปตฺติทสฺสนวเสน สามญฺญโต ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, อฏฺฐกถายํ อวุตฺตปฺปกาเรน กโรนฺตสฺส สุตฺเตเนว อาปตฺติ สิทฺธาติ ทฏฺฐพฺพา, เตเนว อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘เตสญฺเญว สนฺตก’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺเญสนฺติ อสาโลหิตานํ, เตนาห เอเตสํ ปุตฺตปรมฺปรายาติอาทิฯ กุลปริวฏฺโฏติ กุลสฺมิํ ญาติปรมฺปราฯ เภสชฺชํ กโรนฺตสฺสาติ ยถาวุตฺตวิธินา กโรนฺตสฺส, ‘‘ตาวกาลิกํ ทสฺสามี’’ติ อาโภคํ อกตฺวา เทนฺตสฺสาปิ ปน อนฺตราปตฺติ ทุกฺกฏํ วินา มิจฺฉาชีวํ วา กุลทูสนํ วา น โหติเยว, เตนาห – ‘‘เวชฺชกมฺมํ วา กุลทูสกาปตฺติ วา น โหตี’’ติฯ ญาตกานญฺหิ สนฺตกํ ยาจิตฺวาปิ คเหตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ตตฺถ กุลทูสนาทิ น สิยาฯ สพฺพปเทสูติ ‘‘จูฬมาตุยา’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุฯ

อุปชฺฌายสฺส อาหรามาติ อิทํ อุปชฺฌาเยน ‘‘มม ญาตกานํ เภสชฺชํ อาหรถา’’ติ อาณตฺเตหิ กตฺตพฺพวิธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อิมินา จ สามเณราทีนํ อปจฺจาสายปิ ปรชนสฺส เภสชฺชกรณํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ วุตฺตนเยน ปริเยสิตฺวาติ อิมินา ‘‘ภิกฺขาจารวตฺเตน วา’’ติ อิมินา, ‘‘ญาติสามเณเรหี’’ติ อิมินา จ วุตฺตมตฺถํ อติทิสติฯ อปจฺจาสีสนฺเตนาติ อาคนฺตุกโจราทีนํ กโรนฺเตนาปิ ‘‘มนุสฺสา นาม อุปการกา โหนฺตี’’ติ อตฺตโน เตหิ ลาภํ อปตฺถยนฺเตนฯ ปจฺจาสาย กโรนฺตสฺส ปน เวชฺชกมฺมกุลทูสนาทิโทโส โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เอวํ อุปกาเร กเต สาสนคุณํ ญตฺวา ปสีทนฺติ, สงฺฆสฺส วา อุปการกา โหนฺตี’’ติ กรเณ ปน โทโส นตฺถิฯ เกจิ ปน ‘‘อปจฺจาสีสนฺเตน อาคนฺตุกาทีนํ ปฏิกฺขิตฺตปุคฺคลาทีนมฺปิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ กตฺตพฺพากตฺตพฺพฏฺฐานวิภาคสฺสนิรตฺถกตฺตปฺปสงฺคโต ‘‘อปจฺจาสีสนฺเตน สพฺเพสํ ทาตุํ กาตุญฺจ วฏฺฏตี’’ติ เอตฺตกมตฺตสฺเสว วตฺตพฺพโตฯ อปจฺจาสีสนญฺจ มิจฺฉาชีวกุลทูสนาทิโทสนิเสธนตฺถเมว วุตฺตํ เภสชฺชกรณสงฺขตาย อิมิสฺสา อนฺตราปตฺติยา มุจฺจนตฺถํ อาคนฺตุกโจราทีนํ อนุญฺญาตานํ ทาเนเนว ตาย อาปตฺติยา มุจฺจนโตติ คเหตพฺพํฯ เตเนว อปจฺจาสีสนฺเตนาปิ อกาตพฺพฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ สทฺธํ กุลนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปุจฺฉนฺตีติ อิมินา ทิฏฺฐทิฏฺฐโรคีนํ ปริยาเยนาปิ วตฺวา วิจรณํ อยุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ปุจฺฉิตสฺสาปิ ปน ปจฺจาสีสนฺตสฺส ปริยายกถาปิ น วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

