อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา

[165] ทสานุสฺสตีสุ อนฺโตคธาปิ อานาปานสฺสติ ตทา ภิกฺขูนํ พหูนํ สปฺปายตํ ทสฺเสตุํ ปุน คหิตาฯ ตถา หิ ตํ ภควา เตสํ เทเสสิฯ อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญา อสุภกมฺมฏฺฐานสทิสา, จตฺตาโร ปน อารุปฺปา อาทิกมฺมิกานํ อนนุรูปาติ เตสํ อิธ อคฺคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญํ ปริยายนฺติ อรหตฺตาธิคมตฺถาย อญฺญํ การณํฯ อตฺถโยชนากฺกมนฺติ อตฺถญฺจ โยชนากฺกมญฺจฯ อสฺสาสวเสนาติ อสฺสาสํ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปฏฺฐานํ สตีติ อปฺปมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ ปสฺสาสญฺจ อุปคนฺตฺวา ฐานํ, ตถา ติฏฺฐนกธมฺโม สติ นามาติ อตฺโถฯ อิทานิ สติวเสเนว ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาเมน โย อสฺสสตีติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ โย อสฺสสติ, ตสฺส สติ อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐตีติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ อโกสลฺลสมฺภูเตติ อวิชฺชาสมฺภูเต ฯ ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนวฯ อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต’’ติฯ โอปมฺมนิทสฺสนนฺติ เอตฺถ อุปมาว โอปมฺมํ, ตสฺส นิทสฺสนํฯ

พาหิรกา อานาปานสฺสติํ ชานนฺตา อาทิโต จตุปฺปการเมว ชานนฺติ, น สพฺพํ โสฬสปฺปการนฺติ อาห สพฺพปฺปการอิจฺจาทิฯ เอวมสฺเสตํ เสนาสนนฺติ เอตฺถ เอวนฺติ ภาวนาสติยา ยถาวุตฺตนเยน อารมฺมเณ จิตฺตสฺส นิพนฺธเน สติเยว, นาสตีติ อตฺโถ, เตน มุฏฺฐสฺสติสฺส อรญฺญวาโส นิรตฺถโก อนนุรูโปติ ทสฺเสติฯ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ‘‘ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺช’’นฺติ (วิภ. 508) เอวํ วุตฺตํฯ อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหานาทิอุตุตฺตยสฺส เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส โมหาทิจริยตฺตยสฺส จ อนุกูลํฯ นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ ปลฺลงฺกาภุชเนน, อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อุปริมกายสฺส อุชุกํ ฐปเนน, อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ปริมุขํ สติยา ฐปเนน อุปทิสนฺโตฯ น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติฯ ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตินฺติ สพฺพถา คหิตํ สมฺโมสปฏิปกฺขโต นิคฺคมนสงฺขาตํ สติํ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ

สโตวาติ สติยา สมนฺนาคโต เอวฯ พาตฺติํสาย อากาเรหีติ จตูสุ จตุกฺเกสุ อาคตานิ ทีฆรสฺสาทีนิ โสฬส ปทานิ อสฺสาสปสฺสาสวเสน ทฺวิธา วิภชิตฺวา วุตฺเตหิ ทฺวตฺติํสากาเรหิฯ ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ ทีฆอสฺสาสวเสน, วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส, ทีฆนฺติ วา ภควตา วุตฺตอสฺสาสวเสนฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปนฺติ วิกฺเขปปฏิปกฺขภาวโต ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาวํ ปชานโตฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสาสวเสน, ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสนวเสนา’’ติ วา ปาโฐ, ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสวเสนาติ อตฺโถฯ อา ปฐมํ พหิมุขํ สสนํ อสฺสาโส, ตโต อนฺโตมุขํ ปฏิสสนํ ปสฺสาโสติ อาห อสฺสาโสติ พหินิกฺขมนวาโตติอาทิ, สุตฺตนฺตฏฺฐกถาสุ ปน อากฑฺฒนวเสน อนฺโต สสนํ อสฺสาโส, พหิ ปฏิสสนํ ปสฺสาโสติ กตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํฯ

ตตฺถาติ พหินิกฺขมนอนฺโตปวิสนวาเตสุ, ตสฺส จ ปฐมํ อพฺภนฺตรวาโต นิกฺขมตีติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ‘‘สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานนฺติอาทินา ทารกานํ ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส พหินิกฺขมนวาโตติ คเหตพฺพนฺติ ทีเปตี’’ติ เกจิ วทนฺติฯ สุตฺตนโย เอว เจตฺถ ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จ ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิญฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ อิมาย ปาฬิยา สเมตีติ คเหตพฺพํฯ อทฺธานวเสนาติ กาลทฺธานวเสนฯ อยญฺหิ อทฺธาน-สทฺโท กาลสฺส เทสสฺส จ วาจโกฯ ตตฺถ ยถา หีติอาทินา เทสทฺธานํ อุปมาวเสน ทสฺสิตํฯ อิทานิ ตพฺพิสิฏฺฐกาลทฺธานวเสน อสฺสาสปสฺสาสานํ ทีฆรสฺสตํ อุปเมยฺยวเสน วิภาเวตุํ เอวนฺติอาทิ วุตฺตํฯ จุณฺณวิจุณฺณา อเนกกลาปภาเวนฯ เอตฺถ จ หตฺถิอาทิสรีเร สุนขาทิสรีเร จ อสฺสาสปสฺสาสานํ เทสทฺธานวิสิฏฺฐกาลทฺธานวเสเนว ทีฆรสฺสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา อตฺตภาวสงฺขาตํ ทีฆํ อทฺธานํ สณิกํ ปูเรตฺวาติอาทิวจนโตฯ เตสนฺติ สตฺตานํฯ เตติ อสฺสาสปสฺสาสาฯ อิตฺตรมทฺธานนฺติ อปฺปกํ กาลํฯ นวหากาเรหีติ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส ปุพฺเพนาปรํ อลทฺธวิเสสสฺส เกวลํ อทฺธานวเสน อาทิโต วุตฺตา ตโย อาการา, เต จ กสฺสจิ อสฺสาโสว, กสฺสจิ ปสฺสาโสว, กสฺสจิ ตทุภยมฺปิ อุปฏฺฐาตีติ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสน วุตฺตา, ตถา ฉนฺทวเสน ตโย, ตถา ปาโมชฺชวเสนาติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิฯ เอเกนากาเรนาติ ทีฆํ อสฺสาสาทีสุ เอเกนากาเรนฯ

