ปทภาชนียวณฺณนา

[172] พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวาติ ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวาติอาทินา พฺยญฺชนานุรูปํ อวุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ ปาโณติ ชานนฺโตติ อิทํ มนุสฺโสติ อชานิตฺวาปิ เกวลํ สตฺตสญฺญาย เอว ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ วธกเจตนาวเสน เจเตตฺวาติ ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ วธกเจตนาย จินฺเตตฺวาฯ ปกปฺเปตฺวาติ ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ อภิวิตริตฺวาติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา, เตนาห ‘‘นิราสงฺกจิตฺตํ เปเสตฺวา’’ติฯ สิขาปฺปตฺโต อตฺโถติ สญฺจิจฺจาติ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน วุตฺตสฺสปิ วีติกฺกมภูตสฺส อปรกาลกิริยายุตฺตทสฺสเนน โกฏิปฺปตฺโต อตฺโถฯ ชาติอุณฺณา นาม ตทหุชาตเอฬกสฺส โลมํฯ เอวํ วณฺณปฺปฏิภาคนฺติ เอวํ วณฺณสณฺฐานํฯ ตโต วา อุทฺธนฺติ ทุติยสตฺตาหาทีสุ อพฺพุทาทิภาวปฺปตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริหีนเวคสฺส สนฺตานสฺส ปจฺจโย โหตีติ สหการีปจฺจโย โหติ, น ชนโกฯ กมฺมเมว หิ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานานํ กมฺมชรูปานํ ชนกปจฺจโย, ตญฺจ ปวตฺติยํ ปุพฺเพ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิตํ อนุปหตํ จตุสนฺตติรูปํ สหการีปจฺจยํ ลภิตฺวาว กาตุํ สกฺโกติ, น อญฺญถา, เยน เกนจิ วิโรธิปจฺจเยน นิรุทฺธจกฺขาทิปฺปสาทานํ ปุคฺคลานํ วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ จกฺขาทิกํ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ สิทฺธเมว โหติฯ

อติปาเตนฺโตติ อติปาเตนฺโต วินาเสนฺโตฯ วุตฺตปการเมวาติ ชีวิตินฺทฺริยาติปาตนวิธานํ วุตฺตปฺปการเมวฯ สรเสเนว ปตนสภาวสฺส สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา อตีว ปาตนํ สีฆปาตนํ อติปาโต, ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโตฯ อาถพฺพณิกาติ อถพฺพณเวทิโนฯ อถพฺพณนฺติ อถพฺพณเวทวิหิตํฯ มนฺตํ ปโยเชนฺตีติ อโลณโภชนทพฺพสยนสุสานคมนาทีหิ ปโยเคหิ มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, เตน ยถิจฺฉิตปาณวธาทิผลํ อุปปชฺชติ, ตสฺมา ตํ กายวจีกมฺเมสุ ปวิฏฺฐํฯ อีตินฺติ ปีฬํฯ อุปทฺทวนฺติ ตโต อธิกตรํ ปีฬํฯ ปชฺชรกนฺติ วิสมชฺชรํฯ สูจิกนฺติ สูจีหิ วิย วิชฺฌมานํ สูลํฯ วิสูจิกนฺติ สสูลํ อามาติสารํฯ ปกฺขนฺทิยนฺติ รตฺตาติสารํฯ วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวาติ คนฺธารวิชฺชาทิกํ อตฺตโน วิชฺชํ กตูปจารํ มนฺตปฐนกฺกเมน ปริชปฺปิตฺวาฯ เตหีติ เตหิ วตฺถูหิฯ ปโยชนนฺติ ปวตฺตนํฯ อโห วตายนฺติ อยํ ตํ กุจฺฉิคตํฯ คพฺภนฺติ อิทํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํฯ กุลุมฺพสฺสาติ คพฺภสฺส, กุลสฺเสว วา, กุฏุมฺพสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ภาวนามยิทฺธิยาติ อธิฏฺฐานิทฺธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตนฺติ สุตฺตตฺถโต น สเมตีติ อธิปฺปาโยฯ อถพฺพณิทฺธิวเสเนว หิ สุตฺเต ‘‘อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต’’ติ วุตฺตํ, น ภาวนามยิทฺธิวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิตรถาติ ปริเยเสยฺยาติ ปทสฺส คเวสนมตฺตเมว ยถารุตวเสน อตฺโถ สิยา, ตทา ปริยิฏฺฐมตฺเตน ปริเยสิตฺวา สตฺถาทีนํ ลทฺธมตฺเตนาติ อตฺโถฯ สสนฺติ หิํสนฺติ เอเตนาติ สตฺถนฺติ วโธปกรณสฺส ปาสาณรชฺชุอาทิโน สพฺพสฺสาปิ นามนฺติ อาห ลคุฬาติอาทิฯ ลคุฬนฺติ มุคฺครสฺเสตํ อธิวจนํฯ สตฺถสงฺคโหติ มาติกายํ สตฺถหารกนฺติ เอตฺถ วุตฺตสตฺถสงฺคโหฯ