สมุลฺลเปสีติ อปจฺจาสีสนฺโต เอวํ อญฺญมญฺญํ กถํ สมุฏฺฐาเปสิฯ อาจริยภาโคติ วินยาจารํ อโกเปตฺวา เภสชฺชาจิกฺขเณน เวชฺชาจริยภาโคติ อตฺโถฯ ปุปฺผปูชนตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิยมานํ รูปิยํ อตฺตโน สนฺตกตฺตภชเนน นิสฺสคฺคิยเมวาติ อาห ‘‘กปฺปิยวเสน คาหาเปตฺวา’’ติ, ‘‘อมฺหากํ รูปิยํ น วฏฺฏติ, ปุปฺผปูชนตฺถํ ปุปฺผํ วฏฺฏตี’’ติอาทินา ปฏิกฺขิปิตฺวา กปฺปิเยน กมฺเมน คาหาเปตฺวาติ อตฺโถฯ

ยทิ ‘‘ปริตฺตํ กโรถา’’ติ วุตฺเต กโรนฺติ, เภสชฺชกรณํ วิย คิหิกมฺมํ วิย โหตีติ ‘‘น กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘ปริตฺตํ ภณถา’’ติ วุตฺเต ปน ธมฺมชฺเฌสนตฺตา อนชฺฌิฏฺเฐนปิ ภณิตพฺโพ ธมฺโม, ปเคว อชฺฌิฏฺเฐนาปีติ ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ จาเลตฺวา สุตฺตํ ปริมชฺชิตฺวาติ อิทํ ‘‘ปริตฺตาณํ เอตฺถ ปเวเสมี’’ติ จิตฺเตน เอวํ กเต ปริตฺตาณา ตตฺถ ปเวสิตา นาม โหตีติ วุตฺตํฯ วิหารโต…เป.… ทุกฺกฏนฺติ อิทํ อญฺญาตกคหฏฺเฐ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ ปาเทสุ อุทกํ อากิริตฺวาติ อิทํ ตสฺมิํ เทเส จาริตฺตวเสน วุตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ตตฺถ ปาฬิยา นิสินฺนานํ ภิกฺขูนํ ปาเทสุ โรควูปสมนาทิอตฺถาย อุทกํ สิญฺจิตฺวา ปริตฺตํ กาตุํ สุตฺตญฺจ ฐเปตฺวา ‘ปริตฺตํ ภณถา’ติ วตฺวา คจฺฉนฺติฯ เอวญฺหิ กริยมาเน ยทิ ปาเท อปเนนฺติ, มนุสฺสา ตํ อวมงฺคลนฺติ มญฺญนฺติ, โรโค วา น วูปสมิสฺสตี’’ติฯ เตนาห ‘‘น ปาทา อปเนตพฺพา’’ติฯ

มตสรีรทสฺสเน วิย เกวลํ สุสานทสฺสเนปิ ‘‘อิทํ ชาตานํ สตฺตานํ ขยคมนฏฺฐาน’’นฺติ มรณสญฺญา อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘สีวถิกทสฺสเน…เป.… ‘มรณสฺสติํ ปฏิลภิสฺสามา’ติ กมฺมฏฺฐานสีเสน คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เลสกปฺปํ อกตฺวา สมุปฺปนฺนสุทฺธจิตฺเตน ‘‘ปริวารตฺถาย อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺเตปิ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ

อนามฏฺฐปิณฺฑปาโตติ อคฺคหิตอคฺโค, อปริภุตฺโตติ อตฺโถฯ กหาปณคฺฆนโก โหตีติ อิมินา ทายเกหิ พหุพฺยญฺชเนน สมฺปาเทตฺวา สกฺกจฺจํ ทินฺนภาวํ ทีเปติฯ ถาลเกติ สงฺฆิเก กํสาทิมเย ถาลเก, ปตฺโตปิ เอตฺถ สงฺคยฺหติฯ น วฏฺฏตีติ อิมินา ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติฯ ทามริกโจรสฺสาติ รชฺชํ ปตฺเถนฺตสฺส ปากฏโจรสฺสฯ อทียมาเนปิ ‘‘น เทนฺตี’’ติ กุชฺฌนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อามิสสฺส ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส ฉิทฺทสฺส จ วิวรสฺส ปฏิสนฺถรณํ ปิทหนํ ปฏิสนฺถาโร, โส ปน ธมฺมามิสวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ อามิสปฏิสนฺถารํ สนฺธาย ‘‘กสฺส กาตพฺโพ, กสฺส น กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อาคนฺตุกสฺส วา…เป.… กตฺตพฺโพ เยวา’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ อาคนฺตุกํ ตาวาติอาทิมาหฯ ขีณปริพฺพยนฺติ อิมินา อคติภาวํ การุญฺญภาชนตญฺจ ทสฺเสติ, เตน จ ตพฺพิธุรานํ สมิทฺธานํ ทายกาทีนํ อาคนฺตุกตฺเตปิ ทาตุํ น วฏฺฏตีติ สิทฺธํ โหติฯ ตณฺฑุลาทิมฺหิ ทาตพฺเพ สติ ‘‘อเวลายํ…เป.… น วตฺตพฺโพ’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อปจฺจาสีสนฺเตนา’’ติ วตฺวา ปจฺจาสีสนปฺปการํ ทสฺเสตุํ มนุสฺสา นามาติอาทิ วุตฺตํฯ อนนุญฺญาตานํ ปน อปจฺจาสีสนฺเตนาปิ ทาตุํ น วฏฺฏติ สทฺธาเทยฺยวินิปาตตฺตา, ปจฺจาสีสาย ปน สติ กุลทูสนมฺปิ โหติฯ

