กงฺขาวิตรณี-อฏฺฐกถา

คนฺถารมฺภกถา

พุทฺธํ ธมฺมญฺจ สงฺฆญฺจ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

วนฺทิตฺวา วนฺทนามาน, ปูชาสกฺการภาชนํฯ

เถรวํสปฺปทีปานํ, ถิรานํ วินยกฺกเม;

ปุพฺพาจริยสีหานํ, นโม กตฺวา กตญฺชลีฯ

ปาโมกฺขํ อนวชฺชานํ, ธมฺมานํ ยํ มเหสินา;

มุขํ โมกฺขปฺปเวสาย, ปาติโมกฺขํ ปกาสิตํฯ

สูรเตน นิวาเตน, สุจิสลฺเลขวุตฺตินา;

วินยาจารยุตฺเตน, โสณตฺเถเรน ยาจิโตฯ

ตตฺถ สญฺชาตกงฺขานํ, ภิกฺขูนํ ตสฺส วณฺณนํ;

กงฺขาวิตรณตฺถาย, ปริปุณฺณวินิจฺฉยํฯ

มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ;

วตฺตยิสฺสามิ นาเมน, กงฺขาวิตรณิํ สุภนฺติฯ

นิทานวณฺณนา

ตตฺถ ปาติโมกฺขนฺติ ปอติโมกฺขํ อติปโมกฺขํ อติเสฏฺฐํ อติอุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ อิติ อิมินา วจนตฺเถน เอกวิธมฺปิ สีลคนฺถเภทโต ทุวิธํ โหติฯ ตถา หิ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติ (ม. นิ. 1.69; 3.75; วิภ. 508) จ ‘‘อาทิเมตํ มุขเมตํ ปมุขเมตํ กุสลานํ ธมฺมานํ, เตน วุจฺจติ ปาติโมกฺข’’นฺติ (มหาว. 135) จ อาทีสุ สีลํ ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติ, ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ โหนฺตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. 147; อ. นิ. 8.52; 10.33) คนฺโถ ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ สีลํ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมจยติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, อตฺตานุวาทาทีหิ วา ภเยหีติ ปาติโมกฺขํฯ คนฺโถ ปน ตสฺส ปาติโมกฺขสฺส โชตกตฺตา ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติฯ อาทิมฺหิ ปน วุตฺโต วจนตฺโถ อุภินฺนมฺปิ สาธารโณ โหติฯ

ตตฺถายํ วณฺณนา สีลปาติโมกฺขสฺสาปิ ยุชฺชติ คนฺถปาติโมกฺขสฺสาปิ, คนฺเถ หิ วณฺณิเต ตสฺส อตฺโถ วณฺณิโตว โหติฯ ตํ ปเนตํ คนฺถปาติโมกฺขํ ภิกฺขุปาติโมกฺขํ ภิกฺขุนิปาติโมกฺขนฺติ ทุวิธํ โหติ ฯ ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติอาทิกํ (มหาว. 134) ปญฺจหิ อุทฺเทสปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตํ ภิกฺขุปาติโมกฺขํ, ‘‘สุณาตุ เม, อยฺเย, สงฺโฆ’’ติอาทิกํ จตูหิ อุทฺเทสปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตํ ภิกฺขุนิปาติโมกฺขํฯ ตตฺถ ภิกฺขุปาติโมกฺเข ปญฺจ อุทฺเทสา นาม นิทานุทฺเทโส, ปาราชิกุทฺเทโส, สงฺฆาทิเสสุทฺเทโส, อนิยตุทฺเทโส , วิตฺถารุทฺเทโสติฯ ตตฺถ นิทานุทฺเทโส ตาว ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป.… อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺฐํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติอาทินา นเยน อวเสเส สุเตน สาวิเต อุทฺทิฏฺโฐ โหติฯ ปาราชิกุทฺเทสาทีนํ ปริจฺเฉทา นิทานสฺส อาทิโต ปฏฺฐาย ปาราชิกาทีนิ โอสาเปตฺวา โยเชตพฺพาฯ