ปรโต วุตฺตนยตฺตาติ ปรโต นิคมนวเสน วุตฺตสฺส ทุติยปทสฺส ปทภาชเน วุตฺตนยตฺตาฯ จิตฺตสทฺทสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺโตติ จิตฺต-สทฺทสฺส วิจิตฺตาทิอเนกตฺถวิสยตฺตา อิตเรหิ นิวตฺเตตฺวา วิญฺญาณตฺถํ นิยเมตุํ วุตฺโตฯ

[174] กมฺมุนา พชฺฌตีติ ปาณาติปาตกมฺมุนา พชฺฌติ, ตํ กมฺมมสฺส สิทฺธนฺติ อตฺโถฯ อุภยถาปีติ อุทฺทิสกานุทฺทิสกวเสนฯ ปจฺฉา วา เตน โรเคนาติ เอเตน อนาคตมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ อารพฺภ ปาณาติปาตสฺส ปวตฺติํ ทสฺเสติฯ เอวญฺจ ‘‘ยทา สกฺโกติ, ตทา ตํ ชีวิตา โวโรเปหี’’ติ อาณตฺติยา จิเรน สมิทฺธิยมฺปิ อาณตฺติกฺขเณเยว ปาณาติปาโตฯ โอปาตขณนาทิถาวรปโยเคสุ ปโยคกรณโต ปจฺฉา คหิตปฏิสนฺธิกสฺสาปิ สตฺตสฺส มรเณ ปาณาติปาโต จ อนาคตารมฺมโณ อุปปนฺโน โหติฯ ยํ ปน สิกฺขาปทวิภงฺเค ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาเยวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปาณาติปาตาทิโต วิรติํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปาณาติปาตาทินฺติ คเหตพฺพํฯ อญฺญจิตฺเตนาติ อมาเรตุกามตาจิตฺเตนฯ ทุติยปฺปหาเรน มรตีติ ปฐมปฺปหารํ วินา ทุติเยเนว มรตีติ อตฺโถฯ ปฐมปฺปหาเรเนวาติ ปฐมปฺปหารสมุฏฺฐาปกเจตนากฺขเณเยวาติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ ปฐมปฺปหาโร สยเมว น สกฺโกติ มาเรตุํ, ทุติยํ ปน ลภิตฺวา สกฺโกนฺโต ชีวิตวินาสเหตุ โหติ, ตสฺมา ปฐมปฺปหารํ วินา มรณสฺส อสิทฺธตฺตา ‘‘ปโยโค เตน จ มรณ’’นฺติ อิมินา สํสนฺทนโต ปฐมปฺปหาเรเนว กมฺมพทฺโธ ยุตฺโต, น ทุติเยน ตสฺส อญฺญจิตฺเตน ทินฺนตฺตาฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อญฺเญน ปุคฺคเลน ทุติยปฺปหารทานาทีสุ วิยฯ ยทิ ปน ทุติยปฺปหารทายกสฺสาปิ ปุคฺคลสฺส วธกเจตนา อตฺถิ, ตสฺสาปิ อตฺตโน ปโยเคนาปิ มตตฺตา ปโยคกฺขเณ ปาณาติปาโตติ เวทิตพฺพํฯ

กมฺมาปตฺติพฺยตฺติภาวตฺถนฺติ อานนฺตริยาทิกมฺมวิภาคสฺส ปาราชิกาทิอาปตฺติวิภาคสฺส จ ปากฏภาวตฺถํฯ ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ วิปรีตคฺคหเณปิ ‘‘อิม’’นฺติ ยถานิปนฺนสฺเสว ปรมตฺถโต คหิตตฺตา ยถาวตฺถุกํ กมฺมพทฺโธ โหติเยวาติ อาห อิมํ วตฺถุนฺติอาทิฯ ฆาตโก จ โหตีติ ปาณาติปาตกมฺเมน พทฺโธติ อตฺโถฯ

มาตาทิคุณมหนฺเต อารพฺภ ปวตฺตวธกเจตนาย มหาสาวชฺชตาย วุตฺตํ ‘‘อิธ ปน เจตนา ทารุณา โหตี’’ติฯ

โลหิตกนฺติ โลหิตมกฺขิตํฯ กมฺมํ กโรนฺเตติ ยุทฺธกมฺมํ กโรนฺเตฯ ยถาธิปฺปายํ คเตติ โยธํ วิชฺฌิตฺวา ปิตริ วิทฺเธ, โยธํ ปน อวิชฺฌิตฺวา เกวลํ ปิตริ วิทฺเธปิ วิสงฺเกโต นตฺถิเยว ปิตริปิ วธกจิตฺตสฺส อตฺถิตาย, เกวลํ โยเธ วิทฺเธปิ เอเสว นโยฯ อานนฺตริยํ ปน นตฺถีติ ปิตุวิสยํ ปาณาติปาตกมฺมํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