อุพฺพาเสตฺวาติ สมนฺตโต ติโยชนํ วิลุมฺปนฺเต มนุสฺเส ปลาเปตฺวาฯ วรโปตฺถกจิตฺตตฺถรณนฺติ อเนกปฺปการอิตฺถิปุริสาทิอุตฺตมรูปวิจิตฺตํ อตฺถรณํฯ

[187] สตฺตรสวคฺคิเยสุ ปุพฺเพ เอกสฺส องฺคุลิปโตทเกน มาริตตฺตา เสเสสุ โสฬสชเนสุ อุทรํ อารุหิตฺวา นิสินฺนเมกํ ฐเปตฺวา ‘‘เสสาปิ ปนฺนรส ชนา’’ติ วุตฺตํฯ อทูหลปาสาณา วิยาติ อทูหเล อาโรปิตปาสาณา วิยฯ กมฺมาธิปฺปายาติ ตชฺชนียาทิกมฺมกรณาธิปฺปายาฯ

อาวาเหตฺวาติ อาวิสาเปตฺวาฯ รูปํ กตฺวา หตฺถปาทาทีนิ ฉินฺทนฺตีติ ตสฺมิํ ปิฏฺฐาทิมเย รูเป อมนุสฺสํ อาวาเหตฺวา ตสฺส หตฺถปาทาทีนิ ฉินฺทนฺติฯ สกฺกํ เทวราชานํ มาเรยฺยาติ อิทํ สมฺภาวนวเสน วุตฺตํฯ น หิ ตาทิสา มหานุภาวา ยกฺขา สตฺถฆาตารหา โหนฺติ เทวาสุรยุทฺเธปิ เตสํ สตฺถปฺปหาเรน มรณาภาวาฯ

[188] ปหาโร น ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ อมนุสฺสํ โกธจิตฺเตน ปหรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ จิกิจฺฉาธิปฺปาเยน ปหรนฺตสฺส อนาจาโรติ คเหตพฺโพฯ ตาลปณฺณํ…เป.… พนฺธิตพฺพนฺติ อมนุสฺสา ตาลปณฺณพนฺธเนน ปลายนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ, อิทญฺจ คิหีนํ เวชฺชกมฺมวเสน กาตุํ น วฏฺฏติฯ

[189] โย รุกฺเขน โอตฺถโตปิ น มรตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ภูตคามสิกฺขาปทฏฺฐกถายํ สยเมว วกฺขติ, ตํ ตตฺเถว คเหตพฺพํฯ

[190] ทพฺพูปกรณานีติ เกหิจิ ฉินฺทิตฺวา ฐปิตานิ สปริคฺคหิตานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ฐานาจาวนาภาเวน วินาสาธิปฺปายสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํฯ ขิฑฺฑาธิปฺปาเยนาปิ ทุกฺกฏนฺติ สุกฺขติณาทีสุ อคฺคิกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, อลฺเลสุ ปน กีฬาธิปฺปาเยนปิ กโรนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมวฯ ปฏิปกฺขภูโต, ปฏิมุขํ คจฺฉนฺโต วา อคฺคิ ปฏคฺคิ, ตสฺส อลฺลติณาทีสุปิ ทานํ อนุญฺญาตํ, ตํ เทนฺเตน ทูรโต อาคจฺฉนฺตํ ทาวคฺคิํ ทิสฺวา วิหารสฺส สมนฺตโต เอกกฺขเณ อทตฺวา เอกเทสโต ปฏฺฐาย วิหารสฺส สมนฺตโต สณิกํ ฌาเปตฺวา ยถา มหนฺโตปิ อคฺคิ วิหารํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ วิหารสฺส สมนฺตา อพฺโภกาสํ กตฺวา ปฏคฺคิ ทาตพฺโพ, โส ทาวคฺคิโน ปฏิปถํ คนฺตฺวา เอกโต หุตฺวา เตน สห นิพฺพาติฯ ปริตฺตกรณนฺติ สมนฺตา รุกฺขติณาทิจฺเฉทนปริขาขณนาทิอารกฺขกรณํ, เตนาห ติณกุฏิกานํ สมนฺตา ภูมิตจฺฉนนฺติอาทิฯ

