เมนู

สาชีวปทภาชนียวณฺณนา

วิวฏฺฏูปนิสฺสยา สีลาทโย โลกิเยหิ อภิวิสิฏฺฐตฺตา อธิสีลาทิโวหาเรน วุตฺตาติ ทสฺเสตุํ กตมํ ปนาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปญฺจงฺคทสงฺคสีลนฺติ อพุทฺธุปฺปาทกาเล สีลํ สนฺธาย วุตฺตํ ตสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสยตฺตาภาวาฯ ยํ ปน พุทฺธุปฺปาเท รตนตฺตยคุณํ ตถโต ญตฺวา สาสเน สุนิวิฏฺฐสทฺธาหิ อุปาสโกปาสิกาหิ เจว สามเณรสิกฺขมานาหิ จ รกฺขิยมานํ ปญฺจงฺคอฏฺฐงฺคทสงฺคสีลํ, ตมฺปิ อธิสีลเมว มคฺคุปฺปตฺติเหตุโตฯ วิปสฺสนามคฺคุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย หิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ โลกิยานํ สีเลหิ อธิสีลํ ชาตํ อธิจิตฺตํ วิยฯ น หิ วิปสฺสนามคฺคนิมิตฺตตํ มุญฺจิตฺวา โลกิยจิตฺตโต อธิจิตฺตสฺส อญฺโญ โกจิ วิเสโส อุปลพฺภติ, ตทุภยญฺจ อนาทิมโต สํสารวฏฺฏสฺส อตฺตาทิสารวิรหิตตาย ติลกฺขณพฺภาหตตฺตํ, ‘‘อหํ มมา’’ติ อากาเรน ปวตฺตอวิชฺชาตณฺหาทิโทสมูลกตฺตญฺจ, ตํโทสมูลวิทฺธํสนสมตฺถาย สีลจิตฺตพโลปตฺถทฺธาย วิปสฺสนาย อุกฺกํเสเนว ตสฺส สํสารวฏฺฏสฺส วิคมญฺจ, ตทุปเทสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สพฺพญฺญุตาทิอปริมิตคุณคณโยเคน อวิปรีตสทฺธมฺมเทสกตฺตญฺจ ยาถาวโต ญตฺวา ปฏิปนฺเนน สมาทาย สิกฺขิตพฺพตาย วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ชาตํ, น อญฺเญน การเณน, ตญฺจ วิวฏฺฏูปนิสฺสยตฺตํ ยทิ สาสเน ปญฺจสีลาทิสฺสาปิ สมานํ, กิมิทํ อธิสีลํ น สิยาฯ ปญฺจสีลาทิมตฺเต ฐิตานญฺหิ อนาถปิณฺฑิกาทีนํ คหฏฺฐานมฺปิ มคฺโค อุปฺปชฺชติฯ น หิ อธิสีลาธิจิตฺตํ วินา มคฺคุปฺปตฺติ โหติ, ตญฺจ กิญฺจาปิ เกสญฺจิ อนุปนิสฺสยตาย ตสฺมิํ อตฺตภาเว มคฺคุปฺปตฺติยา เหตุ น โหติ, ตถาปิ ภวนฺตเร อวสฺสํ โหเตวาติ อธิสีลเมว กาลํ กโรนฺตานํ กลฺยาณปุถุชฺชนานํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิย, เตนาห พุทฺธุปฺปาเทเยว จ ปวตฺตตีติอาทิฯ วิวฏฺฏํ ปตฺเถตฺวา รกฺขิยมานมฺปิ ปญฺจสีลาทิ พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตติฯ น หิ ตํ ปญฺญตฺตินฺติอาทิ ปน อุกฺกฏฺฐวเสน สพฺพํ ปาติโมกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตเทกเทสภูตมฺปิ หิ ปาณาติปาตาทินฺนาทานาทิคหฏฺฐสีลมฺปิฯ พุทฺธาเยว วินเย ปาราชิกสุตฺตวิภงฺคาทีสุ อาคตวเสน สพฺพโส กายวจีทฺวาเรสุ มคฺคุปฺปตฺติยา วิพนฺธกอชฺฌาจารโสตํ วิจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคุปฺปตฺติยา ปทฏฺฐานภาเวน ปญฺญเปตุํ สกฺโกนฺติ, น อญฺเญฯ มคฺคุปฺปตฺติํ สนฺธาย หิสฺส อธิสีลตา วุตฺตาฯ เตนาห ‘‘ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีล’’นฺติฯ ตสฺเสว หิ อธิสีลนฺติ อพฺยวธาเนน มคฺคาธิฏฺฐานาติฯ อิธ อนธิปฺเปตนฺติ อิมสฺมิํ ปฐมปาราชิกวิสเย ‘‘สิกฺขา’’ติ อนธิปฺเปตํฯ

โลกิยอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตานีติ สาสนสภาวํ อชานนฺเตหิ โลกิยชเนหิ สมาปชฺชิตพฺพานิ อฏฺฐ รูปารูปชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ มหคฺคเตสุ โลกิยโลกุตฺตรเภโท อตฺถิ, เยน โลกิยวิเสสนํ โลกุตฺตรนิวตฺตนํ สิยาฯ ตสฺมา สาสนิเกหิ สมาปชฺชิตพฺพมหคฺคตชฺฌานนิวตฺตนเมว โลกิยวิเสสนํ กตํฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ กามาวจรานิ ปน อฏฺฐ กุสลจิตฺตานีติ เอตฺถาปิ โลกิยวิเสสนํ กาตพฺพเมวฯ อยเมว หิ อธิจิตฺตโต จิตฺตสฺส เภโท, ยํ สาสนํ อชานนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส สมุปฺปชฺชนํฯ เอวญฺจ อพุทฺธุปฺปาเทปิ สาสนสภาวํ ชานนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธาทีนมฺปิ สีลจิตฺตานํ อธิสีลาธิจิตฺตตา สมตฺถิตา โหติฯ น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ อิทํ ปน อญฺเญสํ อภิสมยเหตุภาเวน ปจฺเจกพุทฺธโพธิสตฺตาทีนํ เทสนาสามตฺถิยาภาวโต วุตฺตํฯ อายติํ วาสนาเหตุํ ปน สีลจิตฺตํ เตปิ เทเสนฺติเยว, ตญฺจ มคฺคเหตุตาย อธิสีลาธิจิตฺตมฺปิ โหนฺตํ อปฺปกตาย วิปฺผาริกตาพาหุชญฺญตฺตาภาเวน อพฺโพหาริกนฺติ ‘‘พุทฺธุปฺปาเทเยวา’’ติ อวธารณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

น หิ ตํสมาปนฺโนติอาทิอฏฺฐกถาวจเนหิ อิธ อธิจิตฺตนิทฺเทเส, อุปริ อธิปญฺญานิทฺเทเส จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตอธิจิตฺตอธิปญฺญานเมว ปฏิกฺเขปโต โลกิยาธิจิตฺตาธิปญฺญานํ อิธ อธิปฺเปตตา, ตํ ทฺวยํ สมาปนฺนสฺสาปิ เมถุนธมฺมสมาปชฺชนสภาโว จ วิญฺญายติ, ปาฬิยํ ปน ‘‘ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ วุตฺตตฺตา โลกิยาปิ อธิจิตฺตาธิปญฺญา อนธิปฺเปตาติ วิญฺญายติฯ ตสฺมา ปาฬิยํ อฏฺฐกถายญฺจ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ – ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต โลกิยํ อธิจิตฺตํ อธิปญฺญา จ ปริหายติ, อธิสีลํ ปน จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน น ปริหายตีติ ปาฬิยํ อธิสีลสิกฺขาว วุตฺตาฯ อฏฺฐกถายํ ปน ปฏิลทฺธโลกุตฺตรมคฺคสฺส ภิกฺขุโน ‘‘เมถุนํ ปฏิเสวิสฺสามี’’ติ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชติ สพฺพโส อกุปฺปธมฺมตฺตา, ปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติลาภีนมฺปิ เกนจิ การเณน อุปฺปชฺชติ กุปฺปธมฺมตฺตาติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ ตํสมาปนฺโน’’ติ โลกุตฺตราว ปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ

อตฺถิ ทินฺนนฺติ เอตฺถ ทินฺนนฺติ ทานเจตนา อธิปฺเปตา, ตสฺส ทินฺนสฺส ผลํ อตฺถีติ อตฺโถฯ เอส นโย อตฺถิ ยิฏฺฐนฺติ เอตฺถาปิฯ อาทิ-สทฺเทน หุตาทีนํ สงฺคโหฯ ตตฺถ ยิฏฺฐนฺติ มหายาโค สพฺพสาธารณํ มหาทานเมวฯ หุตนฺติ ปโหนกสกฺกาโร, อตฺตโน วา โหตุ, ปเรสํ วา ทส อกุสลกมฺมปถา, สพฺเพปิ วา อกุสลา ธมฺมา อนตฺถุปฺปาทนโต น สกํ กมฺมํ นาม, ตพฺพิปรีตา กุสลา ธมฺมา สกํ นาม, ตทุภยมฺปิ วา กุสลากุสลํ กมฺมสฺสโกมฺหีติอาทิวจนโต สติ สํสารปฺปวตฺติยํ อธิมุจฺจนฏฺเฐน สตฺตานํ สกนฺติ เอวํ กมฺมสฺสกตาย สกภาเว อตฺตโน สนฺตกตาย อุปฺปชฺชนกญาณํ กมฺมสฺสกตญฺญาณํ, อุปลกฺขณมตฺตญฺเจตํฯ สาสนนิสฺสิตา ปน สพฺพาปิ วฏฺฏคามินิกุสลปญฺญา กมฺมสฺสกตญฺญาเณ ปวิฏฺฐาฯ สาสนนิสฺสิตา หิ วิวฏฺฏคามินี สพฺพาปิ ปญฺญา ‘‘สจฺจานุโลมิกญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ สา เอว จ อธิปญฺญา ตทวเสสํ สพฺพํ กมฺมสฺสกตญฺญาณนฺติ เวทิตพฺพํ, เตเนว ภควา ‘‘กมฺมสฺสกตญฺญาณํ สจฺจานุโลมิกญาณํ มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณํ ผลสมงฺคิสฺส ญาณ’’นฺติ สพฺพมฺปิ ญาณจตุกฺเกเยว สงฺคเหสิฯ ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกํ ปน วิปสฺสนาญาณนฺติ อิทํ ปน มคฺคสฺส อาสนฺนปจฺจยตาย อุกฺกฏฺฐวเสน วุตฺตํฯ ตทิตราสญฺหิ รตนตฺตยานุสฺสรณาทิปญฺญานมฺปิ มคฺคเหตุตาย อธิปญฺญตา สมานาวาติ คเหตพฺพํฯ

สาชีวปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺฐิโตฯ

ปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา

ทุพฺพลฺเย อาวิกเตติ ยํนูนาหํ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺยนฺติอาทินา ทุพฺพลภาเว ปกาสิเตฯ มุขารุฬฺหตาติ โลกชนานํ สตฺตฏฺฐาติอาทีสุ มุขารุฬฺหญาเยนาติ อธิปฺปาโยฯ ทิรตฺตติรตฺตนฺติ (ปาจิ. 52) เอตฺถ ยถา อนฺตรนฺตรา สหเสยฺยาวเสน ติรตฺตํ อคฺคเหตฺวา นิรนฺตรเมว ติสฺโส รตฺติโย อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธิํ สหเสยฺยาย อรุณุฏฺฐาปนวเสน ติรตฺตคฺคหณตฺถํ ‘‘ทิรตฺตติรตฺต’’นฺติ อพฺยวธาเนน วุตฺตนฺติ ทิรตฺตคฺคหณสฺส ปโยชนมฺปิ สกฺกา คเหตุํ, เอวมิธาปิ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาติ อิมสฺสาปิ คหณสฺส ปโยชนมตฺเถวาติ ทสฺเสตุํ ยสฺมา วา สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺสาติอาทิ วุตฺตํฯ

อิทานิ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาติ อิมสฺส ปุริมปทสฺเสว วิวรณภาวํ วินาปิ วิสุํ อตฺถสพฺภาวํ ทสฺเสตุํ อปิจาติอาทิ วุตฺตํฯ วิเสสาวิเสสนฺติ เอตฺถ เยน วากฺเยน ทุพฺพลฺยาวิกมฺมเมว โหติ, น สิกฺขาปจฺจกฺขานํ, ตตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขานทุพฺพลฺยาวิกมฺมานํ อญฺญมญฺญํ วิเสโส โหติฯ เยน ปน วจเนน ตทุภยมฺปิ โหติ, ตตฺถ เนวตฺถิ วิเสโส อวิเสโสปิ, ตํ วิเสสาวิเสสํฯ ‘‘กฐ กิจฺฉชีวเน’’ติ ธาตูสุ ปฐิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กิจฺฉชีวิกปฺปตฺโต’’ติฯ อุกฺกณฺฐนญฺหิ อุกฺกณฺฐา, ตํ อิโต คโตติ อุกฺกณฺฐิโต, กิจฺฉชีวิกํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ อุทฺธํ คโต กณฺโฐ เอติสฺสาติ อุกฺกณฺฐา, อนภิรติยา วเช นิรุทฺธโคคโณ วิย คมนมคฺคํ คเวสนฺโต ปุคฺคโล อุกฺกณฺโฐ โหติ, ตํ อุกฺกณฺฐํฯ อนภิรติํ อิโตติปิ อุกฺกณฺฐิโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อุทฺธํ กณฺฐํ กตฺวา วิหรมาโน’’ติฯ สา จ อุกฺกณฺฐตา วิกฺเขเปเนวาติ วิกฺขิตฺโตติอาทิ วุตฺตํฯ

สมณภาวโตติ อุปสมฺปทโตฯ ภาววิกปฺปากาเรนาติ ภิกฺขุภาวโต จวิตฺวา ยํ ยํ คิหิอาทิภาวํ ปตฺตุกาโม ‘‘อหํ อสฺส’’นฺติ อตฺตโน ภวนํ วิกปฺเปติ, เตน เตน คิหิอาทิอากาเรน, อตฺตโน ภวนสฺส วิกปฺปนากาเรนาติ อธิปฺปาโยฯ

[46] ปาฬิยํ ยทิ ปนาหนฺติ อหํ ยทิ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺยํ, สาธุ วตสฺสาติ อตฺโถฯ อปาหํ, หนฺทาหนฺติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ‘‘โหติ เม พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ มม จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ วทติฯ