เอวํ วิชฺฌาติ เอวํ ปาเทหิ ภูมิยํ ฐตฺวา เอวํ ธนุํ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวาติอาทินา วิชฺฌนปฺปการสิกฺขาปนมุเขน อาณาเปตีติ อตฺโถฯ เอวํ ปหราติ ทฬฺหํ อสิํ คเหตฺวา เอวํ ปหรฯ เอวํ ฆาเตหีติ เอวํ กมฺมการณํ กตฺวา มาเรหิฯ ตตฺตกา อุภินฺนํ ปาณาติปาตาติ อนุทฺทิสิตฺวา เยสํ เกสญฺจิ มารณตฺถาย อุโภหิ ปโยคสฺส กตตฺตา วุตฺตํฯ สเจ หิ อาณาปโก ‘‘เอวํ วิทฺเธ อสุโก เอวํ มรตี’’ติ สญฺญาย ‘‘เอวํ วิชฺฌา’’ติ อาณาเปติ, นิยมิตสฺเสว มรเณ อาณาปกสฺส กมฺมพทฺโธติ วทนฺติฯ สเจ อาณตฺโต ‘‘อสุก’’นฺติ นิยเมตฺวา อุทฺทิสฺส สรํ ขิปติ, อาณาปโก อนิยเมตฺวา อาณาเปติ, อาณาปกสฺส เยสํ เกสญฺจิ มรเณปิ กมฺมพทฺโธ, อาณตฺตสฺส ปน นิยมิตมรเณเยวาติ เวทิตพฺพํฯ มชฺเฌติ หตฺถิโน ปิฏฺฐิโน มชฺเฌฯ เอเตนาติ อธิฏฺฐหิตฺวา อาณาเปตีติอาทิปาฬิวจเนนฯ ตตฺถาติ อาณตฺติกปโยเคฯ

กิญฺจาปิ กิริยาวิเสโส อฏฺฐกถาสุ อนาคโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเตหี’’ติ (ปารา. 174) กิริยาวิเสสสฺส ปรามฏฺฐตฺตา อาจริยปรมฺปรา อาคตํ กิริยาวิเสสมฺปิ ปาฬิสํสนฺทนโต คเหตฺวา ทสฺเสนฺโต อปโร นโยติอาทิมาหฯ วิชฺฌนนฺติ อุสุสตฺติอาทีหิ วิชฺฌนํฯ เฉทนนฺติ อสิอาทีหิ หตฺถปาทาทิจฺเฉทนํฯ เภทนนฺติ มุคฺคราทีหิ สีสาทิเภทนํ ทฺวิธากรณํฯ สงฺขมุณฺฑกนฺติ สีสกฏาเห จมฺมํ สห เกเสหิ อุปฺปาเฏตฺวา ถูลสกฺขราหิ สีสกฏาหํ ฆํสิตฺวา สงฺขวณฺณกรณวเสน สงฺขมุณฺฑกมฺมกรณํฯ เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน พิฬงฺคถาลิกาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

อุเร ปหริตฺวา ปิฏฺฐิยํ ปหริตฺวา คีวายํ ปหริตฺวาติอาทินา สรีราวยวปฺปเทเสสุ ปหรณวิชฺฌนาทินิยโมปิ กิริยาวิเสเสเยว สงฺคยฺหติ อฏฺฐกถาสุ สงฺขมุณฺฑกาทิสรีรปฺปเทสวิสยายปิ ฆาตนาย ตตฺถ ปเวสิตตฺตา, ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ 2.174 ปโยคกถาวณฺณนา) ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหีติอาทิกสฺส อฏฺฐกถาปาฐสฺส ‘‘ปุริมปสฺสาทีนมฺปิ วตฺถุสภาคโต วตฺถุคฺคหเณเนว คหณนฺติ อาห ปุรโต ปหริตฺวาติอาที’’ติ เอวมธิปฺปายกถนํ, ตํ สงฺขมุณฺฑกาทิกสฺส สรีรปฺปเทเส กมฺมการณากรณสฺส อฏฺฐกถาย กิริยาวิเสสวิสเย วุตฺตตฺตา น ยุชฺชติฯ ยถาณตฺตํ มุญฺจิตฺวา ปุคฺคลนฺตรมารณเมว หิ วตฺถุวิสํวาโท, น ปหริตุํ อาณตฺตํ สรีรปฺปเทสวิสํวาทนํ, เตนาห ‘‘วตฺถุํ วิสํ วาเทตฺวา…เป.… ตโต อญฺญํ มาเรติฯ ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหีติ วา…เป.… นตฺถิ กมฺมพทฺโธ’’ติ, อิทํ ปน ยถาณตฺตวตฺถุสฺมิมฺปิ กิริยาวิเสสวิสงฺเกเตน กมฺมพทฺธาภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตนฺติ ปญฺญายติฯ เตน ‘‘วตฺถุํ อวิสํวาเทตฺวา มาเรนฺตี’’ติ เอตฺตกเมว อวตฺวา ‘‘ยถาณตฺติยา’’ติ กิริยาวิเสสนิยโมปิ ทสฺสิโต, อิตรถา ยถาณตฺติยาติ วจนสฺส นิรตฺถกตาปตฺติโตฯ วตฺถุนิทฺเทเส จ ‘‘วตฺถูติ มาเรตพฺโพ สตฺโต’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.174) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น ปน ‘‘ยถาณตฺตสฺส ปหริตพฺพสรีรปฺปเทโสปี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ปุรโต ปหรณาทิปิ กิริยาวิเสเส เอว สงฺคยฺหตีติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ วตฺถุวิเสเสนาติ มาตุอาทิมตสตฺตวิเสเสนฯ กมฺมวิเสโสติ อานนฺตริยาทิกมฺมวิเสโสฯ อาปตฺติวิเสโสติ ปาราชิกาทิอาปตฺติวิเสโสฯ

