ตตฺถ อฑฺฒทณฺฑเกนาติ ทฺวิหตฺถปฺปมาเณน รสฺสมุคฺคเรน, เวฬุเปสิกาย วาฯ เฉชฺชาย วาติ หตฺถาทีนํ เฉทเนนฯ ฉินฺทนฺติ เอตาย หตฺถปาทาทีนีติ เฉชฺชา, สตฺถํ, เตน สตฺเถนาติปิ อตฺโถฯ นีหเรยฺยุนฺติ รฏฺฐโต นีหเรยฺยุํฯ ‘‘โจโรสิ…เป.… เถโนสี’’ติ เอตฺถ ปริภาเสยฺยุนฺติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘โจโรสิ…เป.… ปริภาเสยฺยุ’’นฺติฯ ยํ ตํ ภณฺฑํ ทสฺสิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[93] ยตฺถ ยตฺถ ฐิตนฺติ ภูมิยาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ ฐิตํฯ ยถา ยถา อาทานํ คจฺฉตีติ เยน เยน อากาเรน คหณํ อุปคจฺฉติฯ

ภูมฏฺฐกถาวณฺณนา

[94] วาจาย วาจายาติ เอเกกตฺถทีปิกาย วาจาย วาจายฯ อุปลทฺโธติ ญาโตฯ ปาฬิยํ เสสอฏฺฐกถาสุ จ กุทาลํ วา ปิฏกํ วาติ อิทเมว ทฺวยํ วตฺวา วาสิผรสูนํ อวุตฺตตฺตา เตสมฺปิ สงฺเขปฏฺฐกถาทีสุ อาคตภาวํ ทสฺเสตุํ สงฺเขปฏฺฐกถายนฺติอาทิ วุตฺตํฯ เถยฺยจิตฺเตน กตตฺตา ‘‘ทุกฺกเฏหิ สทฺธิํ ปาจิตฺติยานี’’ติ วุตฺตํฯ

อฏฺฐวิธํ เหตนฺติอาทีสุ เอตํ ทุกฺกฏํ นาม เถเรหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ อิมสฺมิํ ฐาเน สโมธาเนตฺวา อฏฺฐวิธนฺติ ทสฺสิตนฺติ โยชนาฯ สพฺเพสมฺปิ ทุกฺกฏานํ อิเมสุเยว อฏฺฐสุ สงฺคเหตพฺพภาวโต ปน อิตเรหิ สตฺตหิ ทุกฺกเฏหิ วินิมุตฺตํ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคเหตพฺพํฯ ทสวิธํ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตโก มสารคลฺล’’นฺติ เอวมาคตํ ทสวิธํ รตนํฯ

‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย จ สงฺโข,

สิลา ปวาฬํ รชตญฺจ เหมํ;

โลหิตกญฺจ มสารคลฺลํ,

ทเสเต ธีโร รตนานิ ชญฺญา’’ติฯ –

หิ วุตฺตํฯ สตฺตวิธํ ธญฺญนฺติ สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ กุทฺรูสํ วรโก โคธุโมติ อิมํ สตฺตวิธํ ธญฺญํฯ อาวุธภณฺฑาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน ตุริยภณฺฑอิตฺถิรูปาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อนามสิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ ทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํฯ

ทุรูปจิณฺณทุกฺกฏนฺติ ‘‘อกตฺตพฺพ’’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา ทุฏฺฐุ อุปจิณฺณํ จริตนฺติ ทุรูปจิณฺณํ, ตสฺมิํ ทุกฺกฏํ ทุรูปจิณฺณทุกฺกฏํฯ วินเย ปญฺญตฺตํ อวเสสํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํฯ เอกาทส สมนุภาสนา นาม ภิกฺขุปาติโมกฺเข จตฺตาโร ยาวตติยกา สงฺฆาทิเสสา อริฏฺฐสิกฺขาปทนฺติ ปญฺจ, ภิกฺขุนีปาติโมกฺเข เอกํ ยาวตติยกปาราชิกํ จตฺตาโร สงฺฆาทิเสสา จณฺฑกาฬีสิกฺขาปทนฺติ ฉฯ