[191] เขตฺตเมว โอติณฺณตฺตา ปาราชิกนฺติ ทฺวีสุ เอกสฺสาปิ อนฺโตคธตฺตา ‘‘ทฺวีหี’’ติ วุตฺตเขตฺเต เอกสฺสาปิ โอติณฺณตฺตา ปาราชิกํ, ‘‘ทฺวีหิ เอว มาเรหิ น เอเกนา’’ติ นิยมิเต ปน เอเกเนว มาริเต นตฺถิ ปาราชิกนฺติ วทนฺติ, เอวํ ทฺเว เอว ปุริสาติอาทีสุปิฯ

ปุพฺเพ กตสีสจฺเฉทปโยคโต อญฺโญ ปโยโค ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทโก น อุปลพฺภติ, ปฐเมน ปโยเคนสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉิชฺชตีติ ‘‘สีสจฺเฉทกสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อวิชฺชมานตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ, ตํ อการณํ ชีวิตินฺทฺริยสนฺนิสฺสิตจิตฺตสนฺตติํ วินา อุกฺขิปนสนฺนิรุชฺฌนาทิวสปฺปวตฺตสฺส คมนสฺส อสมฺภวโตฯ น หิ วายุเวเคน ปณฺณปฏาทโย วิย กาโย คจฺฉติ, น จ อุกฺขิปเน ปวตฺตาว จิตฺตชวิญฺญตฺติอาทโยว นิกฺขิปนาทิโนปิ เหตุภูตาติ สกฺกา วตฺตุํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตนโตฯ ปุพฺเพ อนาหิตเวคาปิ หิ กาจิ สรีสปชาติ ทฺวิธา ฉินฺนา เฉทนมตฺตา ทฺวีหิ วิภาเคหิ กติปยกฺขณํ ทฺวีสุ ทิสาสุ คจฺฉติ, ตตฺถ จ ยสฺมิํ ภาเค หทยวตฺถุ ติฏฺฐติ, ตตฺรฏฺฐํ ปญฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ ทฺวีสุปิ ภาเคสุ กายปฺปสาเท ฆฏฺฏิตํ โผฏฺฐพฺพํ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชติ, ตโต ตทารมฺมณเมว ยถารหเมกสฺมิํ ภาเค เอกทา อญฺญสฺมิํ อญฺญทาติ เอวํ ปริยาเยน กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตโต หทยวตฺถุสฺมิํเยว สมฺปฏิจฺฉนาทิวีถิจิตฺตานิ ภวงฺคนฺตริตานิ มโนทฺวารวีถิวิญฺญาณานิ จ วิญฺญตฺติชนกานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เย หิ อุภยภาคา คจฺฉนฺติ วา จลนฺติ วา ผนฺทนฺติ วาฯ จิตฺตสฺส ปน ลหุปริวตฺติยา เอกกฺขเณ อุภยภาคาปิ จลนฺตา วิย อุปฏฺฐหนฺติ, เสยฺยถาปิ นาม กุกฺกุฬาทินรเกสุ นิมุคฺคสกลสรีรสฺส สตฺตสฺส เอกสฺมิํ ขเณ สกลสรีเรปิ กายวิญฺญาณทุกฺขํ อุปฺปชฺชมานํ วิย อุปฏฺฐาติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํ, ตโต ปน ยสฺมิํ ภาเค ชีวิตินฺทฺริยํ สเสสกมฺมชรูปํ นิรุชฺฌติ, ตตฺถ กายวิญฺญาณํ นปฺปวตฺตติ, หทยวตฺถุสหิตภาเคเยว ยาว ชีวิตินฺทฺริยนิโรธา ปวตฺตติฯ

