ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

วินยปิฏเก

วชิรพุทฺธิ-ฏีกา

คนฺถารมฺภกถา

ปญฺญาวิสุทฺธาย ทยาย สพฺเพ;

วิโมจิตา เยน วิเนยฺยสตฺตา;

ตํ จกฺขุภูตํ สิรสา นมิตฺวา;

โลกสฺส โลกนฺตคตสฺส ธมฺมํฯ

สงฺฆญฺจ สีลาทิคุเณหิ ยุตฺต-

มาทาย สพฺเพสุ ปเทสุ สารํ;

สงฺเขปกาเมน มมาสเยน;

สญฺโจทิโต ภิกฺขุหิตญฺจ ทิสฺวาฯ

สมนฺตปาสาทิกสญฺญิตาย ;

สมฺพุทฺธโฆสาจริโยทิตาย;

สมาสโต ลีนปเท ลิขิสฺสํ;

สมาสโต ลีนปเท ลิขีตํฯ

สญฺญา นิมิตฺตํ กตฺตา จ, ปริมาณํ ปโยชนํ;

สพฺพาคมสฺส ปุพฺเพว, วตฺตพฺพํ วตฺตุมิจฺฉตาติฯ –

วจนโต สมนฺตปาสาทิเกติ สญฺญาฯ ทีปนฺตเร ภิกฺขุชนสฺส อตฺถํ นาภิสมฺภุณาตีติ นิมิตฺตํฯ พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยนาติ กตฺตาฯ สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสมตฺเตน ตสฺส คนฺเถนาติ ปริมาณํฯ จิรฏฺฐิตตฺถํ ธมฺมสฺสาติ ปโยชนํฯ

ตตฺราห – ‘‘วตฺตพฺพํ วตฺตุมิจฺฉตาติ ยํ วุตฺตํ, ตตฺถ กถํวิโธ วตฺตา’’ติ? อุจฺจเต –

ปาฐตฺถวิทูสํหีโร, วตฺตา สุจิ อมจฺฉโร;

จตุกฺกมปริจฺจาคี, เทสกสฺส หิตุสฺสุโกติฯ (มหานิ. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา);

ตตฺร ปฐียเตติ ปาโฐฯ โส หิ อเนกปฺปกาโร อตฺถานุรูโป อตฺถานนุรูโป เจติฯ กถํ? สนฺธายภาสิโต พฺยญฺชนภาสิโต สาวเสสปาโฐ นิรวเสสปาโฐ นีโต เนยฺโยติฯ ตตฺร อเนกตฺถวตฺตา สนฺธายภาสิโต นาม ‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา’’ติอาทิ (ธ. ป. 294)ฯ เอกตฺถวตฺตา พฺยญฺชนภาสิโต นาม ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ตฺยาทิ (ธ. ป. 1, 2; เนตฺติ. 90, 92; เปฏโก. 14)ฯ สาวเสโส นาม ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’มิตฺยาทิ (มหาว. 54; สํ. นิ. 4.28)ฯ วิปรีโต นิรวเสโส นาม ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ตฺยาทิ (มหานิ. 156; ปฏิ. ม. 3.5)ฯ ยถา วจนํ, ตถา อวคนฺตพฺโพ นีโต นาม ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ตฺยาทิฯ ยุตฺติยา อนุสฺสริตพฺโพ เนยฺโย นาม ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว’’ตฺยาทิ (อ. นิ. 1.170)ฯ

อตฺโถปิ อเนกปฺปกาโร ปาฐตฺโถ สภาวตฺโถ เญยฺยตฺโถ ปาฐานุรูโป ปาฐานนุรูโป สาวเสสตฺโถ นิรวเสสตฺโถ นีตตฺโถ เนยฺยตฺโถตฺยาทิฯ ตตฺถ โย ตํตํสญฺญาปนตฺถมุจฺจารียเต ปาโฐ, ส ปาฐตฺโถ ‘‘สาตฺถํ สพฺยญฺชน’’มิตฺยาทีสุ (ปารา. 1; ที. นิ. 1.190) วิยฯ รูปารูปธมฺมานํ ลกฺขณรสาทิ สภาวตฺโถ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวตี’’ตฺยาทีสุ (วิภ. 489; สํ. นิ. 5.3) วิยฯ โย ญายมาโน หิตาย ภวติ, ส ญาตุมรหตฺตา เญยฺยตฺโถ ‘‘อตฺถวาที ธมฺมวาที’’ตฺเยวมาทีสุ (ที. นิ. 1.9, 194; 3.238; ม. นิ. 1.411) วิยฯ ยถาปาฐํ ภาสิโต ปาฐานุรูโป ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุราณกมฺม’’นฺติ (สํ. นิ. 4.146) ภควตา วุตฺตมโต จกฺขุมปิ กมฺมนฺติฯ พฺยญฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหยมาเนน วุตฺโต ปาฐานนุรูโปฯ