อทฺธานสงฺขาเตติ ทีเฆ โอกาสทฺธานสงฺขาเต อตฺตภาเว กาลทฺธาเนปิ วา, เอวํ อุปริ อิตฺตรสงฺขาเตติ เอตฺถาปิฯ ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ลทฺธสฺสาทตฺตา ตตฺถ สาติสโย กตฺตุกามตาลกฺขโณ กุสลจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฉนฺทวเสนาติ ตถาปวตฺตฉนฺทสฺส วเสนฯ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ สุขุมตรภาเว อารมฺมณสฺส สนฺตตรตาย, กมฺมฏฺฐานสฺส จ วีถิปฏิปนฺนตาย ภาวนาจิตฺตสหคโต ปโมโท ขุทฺทกาทิเภทา ตรุณา ปีติ อุปฺปชฺชติฯ

จิตฺตํ วิวตฺตตีติ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปฺปนฺเน ปกติอสฺสาสปสฺสาสโต จิตฺตํ นิวตฺตติฯ อุเปกฺขา สณฺฐาตีติ ตสฺมิํ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาเภเท สมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ปุน ฌานนิพฺพตฺตนตฺถํ พฺยาปาราภาวโต อชฺฌุเปกฺขนํ โหติ, สา ปนายํ อุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาติ เวทิตพฺพาฯ อนุปสฺสนาญาณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตสฺส อนุปสฺสนา, วิปสฺสนาวเสน อสฺสาสปสฺสาสมุเขน ตนฺนิสฺสยนามรูปสฺส อนุปสฺสนา จ ญาณํฯ กาโย อุปฏฺฐานนฺติ อสฺสาสปสฺสาสสงฺขาโต กาโย อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐติ เอตฺถ สตีติ อุปฏฺฐานํ, โน สติ, สติ ปน สรสโต อุปติฏฺฐนฏฺเฐน สรณฏฺเฐน จ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จฯ เตน วุจฺจตีติอาทีสุ ยา อยํ ยถาวุตฺตอสฺสาสปสฺสาสกาเย, ตนฺนิสฺสยภูเต กรชกาเย จ กายสฺเสว อนุปสฺสนา นิจฺจาทิภาวํ วา อิตฺถิปุริสสตฺตชีวาทิภาวํ วา อนนุปสฺสิตฺวา อสฺสาสปสฺสาสกายมตฺตสฺเสว อนิจฺจาทิภาวสฺส จ อนุปสฺสนา, ตาย กายานุปสฺสนาย สติสงฺขาตสฺส ปฏฺฐานสฺส ภาวนา วฑฺฒนา กาเย กายานุปสฺสนา สติปฏฺฐานภาวนาติ อยํ สงฺเขปตฺโถฯ

อิตฺตรวเสนาติ ปริตฺตกาลวเสนฯ ตาทิโสติ ทีโฆ รสฺโส จฯ วณฺณาติ ทีฆาทิอาการาฯ นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติ นาสิกคฺเค วา, วา-สทฺเทน อุตฺตโรฏฺเฐ วาติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน สพฺพํ อสฺสาสปสฺสาสกายํ วิทิตํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ ปุพฺเพ ปวตฺตอาโภควเสน ปจฺฉา ตถา สมุปฺปนฺเนน ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน ตํ อสฺสาสปสฺสาสกายํ เอวํ วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จ, ตสฺมา เอวํภูโต สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ นาม, น ปน ‘‘อนาคเต เอวํ กริสฺสามี’’ติ จินฺตนมตฺเตน โส เอวํ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ ตถาภูตสฺสาติ อาทิมชฺฌปริโยสานํ วิทิตํ กโรนฺตสฺสฯ สํวโรติ สติ วีริยมฺปิ วาฯ น อญฺญํ กิญฺจีติ สพฺพกายํ วิทิตํ กริสฺสามีติอาทิกํ ปุพฺพาโภคํ สนฺธาย วทติฯ ญาณุปฺปาทนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน กายสงฺขารปสฺสมฺภนปีติปฏิสํเวทนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ กายสงฺขารนฺติ อสฺสาสปสฺสาสํฯ โส หิ จิตฺตสมุฏฺฐาโนปิ สมาโน กรชกายปฏิพทฺธวุตฺติตาย เตน สงฺขรียตีติ กายสงฺขาโรติ วุจฺจติฯ อปริคฺคหิตกาเลติ กมฺมฏฺฐานสฺส อนารทฺธกาเล, ตทารมฺภตฺถาย กายจิตฺตานมฺปิ อปริคฺคหิตกาเลติ อตฺโถฯ

นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธายาติ หิ อิมินา กายปริคฺคโห, ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อิมินา จิตฺตปริคฺคโห วุตฺโตฯ อธิมตฺตนฺติ พลวํ โอฬาริกํ, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํฯ กายสงฺขาโร หิ อธิปฺเปโตฯ อธิมตฺตํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ กิริยาวิเสสนํ วา เอตํฯ สพฺเพสํเยวาติ อุภเยสมฺปิฯ

มหาภูตปริคฺคเห สุขุโมติ จตุธาตุมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนายาติ กลาปสมฺมสนมาหฯ นิพฺพิทานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย พลววิปสฺสนา, ตโต โอรํ ทุพฺพลวิปสฺสนาฯ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ อปริคฺคหิตกาเลติอาทินา สมถนเย วุตฺตนเยนฯ

โจทนาโสธนาหีติ อนุโยคปริหาเรหิฯ กถนฺติอาทิ ปฏิสมฺภิทาปาฬิ, ตตฺถ กถํ สิกฺขตีติ สมฺพนฺโธฯ อิติ กิราติอาทิ โจทกวจนํฯ อิติ กิราติ เอวญฺเจติ อตฺโถฯ อสฺสาสปสฺสาโส สพฺพถา อภาวํ อุปเนติ เจติ โจทกสฺส อธิปฺปาโยฯ วาตูปลทฺธิยาติ อสฺสาสปสฺสาสวาตสฺส อภาเวน ตพฺพิสยาย อุปลทฺธิยา ภาวนาจิตฺตสฺส อุปฺปาโท วฑฺฒิ จ น โหตีติ อตฺโถฯ น จ นนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ปุน อิติ กิราติอาทิ ยถาวุตฺตาย โจทนาย วิสฺสชฺชนา, ตตฺถ อิติ กิร สิกฺขตีติ มยา วุตฺตากาเรน ยทิ สิกฺขตีติ อตฺโถฯ ปภาวนา โหตีติ ยทิปิ โอฬาริกา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, สุขุมา ปน อตฺเถวาติ ภาวนายปิ วฑฺฒิ โหเตวาติ อธิปฺปาโยฯ กํเสติ กํสภาชเนฯ นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสฺส, เตสํ สทฺทานํ ปวตฺติอาการสฺสาติ อตฺโถฯ สุขุมกา สทฺทาติ อนุรเว อาหฯ สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ สุขุโม สทฺโทว นิมิตฺตํ ตทารมฺมณตายปิฯ

