มูลปญฺญตฺติวณฺณนา

[55] อิโต ปฏฺฐายาติ ทุฏฺฐุลฺลปทโต ปฏฺฐายฯ เมถุนธมฺโม ยถา สรูเปเนว ทุฏฺฐุลฺลํ, เอวํ ทสฺสนาทิทุฏฺฐุลฺลธมฺมปริวารตฺตาปิ ทุฏฺฐุลฺลนฺติ ทสฺเสตุํ ยสฺมาติอาทิ วุตฺตํฯ อวสฺสุตานนฺติ เมถุนราเคน ตินฺตานํฯ ปริยุฏฺฐิตานนฺติ เมถุนราเคน อภิภูตจิตฺตานํฯ เมถุน-สทฺทสฺส สทิสสทฺทปอยายตฺตา วุตฺตํ ‘‘สทิสาน’’นฺติ, รตฺตตาทีหิ สทิสานนฺติ อตฺโถฯ อิทญฺจ เยภุยฺยโต วุตฺตํ อุโภสุ อญฺญตรสฺส ราคาภาเวปิ อิตรสฺส เมถุนเสวนสํสิทฺธิโตฯ เมถุน-สทฺโท วา อุภยสทฺทปอยาโย, เมถุนํ ยุคฬํ ยมกํ อุภยนฺติ หิ อตฺถโต เอกํ, เตนาห ‘‘อุภินฺนํ รตฺตาน’’นฺติฯ ‘‘ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตี’’ติ หิ ปาฬิยมฺปิ วุตฺตํฯ นิมิตฺเตนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, อิตฺถินิมิตฺเต อตฺตโน นิมิตฺตํ ปเวเสตีติ อตฺโถฯ นิมิตฺตํ องฺคชาตนฺติ อตฺถโต เอกํฯ ติลผลนฺติ สาสปมตฺตํ ติลพีชํ อธิปฺเปตํ, น โกสสหิตํ ผลนฺติ อาห ‘‘ติลพีชมตฺตมฺปี’’ติฯ อลฺโลกาเสติ สภาเวน ปิหิตสฺส นิมิตฺตสฺส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺเฐ ตินฺตปฺปเทเสฯ ตาทิโส ปเทโส สเจปิ เกนจิ วาตาทิวิกาเรน สุกฺขติ, ตถาปิ อนลฺโลกาโสติ อุปกฺกมโต ปาราชิกเมวฯ

เวมชฺฌนฺติ ยถา จตฺตาริ ปสฺสานิ อผุสนฺโต ปเวเสติ, เอวํ กตวิวรสฺส อิตฺถินิมิตฺตสฺส อพฺภนฺตรตลํ วุจฺจติฯ ปุริสนิมิตฺเต ปน มชฺฌนฺติ อคฺคโกฏิํ สนฺธาย วทติฯ อุปรีติ มชฺฌิมปพฺเพน สมิญฺชิตฺวา ปเวสิยมานสฺส องฺคชาตสฺส สมิญฺชิตงฺคุลิยา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิสทิสอคฺคโกฏิเยวฯ เหฏฺฐา ปเวเสนฺโตติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส เหฏฺฐาภาเคน ฉุปิยมานํ ปเวเสนฺโต, ยถา อิตฺถินิมิตฺตสฺส อลฺโลกาสํ เหฏฺฐิมตลํ ติลพีชมตฺตมฺปิ อตฺตโน นิมิตฺเตน ฉุปติ, เอวํ ปเวเสนฺโตติ อตฺโถฯ ฉุปนเมว เหตฺถ ปเวสนํ, เอวํ เสเสสุปิฯ มชฺเฌน ปเวเสนฺโตติ อพฺภนฺตรตเลน ฉุปิยมานํ ปเวเสนฺโต, ยถา อพฺภนฺตรตลํ ฉุปติ, เอวํ ปเวเสนฺโตติ อตฺโถฯ กตฺถจิ อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา อากาสคตเมว นีหรนฺตสฺส นตฺถิ ปาราชิกํ, ทุกฺกฏํ ปน โหติ ฉินฺนสีสวตฺถุสฺมิํ (ปารา. 73) วิยฯ มชฺเฌเนว ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตติ อคฺคโกฏิยา ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตฯ

มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา สงฺโกเจตฺวาติ นิมิตฺตํ อตฺตโน มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา สมิญฺชิตฺวา อุปริภาเคน ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตปิฯ กิํ วิย? สมิญฺชิตงฺคุลิ วิยาติ โยชนาฯ อถ วา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา สมิญฺชิตงฺคุลิ วิยาติ สมฺพนฺโธ, สมิญฺชิตงฺคุลิํ วา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา ปเวเสนฺโต วิยาติปิ โยเชตพฺพํฯ อุปริภาเคนาติ สงฺโกจิตสฺส นิมิตฺตสฺส อุปริโกฏิยาฯ