วชฺเชตพฺพํ กิญฺจิ อปริจฺจชิตฺวา ปริเสสํ กตฺวา วุตฺโต สาวเสสตฺโถ ‘‘จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. 4.60; มหานิ. 107) จ, ‘‘สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน’’ตฺยาทีสุ (ธ. ป. 129) วิยฯ วิปรีโต นิรวเสสตฺโถ ‘‘สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมญฺเจว ตุมฺหากญฺจ (ที. นิ. 2.155; มหา. 287; เนตฺติ. 114)ฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, โก มนฺตา โก สทฺธาตา…เป.… อญฺญตฺร ทิฏฺฐปเทหี’’ตฺยาทิ (อ. นิ. 7.66)ฯ สทฺทวเสเนว เวทนีโย นีตตฺโถ ‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺฐพฺพา จ มโนรมา’’ตฺยาทีสุ (สํ. นิ. 1.151, 165; มหาว. 33) วิยฯ สมฺมุติวเสน เวทิตพฺโพ เนยฺยตฺโถ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, วลาหกูปมาปุคฺคลา’’ตฺยาทีสุ วิย (อ. นิ. 4.101; ปุ. ป. 157)ฯ อาห จ –

‘‘โย อตฺโถ สทฺทโต เญยฺโย, นีตตฺถํ อิติ ตํ วิทู;

อตฺถสฺเสวาภิสามคฺคี, เนยฺยตฺโถ อิติ กถฺยเต’’ติฯ

เอวํ ปเภทคเต ปาฐตฺเถ วิชานาตีติ ปาฐตฺถวิทูฯ น สํหีรเต ปรปวาทีหิ ทีฆรตฺตํ ติตฺถวาเสเนตฺยสํหีโรฯ ภาวนายาคมาธิคมสมฺปนฺนตฺตา วตฺตุํ สกฺโกตีติ วตฺตา, สงฺเขปวิตฺถารนเยน เหตุทาหรณาทีหิ อวโพธยิตุํ สมตฺโถตฺยตฺโถฯ โสจยตฺยตฺตานํ ปเร เจติ สุจิ, ทุสฺสีลฺยทุทฺทิฏฺฐิมลวิรหิโตตฺยตฺโถฯ ทุสฺสีโล หิ อตฺตานมุปหนฺตุนาเทยฺยวาโจ จ ภวตฺยปตฺตาหาราจาโร อิว นิจฺจาตุโร เวชฺโชฯ ทุทฺทิฏฺฐิ ปรํ อุปหนฺติ, นาวสฺสํ นิสฺสโย จ ภวตฺยหิวาฬคหากุโล อิว กมลสณฺโฑฯ อุภยวิปนฺโน สพฺพถาปฺยนุปาสนีโย ภวติ คูถคตมิว ฉวาลาตํ คูถคโต วิย จ กณฺหสปฺโปฯ อุภยสมฺปนฺโน ปน สุจิ สพฺพถาปฺยุปาสนีโย เสวิตพฺโพ จ วิญฺญูหิ, นิรุปทฺทโว อิว รตนากโรฯ นาสฺส มจฺฉโรตฺยมจฺฉโร, อหีนาจริยมุฏฺฐีตฺยตฺโถฯ สุตฺตสุตฺตานุโลมาจริยวาทอตฺตโนมติสงฺขาตสฺส จตุกฺกสฺสาปริจฺจาคี, ตทตฺถสฺเสว พฺยาขฺยาเตตฺยตฺโถฯ อถ วา ปจฺจกฺขานุมานสทฺทตฺถาปตฺติปฺปเภทสฺส ปมาณจตุกฺกสฺสาปริจฺจาคีฯ

‘‘เอกํสวจนํ เอกํ, วิภชฺชวจนาปรํ;

ตติยํ ปฏิปุจฺเฉยฺย, จตุตฺถํ ปน ฐาปเย’’ติฯ –

เอวํ วุตฺตจตุกฺกสฺส วา อปริจฺจาคี; หิตุสฺสุโก อิติ โสตูนํ หิตาโยสฺสุโก, เตสมวโพธนํ ปติ ปตฺเถตี ตฺยตฺโถ; โส เอโส สุจิตฺตา ปิโย; จตุกฺกสฺส อปริจฺจาคิตฺตา ครุ; อสํหีรตฺตา ภาวนีโย; เทสกตฺตา วตฺตา; หิตุสฺสุกตฺตา วจนกฺขโม; ปาฐตฺถวิทุตฺตา คมฺภีรกถํ กตฺตา; อมจฺฉรตฺตา โน จฏฺฐาเน นิโยชโกติ;