ยทา กทาจิ ปุพฺพณฺเหติ อาณตฺตทิวสโต อญฺญสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ ทิวสสฺส ปุพฺพณฺเหฯ เอตํ คาเม ฐิตนฺติ คาโม ปุคฺคลนิยมนตฺถํ วุตฺโต, น โอกาสนิยมนตฺถํ, ตสฺมา ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโต’’ติ วุตฺตํ, เอเตน กาโลกาสอาวุธอิอยาปถกิริยาวิเสสานํ นิยมิจฺฉาย อสติ เยน เกนจิ ปกาเรน มรณเมว อิจฺฉนฺตสฺส อาณาปกสฺส มุขารุฬฺหวเสน วุตฺตสฺส เทสกาลาทินิยมสฺส วิสงฺเกเตปิ กมฺมพทฺโธเยวาติ ญาปิตํ โหติฯ โย ปน จิตฺเตน ยตฺถ กตฺถจิ ยทา กทาจิ เยน เกนจิ ปกาเรน มรณเมว อิจฺฉนฺโตปิ กาลาทิวิสงฺเกเตน อกุสลโต โจทนโต วา มุจฺจิตุกาโม เลเสน กาลาทินิยมํ กโรติ, ตสฺส มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกโต ปริยาเยน อมุจฺจนโต กาลาทิวิสงฺเกเตปิ กมฺมพทฺโธวาติ คเหตฺวา วิจารณโต คเหตพฺพํ, เกจิ ปเนตํ น อิจฺฉนฺติ, วีมํสิตพฺพํฯ

ตุณฺเฑนาติ อคฺคโกฏิยาฯ ถรุนาติ ขคฺคมุฏฺฐินาฯ เอตํ คจฺฉนฺตนฺติ คมเนน ปุคฺคโลว นิยมิโต, น อิริยาปโถ, เตนาห ‘‘นตฺถิ วิสงฺเกต’’นฺติฯ

‘‘ทีฆํ มาเรหี’’ติ วุตฺเตปิ ทีฆสณฺฐานานํ พหุภาวโต ‘‘อิตฺถนฺนามํ เอวรูปญฺจ ทีฆ’’นฺติ อญฺเญสํ อสาธารณลกฺขเณน อนิทฺทิฏฺฐตฺตา ‘‘อนิยเมตฺวา อาณาเปตี’’ติ วุตฺตํ, เตเนวาห ‘‘ยํ กิญฺจิ ตาทิสํ มาเรมี’’ติฯ เอตฺถ จ จิตฺเตน พหูสุ ทีฆสณฺฐาเนสุ เอกํ นิยเมตฺวา วุตฺเตปิ วาจาย อนิยมิตตฺตา อญฺญสฺมิํ ตาทิเส มาริเต นตฺถิ วิสงฺเกโตติ วทนฺติฯ อตฺตานํ มุญฺจิตฺวา ปรปาณิมฺหิ ปาณสญฺญิตาลกฺขณสฺส องฺคสฺส อภาวโต เนวตฺถิ ปาณาติปาโตติ อาห ‘‘อาณาปโก มุจฺจตี’’ติฯ อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ‘‘อสุกฏฺฐาเน นิสินฺน’’นฺติ โอกาสนิยเม ตสฺมิํ ปเทเส นิสินฺนสฺส ยสฺส กสฺสจิ ชีวิตินฺทฺริยํ อารพฺภ วธกจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘เนว วธโก มุจฺจติ น อาณาปโก’’ติฯ โอกาสญฺหิ นิยเมตฺวา นิทฺทิสนฺโต ตสฺมิํ โอกาเส นิสินฺนํ มาเรตุกาโม โหติ, สยํ ปน ตทา ตตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา โอกาเสน สห ตตฺถ นิสินฺนสฺเสว ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ โหติ, น อตฺตโนติ คเหตพฺพํฯ สเจ ปน สยํ ตตฺเถว นิสีทิตฺวา อตฺตโน นิสินฺนฏฺฐานเมว นิยเมตฺวา ‘‘มาเรหี’’ติ วุตฺเตปิ อญฺโญ ตตฺถ นิสินฺโน มาริยติ, ตสฺสาปิ อตฺตโนปิ ชีวิตํ อารพฺภ วธกเจตนา ปวตฺตติ, ปรสฺมิํ ตตฺถ มาริเต อาณาปกสฺส กมฺมพทฺโธติ คเหตพฺพํฯ เอวรูเป ฐาเน จิตฺตปฺปวตฺตินิยโม พุทฺธวิสโย, น อญฺเญสํ วิสโยติ อาห ‘‘ตสฺมา เอตฺถ น อนาทริยํ กาตพฺพ’’นฺติฯ

เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏนฺติ สเจ อาณตฺติโก ยถาธิปฺปายํ น คจฺฉติ, อาจริยสฺส อาณตฺติกฺขเณ ทุกฺกฏํฯ สเจ ปน โส ยถาธิปฺปายํ คจฺฉติ, ยํ ปรโต ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, อาณตฺติกฺขเณ ตเทว โหติฯ อถ โส อวสฺสํ ฆาเตติ, ยํ ปรโต ‘‘อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. 174) วุตฺตํ, ตโต อิมสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ โหติ, น ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานีติ คเหตพฺพํฯ เตสมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ พุทฺธรกฺขิตาทีนมฺปิ อาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํ, อิทญฺจ ยถาณตฺติวเสน สงฺฆรกฺขิตสฺส ชีวิตา โวโรปเน อสติ ยุชฺชติ, โวโรปเน สติ เตสมฺปิ อาโรจนกฺขเณเยว ปาราชิกํฯ

ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ อิทํ อวสฺสํ ปฏิคฺคหณสภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ, น ปฏิคฺคหิตกฺขเณเยว ถุลฺลจฺจยนฺติ ทสฺสนตฺถํฯ สเจ หิ โส อวสฺสํ ปฏิคฺคเหสฺสติ, กมฺมํ ปน น นิปฺผาเทสฺสติ, ตทา อาจริยสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

มูลฏฺฐสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ อิทํ มหาอฏฺฐกถายํ อาคตนยทสฺสนมตฺตํ, น ปเนตํ อตฺตนา อธิปฺเปตํ, เตนาห เอวํ สนฺเตติอาทิ, เอวํ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน อตฺเถ สตีติ อตฺโถฯ ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติเยว น สิยาติ วธกสฺส ‘‘สาธุ สุฏฺฐู’’ติ มรณปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏาปตฺติ เนว สิยา, เอวํ อโนฬาริกวิสเยปิ ตาว ทุกฺกฏํ, กิมงฺคํ ปน มรณปฏิคฺคหเณติ ทสฺสนตฺถํ สญฺจริตฺตปฏิคฺคหณาทิ นิทสฺสิตํฯ ‘‘อโห วต อิตฺถนฺนาโม หโต อสฺสา’’ติ เอวํ มรณาภินนฺทนทสฺสนตฺถํ สญฺจริตฺตปฏิคฺคหณาทิภินนฺทเน ทุกฺกเฏ สติ ปเคว ‘‘อหํ ตํ มาเรสฺสามี’’ติ มรณปฏิคฺคหเณติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏนฺติ อวธารเณน สงฺฆรกฺขิตสฺส ปฏิคฺคหณปจฺจยา มูลฏฺฐสฺส นตฺเถว อาปตฺตีติ ทสฺเสติ, วิสงฺเกตตฺตา ปฐมํ อาณตฺตทุกฺกฏเมวสฺส โหติฯ เกจิ ปน ‘‘มูลฏฺฐสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ เอเกน ปโยเคน ทฺวินฺนํ ทุกฺกฏานํ อสมฺภวาฯ ปุริมนเยติ สมนนฺตราตีเต อวิสกฺกิยทูตนิทฺเทเสฯ เอตนฺติ ทุกฺกฏํฯ โอกาสาภาเวนาติ มูลฏฺฐสฺส ถุลฺลจฺจยสฺส วุจฺจมานตฺตา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ น วุตฺตํ โอกาสาภาเวน, น ปน อาปตฺติอภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