อาภิสมาจาริกสีลนฺติ เอตฺถ อภิสมาจาโรติ อุตฺตมสมาจาโร, ตเทว อาภิสมาจาริกํ สีลํ, ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส สีลสฺเสตํ อธิวจนํฯ อหํ สีลํ รกฺขามีติ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนํ สีลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อาวาโสติ อาวาสปลิโพโธฯ กุลนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ กมฺมนฺติ นวกมฺมํฯ อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิ, สา วิปสฺสนาย ปลิโพโธฯ

โส อุปจฺฉินฺทิตพฺโพติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.41) วุตฺเตน ตสฺส ตสฺส ปลิโพธสฺส อุปจฺเฉทปฺปกาเรน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพฯ โยคานุโยโคติ โยคสฺส ภาวนาย อนุยุญฺชนํฯ อฏฺฐติํสารมฺมเณสูติ อาโลกากาสกสิณทฺวยํ วชฺเชตฺวา ปาฬิยํ อาคตานํ อฏฺฐนฺนํ กสิณานํ วเสน วุตฺตํ, จตฺตารีสญฺเญว ปน กมฺมฏฺฐานานิฯ ยถาวุตฺเตเนว นเยนาติ โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺฐานตฺตาติ อิมมตฺถํ อติทิสติฯ อิมินาว กมฺมฏฺฐาเนนาติ อิมินา อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐาเนนฯ มหาหตฺถิปถํ นีหรนฺโต วิยาติ กมฺมฏฺฐานวีถิํ มหาหตฺถิมคฺคํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต วิยฯ

วุตฺตปฺปการมาจริยนฺติ ‘‘อิมินาว กมฺมฏฺฐาเนน จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺสา’’ติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการํ อาจริยํฯ ‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย’’ติอาทินา (อ. นิ. 7.37; เนตฺติ. 113; มิ. ป. 6.1.10) วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.42) วุตฺตปฺปการมาจริยนฺติปิ วทนฺติฯ ปญฺจสนฺธิกนฺติ ปญฺจปพฺพํ, ปญฺจภาคนฺติ อตฺโถฯ กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคณฺหนนฺติ กมฺมฏฺฐานคนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํฯ ตทตฺถปริปุจฺฉา กมฺมฏฺฐานสฺส ปริปุจฺฉา, ตตฺถ สํสยปริปุจฺฉา วาฯ กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐานนฺติ เอวํ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส เอวมิธ นิมิตฺตํ อุปติฏฺฐตีติ อุปธารณํฯ ตถา กมฺมฏฺฐานปฺปนา เอวํ ฌานมปฺเปตีติฯ กมฺมฏฺฐานสฺส ลกฺขณนฺติ คณนานุพนฺธนาผุสนานํ วเสน ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ฐปนาวเสน มตฺถกปฺปตฺติ อิธ ภาวนาติ กมฺมฏฺฐานสภาวสฺส สลฺลกฺขณํ, เตนาห ‘‘กมฺมฏฺฐานสภาวูปธารณนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ

อฏฺฐารสเสนาสนโทสวิวชฺชิตนฺติ มหตฺตํ นวตฺตํ ชิณฺณตฺตํ ปนฺถนิสฺสิตตฺตํ โสณฺฑิปณฺณปุปฺผผลยุตฺตตา ปตฺถนียตา นครทารุเขตฺตสนฺนิสฺสิตตา วิสภาคานํ ปุคฺคลานํ อตฺถิตา ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิตตา ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิตตา รชฺชสีมสนฺนิสฺสิตตา อสปฺปายตา กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภติ อิเมหิ อฏฺฐารสหิ เสนาสนโทเสหิ วิวชฺชิตํฯ ปญฺจเสนาสนงฺคสมนฺนาคตนฺติ –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรน อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ …เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 10.11) –

เอวํ ภควตา วุตฺเตหิ ปญฺจหิ เสนาสนงฺเคหิ สมนฺนาคตํ, เอตฺถ จ นาติทูรตาทิ เอกํ, ทิวา อปฺปากิณฺณตาทิ เอกํ, อปฺปฑํสาทิตา เอกํ, จีวราทิลาโภ เอกํ, เถรานํ ภิกฺขูนํ นิวาโส เอกนฺติ เอวํ ปญฺจงฺคานิ เวทิตพฺพานิฯ

อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธนาติ ทีฆานํ เกสาทีนํ หรเณน ปตฺตจีวราทีนํ ปจนตุนฺนกรณรชนาทิกรเณหิ จ อุปจฺฉินฺนา ขุทฺทกา ปลิโพธา เยน, เตนฯ ภตฺตสมฺมทนฺติ โภชนนิมิตฺตํ ปริสฺสมํฯ อาจริยโต อุคฺคโห อาจริยุคฺคโห, สพฺโพปิ กมฺมฏฺฐานวิธิ, น ปุพฺเพ วุตฺตอุคฺคหมตฺตํ, ตโตฯ เอกปทมฺปีติ เอกโกฏฺฐาสมฺปิฯ