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺฐาเน นิโยชโก’’ฯ (อ. นิ. 7.37; เนตฺติ. 113) –

อิติอภิหิโต เทสโก;

โสตา อิทานิ อภิธียเต –

ธมฺมาจริยครุ สทฺธา-ปญฺญาทิคุณมณฺฑิโต;

อสฐามาโย โสตาสฺส, สุเมโธ อมตามุโขฯ

ตตฺถ ธมฺมครุตฺตา กถํ น ปริภวติ, อาจริยครุตฺตา กถิกํ น ปริภวติ, สทฺธาปญฺญาทิคุณปฏิมณฺฑิตตฺตา อตฺตานํ น ปริภวติ, อสฐามายตฺตา อมตาภิมุขตฺตา จ อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ภวติ, สุเมธตฺตา โยนิโสมนสิกโรตีตฺยตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปญฺจหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สุณนฺโต สทฺธมฺมํ ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํฯ กตเมหิ ปญฺจหิ? น กถํ ปริโภติ, น กถิกํ ปริโภติ, น อตฺตานํ ปริโภติ, อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ธมฺมํ สุณาติ เอกคฺคจิตฺโต, โยนิโส จ มนสิ กโรตี’’ติ (อ. นิ. 5.151)ฯ

ตํลกฺขณปฺปตฺตตฺตา ภาวนา ภวติ สวนสฺเสตฺยุตฺโต โสตาฯ

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

อิทานิ อสฺสารมฺโภ – ตตฺถ โยติ อนิยมนิทฺเทโส, เตน วิสุทฺธชาติกุลโคตฺตาทีนํ กิเลสมลวิสุทฺธิยา, ปูชารหตาย วา อการณตํ ทสฺเสตฺวา โย โกจิ อิมิสฺสา สมนฺตปาสาทิกาย อาทิคาถาย นิทฺทิฏฺฐโลกนาถตฺตเหตุํ ยถาวุตฺตเหตุมูเลน ถิรตรํ อจลํ กตฺวา ยถาวุตฺตเหตุกาลํ อจฺจนฺตเมว ปูเรนฺโต อวสาเน ยถาวุตฺตเหตุผลํ สมฺปาเทตฺวา ยถาวุตฺตเหตุผลปฺปโยชนํ สาเธติ, โสว ปรมปูชารโหติ นิยเมติฯ

เอตฺตาวตา –

ภยสมฺโมหทุทฺทิฏฺฐิ-ปณาโม เนส สพฺพถา;

ปญฺญาปุพฺพงฺคโม เอโส, ปณาโมติ นิทสฺสิโตฯ

ตตฺร เหตูติ อติทุกฺกรานิ ติํสปารมิตาสงฺขาตานิ ปุญฺญกมฺมานิฯ ตานิ หิ อจฺจนฺตทุกฺเขน กสิเรน วจนปถาตีตานุภาเวน มหตา อุสฺสาเหน กรียนฺตีติ อติทุกฺกรานิ นามฯ อติทุกฺกรตฺตา เอว หิ เตสํ อติทุลฺลภํ โลเก อนญฺญสาธารณํ นาถตฺตสงฺขาตํ ผลํ ผลนฺติ, ตํ ตตฺถ เหตุผลํ; เหตุมูลํ นาม ยถาวุตฺตสฺส เหตุโน นิปฺผาทนสมตฺถา มหากรุณา, สา อาทิปณิธานโต ปฏฺฐาย ‘‘มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ยาว เหตุผลปฺปโยชนา, ตาว อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘สกานนา สคฺริวรา สสาครา,

คตา วินาสํ พหุโส วสุนฺธรา;

ยุคนฺตกาเล สลิลานลานิเล,

น โพธิสตฺตสฺส มหาตปา กุโต’’ติฯ

ยาย สมนฺนาคตตฺตา ‘‘นโม มหาการุณิกสฺส ตสฺสา’’ติ อาหฯ เหตุกาลํ นาม จตุอฏฺฐโสฬสอสงฺเขฺยยฺยาทิปฺปเภโท กาโล, ยํ สนฺธายาห ‘‘กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาล’’นฺติฯ ตตฺถ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํ ‘‘มาสํ อธีเต, ทิวสํ จรตี’’ติอาทีสุ วิยฯ กามญฺจ โส กาโล อสงฺเขฺยยฺยวเสน ปเมยฺโย วิญฺเญยฺโย, ตถาปิ กปฺปโกฏิวเสน อวิญฺเญยฺยตํ สนฺธาย ‘‘กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาล’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ กาลยตีติ กาโล, ขิปติ วิทฺธํสยติ สตฺตานํ ชีวิตมิติ อตฺโถฯ กล วิกฺเขเปฯ ตตฺถ กปฺปียติ สํกปฺปียติ สาสปปพฺพตาทีหิ อุปมาหิ เกวลํ สํกปฺปียติ, น มนุสฺสทิวสมาสสํวจฺฉราทิคณนาย คณียตีติ กปฺโปฯ