สหปโยคโต ปฏฺฐาย เจตฺถ ปุริมปุริมา อาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ อาห อถ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวาติอาทิฯ ‘‘ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปุน ขณนฺตสฺส ปุริมาปตฺติโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ วทนฺติฯ ‘‘เฉทนปจฺจยา ทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ วตฺวา ปุพฺพปโยเค อาปตฺตีนํ เทเสตพฺพตาย อวุตฺตตฺตา สหปโยเค ปตฺเต ปุพฺพปโยเค อาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ

อปรทฺธํ วิรทฺธํ ขลิตนฺติ สพฺพเมตํ ยญฺจ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทุกฺกฏสฺส ปริยายวจนํ, ยํ มนุสฺโส กเรติอาทิ ปเนตฺถ โอปมฺมนิทสฺสนํฯ สํโยคภาโวติ ทฺวิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, เตน รสฺสตฺตสฺสาปิ นิมิตฺตํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอกสฺส มูเลติ เอกสฺส สนฺติเกฯ สพฺพตฺถาปิ อามสเน ทุกฺกฏํ, ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยญฺจ วิสุํ วิสุํ อามสนผนฺทาปนปโยคํ กโรนฺตสฺเสว โหติ, เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธาเร ปาราชิกเมว, น ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานีติ วทนฺติ, เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺสาปิ อามสนผนฺทาปนานมฺปิ ลพฺภมานตฺตา ตํ น คเหตพฺพํฯ น หิ สกฺกา อนามสิตฺวา อผนฺทาเปตฺวา จ กิญฺจิ คเหตุํฯ ‘‘เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ ปํสุขณนาทิสมานปโยเคปิ ปุริมา อาปตฺติ อุตฺตรมุตฺตรํ อาปตฺติํ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ สญฺญาย กุรุนฺทฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, อิตรฏฺฐกถาสุ ปน ขณนปโยคเภเทหิ ปโยเค ปโยเค อาปนฺนา อาปตฺติโย อุตฺตรมุตฺตรํ ปตฺวา น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ อญฺญมญฺญํ สทิสตฺตา วิยูหนํ ปตฺวา ตา สพฺพาปิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ วิสทิสปโยคตฺตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิธานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิมินา หิ อวหารกสฺส อาสนฺนํ โอริมนฺตํ ปรามสติฯ

ตตฺเถวาติ มุขวฏฺฏิยเมวฯ พุนฺเทนาติ กุมฺภิยา เหฏฺฐิมตเลนฯ เอกฏฺฐาเน ฐิตาย กุมฺภิยา ฐานา จาวนํ ฉหิ อากาเรหิ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

เอกฏฺฐาเนติ จ สงฺขลิกพทฺธภาเวน เอกสฺมิํ ปติฏฺฐิโตกาสฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ขาณุกํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ฐานา จาเวตีติ ขาณุกํ อตฺตโน ปติฏฺฐิตฏฺฐานโต ปญฺจหิ อากาเรหิ ฐานา จาเวติฯ ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกนฺติ อวสฺสํ เจ ปตติ, ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํฯ ปริจฺเฉโทติ ปญฺจมาสกาทิครุภาวปริจฺเฉโทฯ อปพฺยูหนฺโตติ ฐิตฏฺฐานโต อปนยนวเสน วิยูหนฺโต ราสิํ กโรนฺโตฯ เอวํ กตฺวาติ ภาชนมุขวฏฺฏิยา กุมฺภิคเตน ภาชนคตสฺส เอกาพทฺธภาวํ วิโยเชตฺวาติ อตฺโถฯ อุปฑฺฒกุมฺภียนฺติ อุปฑฺฒปุณฺณาย กุมฺภิยาฯ วินยธมฺมตาติ อธิกการณาลาเภ วินยวินิจฺฉยธมฺมตาติ อธิปฺปาโยฯ น เกวลญฺเจตฺถ ครุกตาว, สุตฺตานุคมนมฺปิ อตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อปิจาติอาทิมาหฯ กณฺเฐน ปน ปริจฺฉินฺนกาเลติ มุขคตํ อชฺโฌหฏกาเลติ อตฺโถฯ อชฺโฌหรณเมว เหตฺถ ปริจฺฉินฺทนํ, น กณฺฐปิทหนํฯ จิกฺกนนฺติ ถทฺธํ, พหลํ ฆนนฺติ อตฺโถฯ