อนุวหนาติ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนวเสน สติยา นิรนฺตรํ อนุปฺปวตฺตนาฯ ยสฺมา ปน คณนาทิวเสน วิย ผุสนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ, ผุฏฺฐผุฏฺฐฏฺฐาเน เอว คณนาทิ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อิธ ผุสนาคหณนฺติ ทีเปนฺโต ‘‘ผุสนาติ ผุฏฺฐฏฺฐาน’’นฺติ อาหฯ ฐปนาติ สมาธานํ, สมาธิปฺปธานา ปน อปฺปนาติ อาห ‘‘ฐปนาติ อปฺปนา’’ติฯ อนิจฺจตาทีนํ ลกฺขณโต สลฺลกฺขณา วิปสฺสนาฯ ปวตฺตโต นิมิตฺตโต จ วินิวฏฺฏนโต วินิวฏฺฏนา มคฺโคฯ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวโต ปาริสุทฺธิ ผลํฯ เตสนฺติ วินิวฏฺฏนาปาริสุทฺธีนํฯ ขณฺฑนฺติ ‘‘เอกํ ตีณิ ปญฺจา’’ติ เอกนฺตริกาทิภาเวน คณนาย ขณฺฑนํฯ อถ วา ขณฺฑนฺติ อนฺตรนฺตรา กติปยกาลํ อคเณตฺวา ปุน คณนวเสน อนฺตรา โอธิปริจฺเฉโท น ทสฺเสตพฺโพฯ ตถา ขณฺฑํ ทสฺเสนฺตสฺส หิ ‘‘กมฺมฏฺฐานนินฺนํ ปวตฺตติ นุ โข เม จิตฺตํ, โน’’ติ วีมํสุปฺปตฺติยา วิกฺเขโป โหติ, เตนาห สิขาปฺปตฺตํ นุ โข เมติอาทิ, อิทญฺจ เอวํ ขณฺฑํ ทสฺเสตฺวา จิรตรํ คณนาย มนสิกโรนฺตสฺส วเสน วุตฺตํฯ โส หิ ตถา ลทฺธํ อวิกฺเขปมตฺตํ นิสฺสาย เอวํ มญฺเญยฺยฯ โย อุปฏฺฐาติ, ตํ คเหตฺวาติ อิทํ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ยสฺส เอโกว ปฐมํ อุปฏฺฐาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ยสฺส ปน อุโภปิ อุปฏฺฐหนฺติ, เตน อุภยมฺปิ คเหตฺวา คณิตพฺพํฯ

โย อุปฏฺฐาตีติ อิมินาว ทฺวีสุ นาสาปุฏวาเตสุ โย ปากโฏ โหติ, โส คเหตพฺโพติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ คเหตพฺพํฯ ปฐมํ เอเกกสฺมิํ อุปฏฺฐิเตปิ อุปลกฺเขตฺวา คณนฺตสฺเสว กเมน อุโภปิ ปากฏา โหนฺตีติ อาห ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา โหนฺตี’’ติฯ เอวํ สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมวาติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สีฆคณนารมฺภสฺส โอกาสํ ทสฺเสตุํ อิมสฺสาปิ ปุริมนเยน คณยโตติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปุริมนเยนาติ ทนฺธคณนาย, ปากฏา หุตฺวาติ อิมินา ทนฺธคณนาย อารทฺธกาเล จิตฺตสฺส อวิสทตาย สุขุมสฺสาสาทีนํ อปากฏตํ, ปจฺฉา วิสทกาเล ปากฏตญฺจ เตสุ จ ปากเฏสุ ทนฺธคณนํ ปหาย สีฆคณนา กาตพฺพาติ ทสฺเสติฯ สีฆคณนาย นิปฺปริยายโต นิรนฺตรปฺปวตฺติ อปฺปนาวีถิยเมว, น กามาวจเร ภวงฺคนฺตริกตฺตาติ อาห ‘‘นิรนฺตรปฺปวตฺตํ วิยา’’ติฯ ปุริมนเยเนวาติ สีฆคณนายฯ อนฺโต ปวิสนฺตํ วาตํ มนสิกโรนฺโต อนฺโต จิตฺตํ ปเวเสติ นามฯ

เอตนฺติ เอตํ อสฺสาสปสฺสาสชาตํฯ อนุคมนนฺติ ผุฏฺฐฏฺฐาเน มนสิกรณเมว, น อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุวตฺตนํ, เตนาห – ‘‘ตญฺจ โข น อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสนา’’ติฯ ผุสนาฐปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถีติ อิมินา ยถา คณนาย ผุสนาย จ มนสิกโรติ, เอวํ อนุพนฺธนํ วินา เกวลํ ฐปนาย จ ผุสนาย จ มนสิกาโรปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺเตน คณนํ ปฏิสํหริตฺวา ยาว อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ตาว อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ มนสิกโรติ, อปฺปนาย ปน อุปฺปนฺนาย อนุพนฺธนาย ฐปนาย จ มนสิกโรติ นามาติ ทีปิตํ โหติ, อฏฺฐกถายํ ปน อนุพนฺธนาย วินา ฐปนาย มนสิกาโร นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ฐปนาย จ มนสิกโรตีติ วุจฺจตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ ฯ ยา อจฺจนฺตาย น มิโนติ น วินิจฺฉนติ, สา มานสฺส สมีเปติ อุปมานํ สิทฺธสาทิเสน สาธฺยสาธนํ ยถา โค วิย ควโยติฯ ปงฺคุโฬติ ปีฐสปฺปีฯ โทลาติ เปงฺโขโลฯ กีฬตนฺติ กีฬนฺตานํฯ อุปนิพนฺธนตฺถมฺภมูเลติ นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ อาทิโต ปภุตีติ อุปเมยฺยตฺถทสฺสนโต ปฏฺฐายฯ นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตํ นาสิกคฺคํ, มุขนิมิตฺตํ วาฯ

อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติ อสฺสาสปสฺสาสานํ เอกกฺขเณ อปฺปวตฺตนโต เอกสฺส จิตฺตสฺส ตโยปิ อารมฺมณํ น โหนฺติ, นิมิตฺเตน สห อสฺสาโส ปสฺสาโส วาติ ทฺเวเยว เอกกฺขเณ อารมฺมณํ โหนฺตีติ อตฺโถฯ อชานโต จ ตโย ธมฺเมติ นิมิตฺตํ อสฺสาโส ปสฺสาโสติ อิเม ตโย ธมฺเม อารมฺมณกรณวเสน อวินฺทนฺตสฺส, จ-สทฺโท พฺยติเรโก, เตน เอวญฺจ สติ อยํ อนิฏฺฐปฺปสงฺโคติ พฺยติเรกํ ทสฺเสติฯ ภาวนาติ อานาปานสฺสติภาวนาฯ