[175] สยํ สงฺฆตฺเถรตฺตา ‘‘อุปฏฺฐานกาเล’’ติ วุตฺตํฯ วาจาย วาจาย ทุกฺกฏนฺติ ‘‘โย โกจิ มม วจนํ สุตฺวา อิมํ มาเรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อวตฺวา เกวลํ มรณาภินนฺทนวเสเนว วุตฺตตฺตา โจราปิ นาม ตํ น หนนฺตีติอาทิวาจายปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํฯ ทฺวินฺนํ อุทฺทิสฺสาติ ทฺเว อุทฺทิสฺส, ทฺวินฺนํ วา มรณํ อุทฺทิสฺสฯ อุโภ อุทฺทิสฺส มรณํ สํวณฺเณนฺตสฺส ปโยคสมุฏฺฐาปิกาย เจตนาย เอกตฺเตปิ ‘‘ทฺเว ปาณาติปาตา’’ติ วตฺตพฺพตาสงฺขาตํ พลวภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ มหาวิปากตฺตา ‘‘อกุสลราสี’’ติ วุตฺตํ, พหู อุทฺทิสฺส มรณสํวณฺณเนปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺตกา ปาณาติปาตาติ ยตฺตกา สํวณฺณนํ สุตฺวา มริสฺสนฺติ, ตตฺตกานมฺปิ วตฺตมานํ อนาคตญฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ สพฺพํ อาลมฺพิตฺวาว เจตนาย ปวตฺตนโต ตตฺตกา ปาณาติปาตา โหนฺติ, ตตฺตกาหิ เจตนาหิ ทาตพฺพํ ปวตฺติวิปากํ เอกาว สา เจตนา ทาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ, ปฏิสนฺธิวิปากํ ปน สยญฺจ ปุพฺพาปรเจตนา จ เอเกกเมว ทาตุํ สกฺโกตีติ คเหตพฺพํฯ

[176] เยสํ หตฺถโตติ เยสํ ญาตกปวาริตาทีนํ หตฺถโต, อิทญฺจ ภิกฺขุโน รูปิยมูลสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, อตฺตโนว ธนญฺเจ, สยเมว มูลํ คเหตฺวา มุญฺจติ, มูลํ ปน อคฺคเหตฺวาปิ โปตฺถกสฺส โปตฺถกสามิโน สนฺตกตฺตาปาทนเมเวตฺถ ปมาณนฺติ คเหตพฺพํฯ เลขาทสฺสนโกตูหลกาติ สุนฺทรกฺขรํ ทิสฺวา วา ‘‘กีทิสํ นุ โข โปตฺถก’’นฺติ วา โอโลเกตุกามาฯ

ปาณาติปาตสฺส ปโยคตฺตาติ สรีรโต ปาณวิโยชนสฺส นิฏฺฐาปกปโยคตฺตาฯ โอปาตขณนตฺถํ ปน กุทาลาทิอตฺถาย อโยพีชสมุฏฺฐาปนตฺถํ อกปฺปิยปถวิํ วา กุทาลทณฺฑาทีนํ อตฺถาย ภูตคามํ วิโกเปนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมวฯ ปาณาติปาตปโยคตฺตาภาวา อทินฺนาทานปุพฺพปยโอเค วิย ทุติยปริเยสนาทีสุปิ เอตฺถ ทุกฺกฏฏฺฐาเน ทุกฺกฏํ, มุสาวาทาทิปาจิตฺติยฏฺฐาเน ปาจิตฺติยเมวาติ คเหตพฺพํฯ ปมาเณติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเต ปมาเณฯ ตจฺเฉตฺวาติ อุนฺนตปฺปเทสํ ตจฺเฉตฺวาฯ ปํสุปจฺฉินฺติ สพฺพนฺติมํ ปํสุปจฺฉิํฯ เอตฺตกํ อลนฺติ นิฏฺฐาเปตุกามตาย สพฺพนฺติมปยโอคสาธิกา เจตนา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา, มหาอฏฺฐกถายํ ‘‘เอกสฺมิํ ทิวเส อวูปสนฺเตเนว ปโยเคน ขณิตฺวา นิฏฺฐาเปนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วุตฺตา, อิตราสุ ปน อฏฺฐกถาสุ ‘‘อิมสฺมิํ ปติตฺวา มรนฺตู’’ติ อธิปฺปาเยน เอกสฺมิํ ทิวเส กิญฺจิ ขณิตฺวา อปรสฺมิมฺปิ ทิวเส ตโต กิญฺจิ กิญฺจิ ขณิตฺวา นิฏฺฐาเปนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอวํ อฏฺฐกถานํ อญฺญมญฺญวิโรโธ ญาตพฺโพฯ อตฺตโน ธมฺมตายาติ อชานิตฺวา, ปกฺขลิตฺวา วาฯ อรหนฺตาปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อญฺเญหิ ปาติยมานานํ อมริตุกามานมฺปิ อรหนฺตานํ มรณํ สมฺภวตีติ วุตฺตํฯ ปุริมนเยติ ‘‘มริตุกามา อิธ มริสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตนเยฯ วิสงฺเกโตติ มริตุกามานํ มาเรตุกามานญฺจ อุทฺทิสฺส ขตตฺตา อมริตุกามานํ มรเณ กมฺมพทฺโธ นตฺถีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ปติตํ พหิ นีหริตฺวาติ อิทํ ตตฺถ ปตนปจฺจยา มรณสฺส ปวตฺตตฺตา วุตฺตํฯ อาวาเฏ ปติตฺวา โถกํ จิรายิตฺวา คจฺฉนฺตํ คเหตฺวา มาริเต ตตฺถ ปติตโรเคน ปีฬิตสฺส คจฺฉโต ปกฺขลิตฺวา ปาสาณาทีสุ ปตเนนาปิ มรเณปิ โอปาตขณโก น มุจฺจตีติ เวทิตพฺพํฯ อมริตุกามา วาติ อธิปฺปายสฺส สมฺภวโต โอปปาติเก อุตฺตริตุํ อสกฺกุณิตฺวา มเตปิ ปาราชิกํ วุตฺตํฯ ‘‘นิพฺพตฺติตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ปตนํ น ทิสฺสตีติ เจ? ตตฺถสฺส นิพฺพตฺติเยว ปตนนฺติ นตฺถิ วิโรโธฯ ยสฺมา มาตุยา ปติตฺวา ปริวตฺติตลิงฺคาย มตาย โส มาตุฆาตโก โหติ, น เกวลํ มนุสฺสปุริสฆาตโก, ตสฺมา ปติตสฺเสว วเสน อาปตฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปตนรูปํ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ, อิทํ ปน อการณํ ‘‘ลิงฺเค ปริวตฺเตปิ เอกสนฺตานตฺตสฺส อวิคตตฺตาฯ มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริย’’นฺติ หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เยน ปน สภาเวน สตฺตา ชายนฺติ, เตเนว มรนฺติ, โสว เตสํ รูปนฺตรคฺคหเณปิ สภาโวติ ‘‘มรณรูปเมว ปมาณํ, ตสฺมา ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺโตฯ ปจฺฉิโม วาโท ปมาณํ, เอวํ สนฺเต ปาฬิยํ ‘‘ยกฺโข วา เปโต วา ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา ตสฺมิํ ปตติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ ปติเต ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ มรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? นายํ โทโสฯ ‘‘ยกฺโข วา เปโต วา’’ติ หิ ปฐมํ สกรูปํ ทสฺเสตฺวา รูปนฺตรํ คเหตฺวาปิ ฐิเตเยว ยกฺขเปเต ทสฺเสตุํ ‘‘ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ติรจฺฉานคตวิคฺคโห มนุสฺสวิคฺคโห วา ยกฺโข วา เปโต วาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพาฯ เกจิ ปน ‘‘มนุสฺสวิคฺคเหน ฐิตติรจฺฉานคตานํ อาเวณิกํ กตฺวา ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ วิย ทิสฺสตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ติรจฺฉาโน วา มนุสฺสวิคฺคโหติ วตฺตพฺพโต, อฏฺฐกถาสุ จ อิมสฺส วิเสสสฺส อวุตฺตตฺตาฯ ยกฺขเปตรูเปน มเตปิ เอเสว นโยติ อิมินา มรณรูปสฺเสว ปมาณตฺตา ถุลฺลจฺจยํ อติทิสติฯ