โยปิ เถยฺยจิตฺเตน ปรสฺส กุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ สปฺปิํ วา เตลํ วา อวสฺสํ ปิวนกํ ยํ กิญฺจิ ทุกูลสาฏกํ วา จมฺมขณฺฑาทีนํ วา อญฺญตรํ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ เอตฺถ อวหาโร วีมํสิตพฺโพฯ ยทิ จ ทุกูลาทีสุ สปฺปิเตลานํ ปวิสนํ สนฺธาย ปาราชิกํ ภเวยฺย, ตตฺถ ปวิฏฺฐเตลาทิโน กุมฺภิคเตน เอกาพทฺธตาย น ตาว อวหาโร ภาชนนฺตรํ ปเวเสตฺวา คหณกาเล วิยฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ภาชนํ ปน นิมุชฺชาเปตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยาว เอกาพทฺธํ โหติ, ตาว รกฺขตี’’ติอาทิฯ อถ เตลาทิวินาเสน ปาราชิกํ ภเวยฺย, ตทาปิ ติณชฺฌาปนาทีสุ วิย อวหาโร นตฺถิ, ทุกฺกเฏน สทฺธิํ ภณฺฑเทยฺยเมว โหติ, ตถา จ ปาทคฺฆนกํ เตลาทิํ ปีตํ ทุกูลาทิํ อุทฺธรนฺตสฺสาปิ ปาราชิกํ น สิยา ตตฺถ ปวิฏฺฐสฺส เตลาทิโน วินฏฺฐฏฺเฐน คหณกฺขเณ อวิชฺชมานตฺตา, วิชฺชมานตฺเตน จ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ วตฺตพฺพํ, น หตฺถโต มุตฺตมตฺเตติฯ สพฺพอฏฺฐกถาสุ จ ทุกูลาทีนํ ปกฺขิปเน หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกสฺส วุตฺตตฺตา น ตํ ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกาฯ อฏฺฐกถาปฺปมาเณน ปเนตํ คเหตพฺพํ, ยุตฺติ ปเนตฺถ ปณฺฑิเตหิ ปุพฺพาปรํ สํสนฺทิตฺวา อุทฺธาเรตพฺพาฯ

ปลิพุชฺฌิสฺสตีติ นิวาเรสฺสติฯ วุตฺตนเยน ปาราชิกนฺติ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิกํฯ

เนว อวหาโร, น คีวาติ อตฺตโน ภาชนตฺตา วุตฺตํ, อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตํ, น ปน เอวํ วิจาริตนฺติ อธิปฺปาโยฯ พหิคตํ นาม โหตีติ ตโต ปฏฺฐาย เตลสฺส อฏฺฐานโต อโธมุขภาวโต จ พหิคตํ นาม โหติฯ อนฺโต ปฏฺฐาย ฉิทฺเท กริยมาเน เตลสฺส นิกฺขมิตฺวา คตคตฏฺฐานํ ภาชนสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ อาห ‘‘พาหิรนฺตโต ปาทคฺฆนเก คฬิเต ปาราชิก’’นฺติฯ ยถา ตถา วา กตสฺสาติ พาหิรนฺตโต วา อพฺภนฺตรนฺตโต วา ปฏฺฐาย กตสฺสฯ มชฺเฌ ฐเปตฺวา กตฉิทฺเทติ มชฺเฌ โถกํ กปาลํ ฐเปตฺวา ปจฺฉา ตํ ฉินฺทนฺเตน กตฉิทฺเทฯ