กถํ อิเม…เป.… วิเสสมธิคจฺฉตีติ อิทํ ปริหารคาถาย วุตฺตเมวตฺถํ กกโจปมาย (ม. นิ. 1.222 อาทโย) วิวริตุํ ปุจฺฉาฐปนํฯ ตตฺถ กถํ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘กถมิเม อวิทิตา…เป.… กถํ วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติฯ ปธานนฺติ ภาวนานิปฺผาทกํ วีริยํฯ ปโยคนฺติ นีวรณวิกฺขมฺภกํ ภาวนานุโยคํฯ วิเสสนฺติ อรหตฺตปริโยสานวิเสสํฯ ปธานนฺติ รุกฺขสฺส เฉทนวีริยํฯ ปโยคนฺติ ตสฺเสว เฉทนกกิริยํฯ กิญฺจาเปตฺถ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ อุปมายํ น วุตฺตํ, ตถาปิ อตฺถโต โยเชตพฺพเมวฯ ยถา รุกฺโขติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วาติ ทีฆนาสิโก นาสิกคฺเค, อิตโร มุขํ นิมิยติ ฉาทิยติ เอเตนาติ มุขนิมิตฺตนฺติ ลทฺธนาเม อุตฺตโรฏฺเฐฯ

อิทํ ปธานนฺติ เยน วีริยารมฺเภน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ภาวนากมฺมสฺส อรหํ อิธ ปธานนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติฯ อุปกฺกิเลสาติ นีวรณาฯ วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทิมิจฺฉาวิตกฺกา, นีวรณปฺปหาเนน วา ปฐมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา วิตกฺกูปสมาปเทเสน ทุติยชฺฌานาทีนมธิคมมาหฯ อยํ ปโยโคติ อยํ ฌานาธิคมสฺส เหตุภูโต กมฺมฏฺฐานานุโยคสงฺขาโต ปโยโคฯ สํโยชนา ปหียนฺตีติ ทสปิ สํโยชนานิ มคฺคปอปาฏิยา สมุจฺเฉทวเสน ปหียนฺติฯ พฺยนฺตี โหนฺตีติ ตถา สตฺตปิ อนุสยา ภงฺคมตฺตสฺสปิ อนวเสสโต วิคตนฺตา โหนฺติฯ อยํ วิเสโสติ อิมํ สมาธิํ นิสฺสาย อนุกฺกเมน ลพฺภมาโน อยํ สํโยชนปฺปหานาทิโก อิมสฺส สมาธิสฺส วิเสโสติ อตฺโถฯ เอวํ อิเม ตโย ธมฺมาติอาทิ นิคมนวจนํฯ ปริปุณฺณาติ โสฬสนฺนํ วตฺถูนํ ปาริปูริยา สพฺพโส ปุณฺณาฯ อนุปุพฺพนฺติ อนุกฺกเมนฯ ปริจิตาติ ปริจิณฺณาฯ อิมํ โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํ ปญฺญาปภาเสน ปภาเสติฯ

อิธาติ อิมสฺมิํ ฐาเนฯ อสฺสาติ อุปมาภูตสฺส กกจสฺสฯ อานยเน ปโยชนนฺติ โยเชตพฺพํฯ นิมิตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ อวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วิตกฺกาทิอวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วทนฺติฯ

วิจาราทีหีติ ปน วตฺตพฺพํ นิปฺปริยาเยน วิตกฺกสฺส อปฺปนาภาวโตฯ โส หิ ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ นิทฺทิฏฺโฐฯ เอวญฺหิ สติ อวเสส-สทฺโท อุปปนฺโน โหติ, วิตกฺกสมฺปโยคโต วา ฌานงฺเคสุ ปธานภูโต สมาธิ อปฺปนาติ กตฺวา ‘‘อวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ฐปนา จ สมฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุตีติ เอตฺถ ‘‘อนุกฺกมโต…เป.… ปตฺตํ วิย โหตี’’ติ อุปริ วกฺขมาโน คนฺโถ ปุราณโปตฺถเกสุ ทิสฺสติ, ตสฺมา อยํ ปาโฐ เอตฺถาปิ ลิขิตพฺโพ, เลขกานํ ปน โทเสน คฬิโตติ เวทิตพฺโพฯ

โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธติอาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยมฺปิ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตสฺส กายสงฺขารสฺส วิจยนวิธิํ ทสฺเสตุํ อานีตํฯ เทสโตติ ปุพฺเพ ผุสนวเสน คหิตฏฺฐานโตฯ นิมิตฺตํ ปฏฺฐเปตพฺพนฺติ ปุพฺเพ คหิตาการนิมิตฺตคฺคาหิกา สญฺญา ผุสนฏฺฐาเน ปฏฺฐเปตพฺพาฯ อิมเมว หิ อตฺถวสนฺติ อิมํ อนุปฏฺฐหนฺตสฺส อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานวิธิสงฺขาตํ การณํ ปฏิจฺจฯ อิโตติ อานาปานกมฺมฏฺฐานโตฯ ครุกตา จ ภาวนาทุกฺกรตายาติ อาห ‘‘ครุกภาวน’’นฺติฯ จริตฺวาติ โคจรํ คเหตฺวาฯ นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ, ปฏิภาคนิมิตฺตํ วาฯ อุภยมฺปิ หิ อิธ เอกชฺฌํ วุตฺตํฯ ตถา หิ ตูลปิจุอาทิอุปมตฺตยํ อุคฺคเห ยุชฺชติ, เสสํ อุภยตฺถฯ

ตารกรูปํ วิยาติ ตารกาย สรูปํ วิยฯ สญฺญานานตายาติ นิมิตฺตุปฏฺฐานโต ปุพฺเพ ปวตฺตสญฺญานํ นานตายฯ สญฺญชนฺติ ภาวนาสญฺญาย ปริกปฺปิตํ, น อุปฺปาทิตํ อวิชฺชมานตฺตา, เตนาห ‘‘นานโต อุปฏฺฐาตี’’ติฯ เอวํ โหตีติ ภาวนมนุยุตฺตสฺส เอวํ อุปฏฺฐาติฯ เอวนฺติ เอวํ สติ, ยถาวุตฺตนเยน นิมิตฺเต เอว จิตฺตสฺส ฐปเน สตีติ อตฺโถฯ อิโต ปภุตีติ อิโต ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐายฯ นิมิตฺเตติ ปฏิภาคนิมิตฺเตฯ ฐปยนฺติ ฐปนาวเสน จิตฺตํ ฐปนฺโตฯ นานาการนฺติ ‘‘จตฺตาโร วณฺณา’’ติ เอวํ วุตฺตํ นานาการํฯ วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต อนฺตรธาเปนฺโตฯ นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย หิ เต อาการา อมนสิกโรโต อนฺตรหิตา วิย โหนฺติฯ