มุธาติ อมูเลนฯ โส นิทฺโทโสติ เตน ตตฺถ กตปโยคสฺส อภาวโต, ยทิ ปน โสปิ ตตฺถ กิญฺจิ กโรติ, น มุจฺจติ เอวาติ ทสฺเสนฺโต เอวํ ปติตาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มยา กเตติ อตฺโถ ฯ น นสฺสิสฺสนฺตีติ อทสฺสนํ น คมิสฺสนฺติ, น ปลายิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ สุอุทฺธรา วา ภวิสฺสนฺตีติ อิทํ คมฺภีรสฺส โอปาตสฺส ปูรเณ ปโยชนทสฺสนํฯ อุตฺตาเน กเต โอปาเต สีฆํ อมฺเหหิ คเหตฺวา มาเรตุํ สุอุทฺธรา ภวิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺฐํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยทิ ปน ปจฺฉิโมปิ ลภิตฺวา ตตฺถ วุตฺตปฺปการํ กิญฺจิ กตฺวา ปุน วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน เอวํ กโรติ, ตสฺสาปิ เอเสว นโยฯ ชาตปถวี ชาตาติ อีทิเส ปุน อญฺเญน โอปาเต ขเต ตทา มุจฺจตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ชาตปถวีสทิสํ กตฺวา ปุน สุฏฺฐุ โกฏฺเฏตฺวา ทฬฺหตรํ ปูริเตปิ มุจฺจติเยวาติ คเหตพฺพํฯ

ถทฺธตรนฺติ ถิรกรณตฺถํ อปราปราย ปาสยฏฺฐิยา สทฺธิํ พนฺธิตฺวา วา ตเมว วา สิถิลภูตปาสํ ถทฺธตรํ พนฺธิตฺวา ฐเปติฯ ขาณุกนฺติ ปาสยฏฺฐิพนฺธนขาณุกํฯ ตตฺถชาตกยฏฺฐิํ ฉินฺทิตฺวา มุจฺจตีติ อิทํ อรญฺเญ ยถาฐิตเมว ทณฺฑํ มูเล อจฺฉินฺทิตฺวา ปาสพนฺธนโยคฺคํ กตฺวา ฐปิตตฺตา ตตฺถ อญฺโญปิ โกจิ ปาสํ พนฺเธยฺย, มูลฏฺโฐ น มุจฺจติ, ตํ ปน มูเลปิ ฉินฺทิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา มุจฺจตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ รชฺชุเกติ วาเกหิ เอกวารํ วฏฺฏิตรชฺชุเกฯ สยํ วฏฺฏิตนฺติ ตนุกวฏฺฏิตํ ทิคุณติคุณตาปาทเนน อตฺตนา วฏฺฏิตํฯ อุพฺพฏฺเฏตฺวาติ ปากติกํ กตฺวาฯ โคเปนฺโตปีติ หีรํ หีรํ กตฺวา โคเปนฺโตปิฯ