อิทานิ ปุริสนิมิตฺตสฺส เหฏฺฐา วุตฺเตสุ ฉสุ ‘‘อุปรี’’ติ วุตฺตสฺส ฉฏฺฐสฺส ฐานสฺส วเสน วิสุํ จตฺตาริ ปสฺสานิ คเหตฺวา ปุริสนิมิตฺเต ทสฏฺฐานเภทํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถาติอาทิมาหฯ เหฏฺฐา ปน อคหิตคฺคหณวเสน ฉ ฐานานิ วุตฺตานิฯ ตุลาทณฺฑสทิสํ ปเวเสนฺตสฺสาปีติ อสมิญฺชิตฺวา อุชุกํ ปเวเสนฺตสฺสฯ จมฺมขีลนฺติ เอฬกาทีนํ คีวาย วิย นิมิตฺเต ชาตํ จมฺมงฺกุรํ, ‘‘อุณฺณิคณฺโฑ’’ติปิ วทนฺติฯ ‘‘อุปหตกายปฺปสาท’’นฺติ อวตฺวา นฏฺฐกายปฺปสาทนฺติ วจเนน อุปาทินฺนภาเว สติ เกนจิ ปจฺจเยน อุปหเตปิ กายปฺปสาเท อุปหตินฺทฺริยวตฺถุสฺมิํ (ปารา. 73) วิย ปาราชิกเมวาติ ทสฺเสติฯ อิตฺถินิมิตฺตสฺส ปน นฏฺเฐปิ อุปาทินฺนภาเว สติ มตสรีเร วิย ปาราชิกกฺเขตฺตตา น วิชหตีติ เวทิตพฺพาฯ เมถุนสฺสาเทนาติ อิทํ กายสํสคฺคราเค สติ สงฺฆาทิเสโส โหตีติ วุตฺตํฯ พีชานีติ อณฺฑานิฯ

มุขํ อปิธายาติ ปมาเทน สมุปฺปนฺนมฺปิ หาสํ พีชนิยา ปฏิจฺฉาทนมฺปิ อกตฺวา นิสีทนํ อคารวนฺติ วุตฺตํฯ อถ วา อปิธายาติ ปิทหิตฺวา, พีชนิยา มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา หสมาเนน น นิสีทิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ทนฺตวิทํสกนฺติ ทนฺเต ทสฺเสตฺวาฯ คพฺภิเตนาติ ‘‘อยุตฺตกถา’’ติ สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺเตน, นิรวเสสาธิปฺปายกถเน สญฺชาตุสฺสาเหนาติ อตฺโถฯ

อนุปญฺญตฺติวณฺณนา

ปาราชิกวตฺถุภูตาติ เยสํ ตีสุ มคฺเคสุ ติลพีชมตฺตมฺปิ นิมิตฺตสฺส ปเวโสกาโส โหติ, เต อิตฺถิปุริสาทิเภทา สพฺเพ สงฺคยฺหนฺติ, น อิตเรฯ อิธ ปน ติรจฺฉานคตายาติ-ปาฬิปทานุรูปโต น สพฺพาติอาทินา อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํฯ โคนสาติ สปฺปวิเสสา, เยสํ ปิฏฺฐีสุ มหนฺตมหนฺตานิ มณฺฑลานิ โหนฺติฯ กจฺฉปมณฺฑูกานํ จตุปฺปทตฺเตปิ โอทกตาสามญฺเญน อปเทหิ สห คหณํฯ มุขสณฺฐานนฺติ โอฏฺฐจมฺมสณฺฐานํฯ วณสงฺเขปนฺติ วณสงฺคหํฯ วเณ ถุลฺลจฺจยญฺจ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. 66) อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺพํฯ มงฺคุสาติ นกุลาฯ เอตเมว หิ อตฺถนฺติ โย นํ อชฺฌาปชฺชติ, ตํ ปราเชตีติ อิมมตฺถํ วุตฺตานํเยว ปาราชิกาทิสทฺทานํ นิพฺพจนปฺปสงฺเค อิมิสฺสา ปริวารคาถาย ปวตฺตตฺตาฯ ภฏฺโฐติ สาสนโต ปริหีโนฯ นิรงฺกโตติ นิรากโตฯ เอตนฺติ อาปตฺติรูปํ ปาราชิกํฯ ฉินฺโนติ อนฺตราขณฺฑิโตฯ

ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหีติ เอตฺถ ปกตตฺตา นาม ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จฯ เกจิ ปน ‘‘ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตฺตาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา ปกตตฺตภูเตหิ อลชฺชีหิปิ สทฺธิํ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมกรเณ โทโส นตฺถี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, อิมินา วจเนน ตสฺส อตฺถสฺส อสิชฺฌนโตฯ ยทิ หิ สงฺฆกมฺมํ กรียติ, ปกตตฺเตเหว กรียติ, น อปกตตฺเตหีติ เอวํ อปกตตฺเตหิ สหสํวาสปฏิกฺเขปปรํ อิทํ วจนํ, น ปน ปกตตฺเตหิ สพฺเพหิ อลชฺชีอาทีหิ เอกโต สงฺฆกมฺมํ กตฺตพฺพเมวาติฯ เอวํ สํวาสวิธานปรํ ปกตตฺเตสุปิ สภาคาปตฺติํ อาปนฺเนหิ อญฺญมญฺญญฺจ อลชฺชีหิ จ สทฺธิํ เอกโต กมฺมกรณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สเจ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคาปตฺติยา สติ วุตฺตวิธิํ อกตฺวา อุโปสถํ กโรติ, วุตฺตนเยเนว สพฺโพ สงฺโฆ อาปตฺติํ อาปชฺชตี’’ติอาทิ (กงฺขา. อฏฺฐ. นิทานวณฺณนา)ฯ ‘‘ยตฺถ อามิสปริโภโค วฏฺฏติ, ธมฺมปริโภโคปิ ตตฺถ วฏฺฏตี’’ติ อลชฺชีหิ สห ปริโภโค จ อฏฺฐกถายํ ปฏิกฺขิตฺโต เอกโต กมฺมกรณสฺสาปิ ธมฺมปริโภคตฺตาฯ