เอกนฺติอาทิคณนปถสฺส โกฏิภูตตฺตา โกฏิ, กปฺปานํ โกฏิโย กปฺปโกฏิโย ฯ ตาหิปิ น ปมียตีติ อปฺปเมยฺโย, ตํ อปฺปเมยฺยํฯ กโรนฺโตติ นานตฺถตฺตา ธาตูนํ ทานํ เทนฺโต, สีลํ รกฺขนฺโต, โลภกฺขนฺธโต นิกฺขมนฺโต, อตฺตหิตปรหิตาทิเภทํ ตํ ตํ ธมฺมํ ปชานนฺโต, วิวิเธน วายาเมน ฆเฏนฺโต วายมนฺโต, ตํ ตํ สตฺตาปราธํ ขมนฺโต, ปฏิญฺญาสมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ สจฺจายนฺโต, ตํ ตํ สตฺตหิตํ อธิฏฺฐหนฺโต, สกลโลกํ เมตฺตายนฺโต, มิตฺตามิตฺตาทิเภทํ ปกฺขปาตํ ปหาย ตํ ตํ สตฺตํ อชฺฌุเปกฺขนฺโต จาติ อตฺโถฯ เขทํ คโตติ อนนฺตปฺปเภทํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขํ อนุภวนฏฺเฐน คโต, สมฺปตฺโตตฺยตฺโถฯ สํสารทุกฺขญฺหิ สารีริกํ มานสิกญฺจ สุขํ เขทยติ ปาตยตีติ ‘‘เขโท’’ติ วุจฺจติฯ โลกหิตายาติ อิทํ ยถาวุตฺตเหตุผลปฺปโยชนนิทสฺสนํ, ‘‘สํสารทุกฺขานุภวนการณนิทสฺสน’’นฺติปิ เอเก –

‘‘‘ชาติสํสารทุกฺขานํ, คนฺตุํ สกฺโกปิ นิพฺพุติํ;

จิรลฺลิฏฺโฐปิ สํสาเร, กรุณาเยว เกวล’นฺติฯ –

จ วุตฺต’’นฺติ, ตมยุตฺตํฯ น หิ ภควา โลกหิตาย สํสารทุกฺขมนุภวติฯ น หิ กสฺสจิ ทุกฺขานุภวนํ โลกสฺส อุปการํ อาวหติฯ เอวํ ปเนตํ ทสฺเสติ ติํสปารมิตาปเภทํ เหตุํ, ปารมิตาผลภูตํ นาถตฺตสงฺขาตํ ผลญฺจฯ ยถา จาห ‘‘มมญฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 1.129; 5.2)ฯ ตตฺถ ภควา ยถาวุตฺตเหตูหิ สตฺตานํ วิเนยฺยภาวนิปฺผาทนปญฺญาพีชานิ วปิ, เหตุผเลน ปริปกฺกินฺทฺริยภาเวน ปรินิปฺผนฺนวิเนยฺยภาเว สตฺเต วินยิ, สํสารทุกฺขโต โมจยีติ อตฺโถฯ น เอวํ สํสารทุกฺเขน โลกสฺส อุปการํ กิญฺจิ อกาสิ, ตสฺมา กโรนฺโต อติทุกฺกรานิ โลกหิตายาติ สมฺพนฺโธฯ อิมิสฺสา โยชนาย สพฺพปฐมสฺส โพธิสตฺตสฺส อุปฺปตฺติกาลโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺตสฺส นาถตฺตสงฺขาตปารมิตาเหตุผลาธิคโม เวทิตพฺโพฯ โย นาโถติ หิ สมฺพนฺโธ อธิปฺเปโตฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส –

‘‘ยเทว ปฐมํ จิตฺต-มุปฺปนฺนํ ตว โพธเย;

ตฺวํ ตเทวสฺส โลกสฺส, ปูชิเก ปริวสิตฺถ’’ฯ –

อิติ วจนํ สาธกํฯ ปฐมจิตฺตสฺส ปารมิตาภาโว รุกฺขสฺส องฺกุรโต ปฏฺฐาย อุปฺปตฺติอุปมาย สาเธตพฺโพฯ