[177] อาลมฺพนรุกฺโข วาติ ตตฺถชาตกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตทตฺถเมว กตฺวาติ มารณตฺถเมว อโยพีชสมุฏฺฐาปนาทินา วาสิอาทิํ สตฺถํ กาเรตฺวาฯ ปากติกนฺติ อญฺเญหิ กตํ ปกติสตฺถเมว ลภิตฺวา มูลฏฺเฐน ฐปิตํ โหตีติ อตฺโถฯ มุจฺจตีติ มูลฏฺโฐ มุจฺจติฯ วิสมณฺฑลนฺติ มญฺจปีฐาทีสุ อาลิตฺตํ วิสมณฺฑลํฯ

วตฺวา อสิํ อุปนิกฺขิปตีติ เอตฺถ มุเขน อวตฺวา มนสาว จินฺเตตฺวา อุปนิกฺขิปเนปิ เอเสว นโยฯ ปุริมนเยนาติ เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตนฺติอาทินาฯ วิสภาคโรโค นาม กุฏฺฐาทิวิรูปภาวโต, คณฺฑปีฬกาทิ วา ชีวิตปฺปวตฺติยา ปจฺจนีกตฺตาฯ

[178] มนาปิเยปิ เอเสว นโยติ เอเตน มนาปิยํ รูปํ อุปสํหรตีติ เอตฺถ ยํ วา มนาปรูปํ, ตสฺส สมีเป ฐเปติ, อตฺตนา วา มนาปิเยน รูเปน สมนฺนาคโต ติฏฺฐตีติอาทิ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อลงฺกริตฺวา อุปสํหรตีติ ‘‘อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อุปสํหรติ, เตเนว ‘‘สเจ อุตฺตสิตฺวา มรติ, วิสงฺเกโต’’ติ วุตฺตํฯ อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตีติ เอตฺถ ปาราชิโกติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ มหากจฺฉุ นาม วลฺลิผลวิเสโส, ยสฺส มชฺชารปาทสฺเสว สณฺฐานํ ทุกฺขสมฺผสฺสานิ สุขุมโลมานิ จ โหนฺติฯ หํสปุปฺผนฺติ หํสาทีนํ ปกฺขโลมํ สนฺธาย วทนฺติฯ อตฺตโน ธมฺมตาย มรติ, อนาปตฺตีติ ปาราชิกํ สนฺธาย วุตฺตํ ทุกฺกฏา น มุจฺจนโตฯ

[179] อสญฺจิจฺจาติ อิทํ มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมสฺส อสลฺลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห อิมินา อุปกฺกเมนาติอาทิฯ อชานนฺตสฺสาติ อิทํ ปน มรณสํวตฺตนิกวิสาทิอุปกฺกมกรณสฺส อชานนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห อิมินา อยํ มริสฺสตีติอาทิฯ น มรณาธิปฺปายสฺสาติ อิทํ ทุกฺขุปฺปาทกํ อุปกฺกมนฺติ ชานนฺตสฺสาปิ มรณาธิปฺปายสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺสาติอาทิฯ อนุปฺปพนฺธาภาวาติ โทมนสฺสวีถีนํ นิรนฺตรปฺปวตฺติอภาวาฯ

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

วินีตวตฺถุวณฺณนา

[180] โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสน, มรณาธิปฺปายสฺส สนฺนิฏฺฐาปกเจตนากฺขเณ กรุณาย อภาวโต การุญฺเญน ปาเส พทฺธสูกรโมจนํ (ปารา. 153) วิย น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยถายุนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ยถานุสนฺธินา’’ติ ปริยายนฺตเรน วุตฺตํฯ เหฏฺฐา กิสฺมิญฺจิ วิชฺชมาเน สาฏกํ วลิํ คณฺหาตีติ อาห ‘‘ยสฺมิํ วลิ น ปญฺญายตี’’ติฯ ปฏิเวกฺขณญฺเจตํ คิหีนํ สนฺตเก เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปาฬิยํ มุสเล อุสฺสิเตติ อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฺวีสุ มุสเลสุ ภิตฺติํ อปสฺสาย ฐปิเตสูติ อตฺโถฯ อุทุกฺขลภณฺฑิกนฺติ อุทุกฺขลตฺถาย อานีตํ ทารุภณฺฑํฯ ปริพนฺธนฺติ โภชนปริพนฺธํ, โภชนนฺตรายนฺติ วุตฺตํ โหติฯ