อสฺสาสปสฺสาเสติ อสฺสาเส ปสฺสาเส จ โย นานากาโร, ตํ วิภาวยํ อสฺสาสปสฺสาสสมฺภูเต วา นิมิตฺเต จิตฺตํ ฐปยํ สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ นามาติ โยชนาฯ เกจิ ปน วิภาวยนฺติ เอตสฺส วิภาเวนฺโต วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโตติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ปุพฺพภาควเสน ยุชฺเชยฺยฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อสฺสาสปสฺสาเส นานาการํ วิภาเวนฺโต ปชานนฺโต ตตฺถ ยํ ลทฺธํ นิมิตฺตํ, ตสฺมิํ จิตฺตํ ฐเปนฺโต อนุกฺกเมน สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ อปฺเปตีติฯ

กิเลสาติ อวเสสกิเลสาฯ สนฺนิสินฺนาเยวาติ อลทฺธนีวรณสหายา โอลีนาเยวฯ อุปจารภูมิยนฺติ อุปจาราวตฺถายํฯ ลกฺขณโตติ วิกฺขมฺภนาทิสภาวโต วา อนิจฺจาทิสภาวโต วาฯ โคจโรติ ภิกฺขาจารคาโมฯ ยตฺถ ทุลฺลภา สปฺปายภิกฺขา, โส อสปฺปาโย, อิตโร สปฺปาโยฯ ภสฺสนฺติ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ ภสฺสํ, ตํ สปฺปายํ, อิตรมสปฺปายํฯ เสเสสุ อาวาสาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ อสมาหิตํ จิตฺตํ สมาธิยติ, ตํ ตํ สปฺปายํ, อิตรมสปฺปายนฺติ คเหตพฺพํฯ ยสฺส ปน เอวํ สตฺตวิธํ อสปฺปายํ วชฺเชตฺวา สปฺปายเมว เสวนฺตสฺสปิ อปฺปนา น โหติ, เตน สมฺปาเทตพฺพํ ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ ทสฺเสนฺโต วตฺถุวิสทกิริยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยา นาม เกสนขจฺเฉทนาทีหิ อชฺฌตฺติกสฺส สรีรวตฺถุสฺส, จีวรเสนาสนาทิโธวนปริกมฺมาทีหิ พาหิรวตฺถุสฺส จ วิสทภาวกรณํฯ เอวญฺหิ ญาณมฺปิ วิสทกิจฺจนิปฺผตฺติกรํ โหติฯ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํฯ นิมิตฺตกุสลตา นาม ภาวนาย ลทฺธนิมิตฺตสฺส รกฺขณโกสลฺลํฯ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพนฺติอาทีสุ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ อจฺจารทฺธตาทีหิ การเณหิ อุทฺธตตาย นิคฺคเหตพฺพํ, ตทา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ปสฺสทฺธาทีนํ ติณฺณํ ภาวเนน จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนา โหติฯ ยทาสฺส จิตฺตํ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีนตาย ปคฺคเหตพฺพํ, ตทา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ธมฺมวิจยาทีนํ ติณฺณํ ภาวเนน จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนํ โหติฯ ยทาสฺส ปญฺญาปโยคมนฺทตาทีหิ นิรสฺสาทํ จิตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส จิตฺตสฺส อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขณาทินา (อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.418) สมฺปหํสนสงฺขาตา สํเวชนา โหติฯ ยทา ปนสฺส เอวํ ปฏิปชฺชนโต อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนญฺจ จิตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาปารตาสมาปชฺชเนน อชฺฌุเปกฺขนา โหติฯ

ตทธิมุตฺตตา นาม สมาธิอธิมุตฺตตา, สมาธินินฺนโปณปพฺภารตาติ อตฺโถฯ เอตฺถาติ เอติสฺสํ กายานุปสฺสนายํฯ

ปาริสุทฺธิํ ปตฺตุกาโมติ ผลํ อธิคนฺตุกาโม สมาปชฺชิตุกาโม จฯ ตตฺถ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน ปฐมํ มคฺคานนฺตรผลํ อธิคนฺตุกาโมฯ ตโต ปรํ สลฺลกฺขณวเสน ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุกาโมปีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ อาวชฺชนสมาปชฺชน…เป.… วสิปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ ปฏิลทฺธฌานโต วุฏฺฐาย วิตกฺกาทีสุ ฌานงฺเคสุ เอเกกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺกาทีสุ ยถาวชฺชิตฌานงฺคารมฺมณานิ กามาวจรชวนานิ ภวงฺคนฺตริตานิ ยทา นิรนฺตรํ ปวตฺตนฺติ, อถสฺส อาวชฺชนวสี สิทฺธา โหติฯ ตํ ปน ฌานํ สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสี นามฯ อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ขณํ ฌานํ ฐเปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺฐานวสี นามฯ ตเถว ลหุํ ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต ภวงฺคุปฺปตฺติวเสน วุฏฺฐาตุํ สมตฺถตา วุฏฺฐานวสี นามฯ ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ สมาปชฺชิสฺสามี’’ติ, ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ จ ปวตฺตปุพฺพปริกมฺมเภเทเนตฺถ อธิฏฺฐานวุฏฺฐานวสิโย ภินฺนา, น สรูปเภเทน, ยา ‘‘สมาปตฺติกุสลตา, วุฏฺฐานกุสลตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตาฯ ปจฺจเวกฺขณวีถิยญฺหิ สีฆํ อาวชฺชนุปฺปตฺติยา อาวชฺชนวสี ตทนนฺตรานํ ชวนานํ สมุปฺปตฺติยา ปจฺจเวกฺขณวสีติ อาวชฺชนวสีสิทฺธิยาว ปจฺจเวกฺขณวสี สิทฺธา เอว โหตีติ เวทิตพฺพาฯ ฌานงฺคานิ ปริคฺคเหตฺวาติ ฌานจิตฺตสมฺปยุตฺตานิ ฌานงฺคานิ ลกฺขณาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวาฯ เตสญฺจ นิสฺสยนฺติ เตสํ วตฺถุนิสฺสยานํ ภูตานํ นิสฺสยํฯ อิทญฺจ กรชกายสฺส วตฺถุทสกสฺส ภูตนิสฺสยตฺตา สุตฺตนฺตนเยน วุตฺตํ, น ปฏฺฐานนเยนฯ น หิ กลาปนฺตรคตานิ ภูตานิ กลาปนฺตรคตานํ ภูตานํ นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สุตฺตนฺตนเยน ปน อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺพานิฯ ปฏฺฐาเน หิ อสงฺคหิตา สพฺเพ ปจฺจยา สุตฺตนฺติกนเยน อุปนิสฺสยปจฺจเย สงฺคยฺหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ตํนิสฺสิตรูปานีติ อุปาทารูปานิฯ

ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ วาติ เอตฺถ ยถาปริคฺคหิตเกสาทิรูปารมฺมณํ ตโต ปุพฺเพ วุตฺตนยวตฺถารมฺมณญฺจ ตนฺนิสฺสยกรชกายปอคฺคหมุเขน อุปฏฺฐิตจกฺขาทิทฺวารญฺจ สสมฺปยุตฺตธมฺมวิญฺญาณํ วาติ โยเชตพฺพํฯ กมฺมารคคฺครีติ กมฺมารานํ อคฺคิธมนภสฺตาฯ ตชฺชนฺติ ตทนุรูปํฯ ตสฺสาติ นามรูปสฺสฯ ตํ ทิสฺวาติ อวิชฺชาตณฺหาทิปจฺจยํ ทิสฺวาฯ กงฺขํ วิตรตีติ อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20) โสฬสวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมติฯ กลาปสมฺมสนวเสนาติ ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติอาทินา (ม. นิ. 1.361; 3.86, 89; อ. นิ. 4.181) ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อตีตาทิโกฏฺฐาสํ เอเกกกลาปโต คเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนํ กลาปสมฺมสนํ, ตสฺส วเสนฯ ปุพฺพภาเคติ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิปริยาปนฺนาย อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเคฯ โอภาสาทโยติ โอภาโส ญาณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุเปกฺขา อุปฏฺฐานํ นิกนฺติ จฯ ตตฺถ อธิโมกฺโขติ สทฺธาฯ อุปฏฺฐานนฺติ สติฯ อุเปกฺขาติ ตตฺรมชฺฌตฺตตาฯ เอตฺถ จ โอภาสาทโย นว นิกนฺติสงฺขาตตณฺหุปกฺกิเลสวตฺถุตาย อุปกฺกิเลสา วุตฺตา , นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลสตาย ตพฺพตฺถุตาย จฯ นิพฺพินฺทนฺโต อาทีนวานุปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโตฯ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขานุโลมญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อุปฺปนฺนโคตฺรภุญาณานนฺตรํ อุปฺปนฺเนน มคฺคญาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโตฯ ผลกฺขเณ หิ วิมุตฺโต นาม วุจฺจติ, มคฺคกฺขเณ วิมุจฺจนฺโตติฯ เอกูนวีสติเภทสฺสาติ จตุนฺนํ มคฺควีถีนํ อนนฺตรํ ปจฺเจกํ อุปฺปชฺชนฺตสฺส มคฺคผลนิพฺพานปหีนาวสิฏฺฐกิเลสานํ ปญฺจนฺนํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพานํ วเสน เอกูนวีสติเภทสฺสฯ อรหโต หิ อวสิฏฺฐกิเลสาภาเวน เอกูนวีสติตาฯ อสฺสาติ อานาปานกมฺมฏฺฐานิกสฺสฯ

สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเนติ ปีติสหคตานิ จตุกฺกนเย ทฺเว ปฐมทุติยชฺฌานานิฯ ตสฺสาติ เตน โยคินาฯ สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปนฺนกฺขเณฯ อารมฺมณโตติ ปฏิภาคารมฺมณคฺคหณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ อารมฺมเณ หิ วิทิเต ตพฺพิสยา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สยํ อตฺตโน ปฏิสํวิทิตา นาม โหติ สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ ปจฺฉา คหเณ สนฺเทหาภาวโตฯ วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปญฺญาย วิสยโต ทสฺสนกฺขเณฯ เอวํ ปีติํ อนิจฺจาทิวเสน คหณเมว อสมฺโมหโต ปีติปฏิสํเวทนํ นามฯ

ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน, ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ อวิกฺเขปาปนฺนํ นาม จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย ปชานโตฯ ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติฯ สติ อุปฏฺฐิตา โหตีติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺส อารมฺมเณ อุปฏฺฐิตา ตทารมฺมณชฺฌาเนปิ อุปฏฺฐิตา นาม โหตีติฯ ทีฆํ ปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ ทสฺสิตํ ปีติปฏิสํเวทนํ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จ วิภาคโต ทสฺเสตุํ อาวชฺชโตติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาวชฺชโตติ ฌานํ อาวชฺชนฺตสฺสฯ สา ปีตีติ สา ฌานปริยาปนฺนา ปีติฯ ชานโตติ สมาปนฺนกฺขเณ อารมฺมณมุเขน ชานโต, ตสฺส สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ปสฺสโตติ ทสฺสนภูเตน ญาเณน ฌานโต วุฏฺฐาย ปสฺสนฺตสฺสฯ ปจฺจเวกฺขโตติ ฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ จิตฺตํ อธิฏฺฐหโตติ ‘‘เอตฺตกํ เวลํ ฌานสมงฺคี ภวิสฺสามี’’ติ ฌานจิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺสฯ เอวํ ปญฺจนฺนํ วสิภาวานํ วเสน ฌานสฺส ปชานนมุเขน อารมฺมณโต ปีติยา ปฏิสํเวทนา ทสฺสิตาฯ อธิมุจฺจโตติ สทฺทหนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ วีริยํ ปคฺคณฺหโตติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อภิญฺเญยฺยนฺติ วิสิฏฺฐาย ปญฺญาย ชานิตพฺพํ จตุสจฺจํ วิปสฺสนาปญฺญาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปญฺญาย อภิชานโตติอาทิ โยชนาฯ เอวํ ปริญฺเญยฺยนฺติอาทีสุปิ ปริชานโตติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ปริญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํฯ อวเสสปทานีติ สุขปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทีติ ปทานิฯ

เวทนาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สญฺญา คหิตา, เตนาห ‘‘ทฺเว ขนฺธา’’ติฯ วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ กายิกสุขาทิสีเสน ปกิณฺณกสงฺขารทสฺสนโต วุตฺตํ สมเถ กายิกสุขาภาวโตฯ โสติ ปสฺสมฺภนปริยาเยน วุตฺโต นิโรโธฯ วุตฺตนเยนาติ อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเลติอาทินา (ปารา. อฏฺฐ. 2.165) กายสงฺขาเร วุตฺตนเยนฯ

ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตาติ ปีติอปเทเสน เวทนา วุตฺตา, สุขคฺคหณโต เวทนานุปสฺสนาปสงฺคโตติ อธิปฺปาโยฯ ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสูติ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขาร’’นฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ โกฏฺฐาเสสุฯ สญฺญาสมฺปยุตฺตา เวทนาติ เวทนานุปสฺสนาภาวโต วุตฺตํฯ จิตฺตปฏิสํเวทิตา เวทิตพฺพาติ อารมฺมณโต อสมฺโมหโตติอาทินา วุตฺตนยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ จิตฺตนฺติ ฌานสมฺปยุตฺตํ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตญฺจ จิตฺตํฯ อาโมเทตีติ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา ฌานวิสยาย โมเทติฯ วิปสฺสนากฺขเณติอาทินา วุตฺตภงฺคานุปสฺสนกฺขเณฯ

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

[167] ยทิปิ อริยา เนว อตฺตนาว อตฺตานํ อญฺญมญฺญํ วา ชีวิตา โวโรเปนฺติ, นาปิ ปเรหิ สมาทเปนฺติ, ตถาปิ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ มตานํ ปุถุชฺชนานํ อนฺตเร มิคลณฺฑิเกน มาริตานํ อริยปุคฺคลานมฺปิ อตฺถิตาย ‘‘อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ปุถุชฺชนกาเล อตฺตนาว อตฺตานํ ฆาเตตฺวา มรณสมเย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา มตานมฺปิ สพฺภาวโต เอวํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ

ปทภาชนียวณฺณนา

[172] พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวาติ ชานิตฺวา สญฺชานิตฺวาติอาทินา พฺยญฺชนานุรูปํ อวุตฺตตฺตา วุตฺตํฯ ปาโณติ ชานนฺโตติ อิทํ มนุสฺโสติ อชานิตฺวาปิ เกวลํ สตฺตสญฺญาย เอว ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ วธกเจตนาวเสน เจเตตฺวาติ ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ วธกเจตนาย จินฺเตตฺวาฯ ปกปฺเปตฺวาติ ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ อภิวิตริตฺวาติ สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา, เตนาห ‘‘นิราสงฺกจิตฺตํ เปเสตฺวา’’ติฯ สิขาปฺปตฺโต อตฺโถติ สญฺจิจฺจาติ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน วุตฺตสฺสปิ วีติกฺกมภูตสฺส อปรกาลกิริยายุตฺตทสฺสเนน โกฏิปฺปตฺโต อตฺโถฯ ชาติอุณฺณา นาม ตทหุชาตเอฬกสฺส โลมํฯ เอวํ วณฺณปฺปฏิภาคนฺติ เอวํ วณฺณสณฺฐานํฯ ตโต วา อุทฺธนฺติ ทุติยสตฺตาหาทีสุ อพฺพุทาทิภาวปฺปตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริหีนเวคสฺส สนฺตานสฺส ปจฺจโย โหตีติ สหการีปจฺจโย โหติ, น ชนโกฯ กมฺมเมว หิ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานานํ กมฺมชรูปานํ ชนกปจฺจโย, ตญฺจ ปวตฺติยํ ปุพฺเพ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิตํ อนุปหตํ จตุสนฺตติรูปํ สหการีปจฺจยํ ลภิตฺวาว กาตุํ สกฺโกติ, น อญฺญถา, เยน เกนจิ วิโรธิปจฺจเยน นิรุทฺธจกฺขาทิปฺปสาทานํ ปุคฺคลานํ วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ จกฺขาทิกํ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ สิทฺธเมว โหติฯ

อติปาเตนฺโตติ อติปาเตนฺโต วินาเสนฺโตฯ วุตฺตปการเมวาติ ชีวิตินฺทฺริยาติปาตนวิธานํ วุตฺตปฺปการเมวฯ สรเสเนว ปตนสภาวสฺส สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา อตีว ปาตนํ สีฆปาตนํ อติปาโต, ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโตฯ อาถพฺพณิกาติ อถพฺพณเวทิโนฯ อถพฺพณนฺติ อถพฺพณเวทวิหิตํฯ มนฺตํ ปโยเชนฺตีติ อโลณโภชนทพฺพสยนสุสานคมนาทีหิ ปโยเคหิ มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, เตน ยถิจฺฉิตปาณวธาทิผลํ อุปปชฺชติ, ตสฺมา ตํ กายวจีกมฺเมสุ ปวิฏฺฐํฯ อีตินฺติ ปีฬํฯ อุปทฺทวนฺติ ตโต อธิกตรํ ปีฬํฯ ปชฺชรกนฺติ วิสมชฺชรํฯ สูจิกนฺติ สูจีหิ วิย วิชฺฌมานํ สูลํฯ วิสูจิกนฺติ สสูลํ อามาติสารํฯ ปกฺขนฺทิยนฺติ รตฺตาติสารํฯ วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวาติ คนฺธารวิชฺชาทิกํ อตฺตโน วิชฺชํ กตูปจารํ มนฺตปฐนกฺกเมน ปริชปฺปิตฺวาฯ เตหีติ เตหิ วตฺถูหิฯ ปโยชนนฺติ ปวตฺตนํฯ อโห วตายนฺติ อยํ ตํ กุจฺฉิคตํฯ คพฺภนฺติ อิทํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํฯ กุลุมฺพสฺสาติ คพฺภสฺส, กุลสฺเสว วา, กุฏุมฺพสฺสาติ วุตฺตํ โหติฯ ภาวนามยิทฺธิยาติ อธิฏฺฐานิทฺธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตนฺติ สุตฺตตฺถโต น สเมตีติ อธิปฺปาโยฯ อถพฺพณิทฺธิวเสเนว หิ สุตฺเต ‘‘อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต’’ติ วุตฺตํ, น ภาวนามยิทฺธิวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิตรถาติ ปริเยเสยฺยาติ ปทสฺส คเวสนมตฺตเมว ยถารุตวเสน อตฺโถ สิยา, ตทา ปริยิฏฺฐมตฺเตน ปริเยสิตฺวา สตฺถาทีนํ ลทฺธมตฺเตนาติ อตฺโถฯ สสนฺติ หิํสนฺติ เอเตนาติ สตฺถนฺติ วโธปกรณสฺส ปาสาณรชฺชุอาทิโน สพฺพสฺสาปิ นามนฺติ อาห ลคุฬาติอาทิฯ ลคุฬนฺติ มุคฺครสฺเสตํ อธิวจนํฯ สตฺถสงฺคโหติ มาติกายํ สตฺถหารกนฺติ เอตฺถ วุตฺตสตฺถสงฺคโหฯ