ปตฺถีนสฺส ขาทนํ อิตรสฺส ปานญฺจ สปฺปิอาทีนํ ปริโภโคติ อาห ‘‘อขาทิตพฺพํ วา อปาตพฺพํ วา กโรตี’’ติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ฐานาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ปุริมทฺวยนฺติ เภทนํ ฉฑฺฑนญฺจฯ กุมฺภิชชฺชรกรเณนาติ ปุณฺณกุมฺภิยา ชชฺชรกรเณนฯ มาติกาอุชุกรเณนาติ อุทกปุณฺณาย มาติกาย อุชุกรเณนฯ เอกลกฺขณนฺติ เภทนํ กุมฺภิยา ชชฺชรกรเณน, ฉฑฺฑนํ มาติกาย อุชุกรเณน จ สทฺธิํ เอกสภาวํฯ ปจฺฉิมํ ปน ทฺวยนฺติ ฌาปนํ อปริโภคกรณญฺจฯ เอตฺถ เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺตีติ เอตสฺมิํ มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺเต อตฺเถ เอเก อาจริยา เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺติฯ ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอตฺถ ปุริมปททฺวเย วินิจฺฉโย เหฏฺฐา วุตฺตานุสาเรน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ ตตฺถ กิญฺจิ อวตฺวา ปจฺฉิมปททฺวยํ สนฺธาย ‘‘ฐานาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย ฯ เถยฺยจิตฺเตนาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา กาตุกามตาวเสน อุปฺปนฺนเถยฺยจิตฺเตนฯ วินาเสตุกามตายาติ หตฺถปาทาทีนิ ฉินฺทนฺโต วิย เกวลํ วินาเสตุกามตายฯ วุตฺตนเยน ภินฺทนฺตสฺส วา ฉฑฺเฑนฺตสฺส วาติ มุคฺคเรน โปเถตฺวา ภินฺทนฺตสฺส วา อุทกํ วา วาลิกํ วา อากิริตฺวา อุตฺตราเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถฯ อยุตฺตนฺติ เจติ ปาฬิยํ ปุริมทฺวเยปิ ทุกฺกฏสฺเสว วุตฺตตฺตา ‘‘ปุริมทฺวเย ปาราชิก’’นฺติ อิทํ อยุตฺตนฺติ ยทิ ตุมฺหากํ สิยาติ อตฺโถฯ นาติ อยุตฺตภาวํ นิเสเธตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘อญฺญถา คเหตพฺพตฺถโต’’ติฯ

เอวเมเก วทนฺตีติ เหฏฺฐา วุตฺตสฺส อตฺถนยสฺส อตฺตนา อนภิมตภาวํ ทสฺเสตฺวา สยํ อญฺญถาปิ ปาฬิํ อฏฺฐกถญฺจ สํสนฺทิตฺวา อตฺถํ ทสฺเสตุกาโม อยํ ปเนตฺถ สาโรติอาทิมาหฯ อจาเวตุกาโมวาติ เถยฺยจิตฺเตน ฐานา อจาเวตุกาโมวฯ อฉฑฺเฑตุกาโมเยวาติ เอตฺถาปิ เถยฺยจิตฺเตนาติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิทญฺหิ เถยฺยจิตฺตปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ นาเสตุกามตาปกฺขสฺส วกฺขมานตฺตาฯ เตเนวาห นาเสตุกามตาปกฺเข ปนาติอาทิฯ อิตรถาปิ ยุชฺชตีติ เถยฺยจิตฺตาภาวา ฐานา จาเวตุกามสฺสาปิ ทุกฺกฏํ ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ภูมฏฺฐกถาวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

อากาสฏฺฐกถาวณฺณนา

[96] อากาสฏฺฐกถายํ อนฺโตวตฺถุมฺหีติ ปริกฺขิตฺตสฺส วตฺถุสฺส อนฺโตฯ อนฺโตคาเมติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อนฺโตฯ อปริกฺขิตฺเต ปน วตฺถุมฺหิ คาเม วา ฐิตฏฺฐานเมว ฐานํฯ อฏวิมุขํ กโรติ…เป.… รกฺขตีติ เตน ปโยเคน ตสฺส อิจฺฉิตฏฺฐานํ อาคตตฺตา รกฺขติฯ คามโต นิกฺขนฺตสฺสาติ ปริกฺขิตฺตคามโต นิกฺขนฺตสฺสฯ กปิญฺชโร นาม อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌาปนตฺถาย พาลชเนหิ โปสาวนิยปกฺขิชาติฯ

เวหาสฏฺฐกถาวณฺณนา

[97] เวหาสฏฺฐกถายํ ฉินฺนมตฺเต มุตฺตมตฺเตติ ยถา ฉินฺนํ มุตฺตญฺจ ปกติฏฺฐาเน น ติฏฺฐติ, ตถา เฉทนํ โมจนญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