นนุ นรกาทีสุ เอกาพทฺเธ สรีเร สพฺพตฺถ ปริยาเยน กายวิญฺญาณสมุปฺปตฺติ ยุตฺตา โหตุ, ทฺวิธา หุตฺวา วิจฺฉินฺเน ปน ภาคทฺวเย กถนฺติ? นายํ โทโสฯ สรีเร หิ เอกาพทฺธตา นาม ปรมตฺถธมฺมพฺยติริตฺตา กาจิ นตฺถิ ปรวาทีนํ อวยวีอาทิ วิย, กมฺมาทิเอกการณปุญฺชายตฺตตาย พหูนํ สหุปฺปตฺติเยว เอกาพทฺธตาฯ ตตฺถ จ สตฺถปฺปหาราทิวิรุทฺธปจฺจโยปนิปาเตน วิภินฺนานมฺปิ กมฺมาทิเอกการณานํ ปุญฺชายตฺตตา น วิคจฺฉติ, ยาว สา น วิคจฺฉติ, ตาว อวิจฺฉินฺนาว ตตฺถ วิญฺญาณปฺปวตฺติฯ

วิภินฺนานํ ปน กมฺมชรูปานํ อญฺเญสญฺจ เสสติสนฺตติรูปานญฺจ อุปตฺถมฺภนภาเวน จิรํ ปวตฺติตุํ น สกฺโกนฺติ, ยาว จ ธรนฺติ, ตาว วิญฺญาณปจฺจยา โหนฺติ, วิญฺญาเณน จ เตสํ จลนคมนาทิเทสนฺตรุปฺปตฺติฯ ตสฺมา กพนฺธสฺสปิ ธาวกฺขเณ สวิญฺญาณชีวิตินฺทฺริยํ อตฺเถว, ตญฺจ สีสจฺเฉทกปฺปโยเคเนว สีฆํ ปตติ, ตโต อญฺญปฺปโยคสฺส สรีเร วิเสสุปฺปาทนโต ปุเรตรเมว ปฐเมเนว กิจฺจนิปฺผตฺติโต สีสจฺเฉทกสฺเสว กมฺมพทฺโธติ คเหตพฺโพฯ เอวรูปานีติ กพนฺธวตฺถุสทิสานิฯ อิมสฺส วตฺถุสฺสาติ อาฆาตนวตฺถุสฺสฯ อตฺถทีปเนติ เอเกน ปุริเสน ปโยเคน วา มาริตตาสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ทีปเนฯ

[192] ปานปริโภเคน วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ ปน วุตฺตตฺตา ‘‘โลณโสวีรกํ ยามกาลิก’’นฺติ เกจิ วทนฺติ, เกจิ ปน ‘‘คิลานานํ ปากติกเมว, อคิลานานํ ปน อุทกสมฺภินฺน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘คุฬํ วิย สตฺตาหกาลิก’’นฺติฯ

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺฐกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ตติยปาราชิกวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

4. จตุตฺถปาราชิกํ

วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา

[193] อธิฏฺเฐมาติ สํวิทหามฯ อิริยาปถํ สณฺฐเปตฺวาติ ปธานานุรูปํ กตฺวาฯ อนาคตสมฺพนฺเธ ปน อสตีติ ภาสิโต ภวิสฺสตีติ ปาฐเสสํ กตฺวา อนาคตสมฺพนฺเธ อสติฯ ภาสิโตติ อตีตวจนํ กถํ อนาคตวจเนน สมฺพนฺธมุปคจฺฉตีติ อาห ลกฺขณํ ปนาติอาทิฯ อีทิเส หิ ฐาเน ธาตุสมฺพนฺเธ ปจฺจยาติ อิมินา ลกฺขเณน ธาตฺวตฺถสมฺพนฺเธ สติ อยถากาลวิหิตาปิ ปจฺจยา สาธโว ภวนฺตีติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติฯ

[194] วณฺณวาติ อิมินา อภินวุปฺปนฺนวณฺณตา วุตฺตาฯ ปสนฺนมุขวณฺณาติ อิมินา มุขวณฺณสฺส อติปณีตตา วุตฺตาฯ วิปฺปสนฺนจฺฉวิวณฺณาติ อิมินา ปกติสรีรวณฺณสฺเสว ยถาวุตฺตนเยน วิปฺปสนฺนตา วุตฺตาฯ ยสฺมา อินฺทฺริยานํ อุปาทารูปตฺตา นิสฺสยวเสเนว ปีณนนฺติ อาห ‘‘อภินิวิฏฺโฐกาสสฺส ปริปุณฺณตฺตา’’ติฯ