สาวตฺถิยํ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ฉนฺทํ อทตฺวา ปกฺกมนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม เวมติกสฺส, อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสญฺญิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํฯ อธมฺมกมฺมสญฺญิสฺส ปน, โย จ ‘‘สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ วา ภวิสฺสนฺติ, อธมฺเมน วา วคฺเคน วา นกมฺมารหสฺส วา กมฺมํ กริสฺสนฺตี’’ติ (ปาจิ. 483) ญตฺวา, คิลาโน วา หุตฺวา, คิลานสฺส วา กรณีเยน, อุจฺจาราทีหิ วา ปีฬิโต, น จ กมฺมํ โกเปตุกาโม ‘‘ปุน ปจฺจาคมิสฺสามี’’ติ คจฺฉติ, ตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ วินิจฺฉยกถาย วตฺตมานตา, ธมฺมกมฺมตา, ธมฺมกมฺมสญฺญิตา, สมานสีมายํ ฐิตตา, สมานสํวาสกตา, โกเปตุกามตาย หตฺถปาสวิชหนนฺติ อิมาเนตฺถ ฉ องฺคานิฯ สมนุภาสนสมุฏฺฐานํ, กิริยากิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา

เอกาทสเม สมคฺเคน สงฺเฆนาติ สมานสํวาสเกน สมานสีมายํ ฐิเตน สงฺเฆน สทฺธิํ จีวรํ ทตฺวาฯ ยถาสนฺถุตนฺติ โย โย มิตฺตสนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตวเสน สนฺถุโต, ตสฺส ตสฺสาติ อตฺโถฯ ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ สงฺเฆน สทฺธิํ สยเมว เสนาสนปญฺญาปนาทิวเสน สมฺมตสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํฯ

ราชคเห ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยํ, จีวรํ ฐเปตฺวา อญฺญํ วิสฺสชฺชิยเวภงฺคิยํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ปจฺฉาขียนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, วิสฺสชฺชิยเวภงฺคิโย นาม ฐเปตฺวา ปญฺจ ครุภณฺฑานิ อวเสโสฯ

ราสิวเสน หิ ปญฺจ ครุภณฺฑานิ วุตฺตานิ, ตตฺถ อาราโม อารามวตฺถูติ เอกํ, วิหาโร วิหารวตฺถูติ ทุติยํ, มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนนฺติ ตติยํ, โลหกุมฺภี โลหภาณกํ โลหวารโก โลหกฏาหํ วาสิ ปรสุ กุฐารี กุทาโล นิขาทนนฺติ จตุตฺถํ, วลฺลิ เวฬุ มุญฺชํ ปพฺพชํ ติณํ มตฺติกา ทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑนฺติ ปญฺจมํฯ เอตานิ หิ ปญฺจ สงฺฆสนฺตกานิ เนว สงฺฆสฺส, น คณปุคฺคลานํ วิสฺสชฺเชตุํ วา วิภชิตุํ วา วฏฺฏนฺติ, วิสฺสชฺชิตวิภตฺตานิปิ สงฺฆิกาเนว โหนฺติฯ ถาวเรน ปน ถาวรํ, อิตเรน จ อกปฺปิเยน มหคฺฆกปฺปิเยน วา อิตรํ สงฺฆสฺส อุปการํ สลฺลกฺเขตฺวา กปฺปิยปริวตฺตเนน ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติ, วรเสนาสนาทีนํ สํรกฺขณตฺถํ ลามกานิ วิสฺสชฺเชตุํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปริภุญฺชิตุญฺจ วฏฺฏติฯ เอตฺถ จ ปุริเมสุ ตีสุ ราสีสุ อครุภณฺฑํ นาม กิญฺจิ นตฺถิ, จตุตฺเถ โลหกุมฺภี อรญฺชรสณฺฐานํ โลหภาณกํ โลหกฏาหนฺติ อิมานิ ตีณิ อนฺตมโส ปสตมตฺตอุทกคฺคณฺหนกานิปิ ครุภณฺฑานิฯ โลหวารโก ปน กาฬโลหตมฺพโลหกํสโลหวฏฺฏโลหานํ เยน เกนจิ กโต สีหฬทีเป ปาทคฺคณฺหนโก ภาเชตพฺโพ, ปาโท จ นาม มคธนาฬิยา ปญฺจนาฬิมตฺตํ คณฺหาติ, ตโต อติเรกํ ครุภณฺฑํ, อิมานิ ตาว ปาฬิยํ อาคตานิ โลหภาชนานิฯ

ปาฬิยํ ปน อนาคตานิปิ ภิงฺคารปฏิคฺคหอุฬุงฺกทพฺพิกฏจฺฉุปาติ ตฏฺฏกสรกสมุคฺคองฺคารกปลฺลธูมกฏจฺฉุอาทีนิ ขุทฺทกานิปิ ครุภณฺฑาเนว, อยปตฺโต อยถาลกํ ตมฺพโลหถาลกนฺติ อิมานิ ปน ภาชนียานิ, กํสโลหวฏฺฏโลหภาชนวิกติ สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏา วา วฏฺฏติ, ปุคฺคลิกปริโภเคน น วฏฺฏติฯ ฐเปตฺวา ปน ตํ ภาชนวิกติํ อญฺญสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ อญฺชนี อญฺชนิสลากา นตฺถุทานํ กณฺณมลหรณี สูจิ ขุทฺทโก ปิปฺผลิโก ขุทฺทกํ อารกณฺฏกํ กุญฺจิกา ตาฬํ กตฺตรยฏฺฐิ เวธโก ภินฺทิวาลโก ยถาตถาฆนกตโลหํวิปฺปกตโลหภณฺฑญฺจ สพฺพํ ภาชนียํฯ ธูมเนตฺตผาลทีปรุกฺขทีปกปลฺลิกโอลมฺพกทีปอิตฺถิปุริสติรจฺฉานรูปกานิ ปน อญฺญานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ, อนฺตมโส โลหขิลกํ อุปาทาย สพฺพานิปิ โลหภณฺฑานิ ครุภณฺฑานิเยว, อตฺตนา ลทฺธานิ ปริหริตฺวาปิ ปุคฺคลิกปริโภเคน น ปริภุญฺชิตพฺพานิ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติ, ติปุภณฺเฑปิ เอเสว นโยฯ ขีรปาสาณมยานิ ตฏฺฏกสรกาทีนิ ครุภณฺฑานิเยวฯ

ฆฏโก ปน เตลภาชนํ วา ปาทคฺคณฺหนกโต อติเรกเมว ครุภณฺฑํ, สุวณฺณรชตอารกูฏชาติผลิกภาชนานิ คิหิวิกฏานิปิ น วฏฺฏนฺติฯ เสนาสนปริโภเค ปน อามาสมฺปิ อนามาสมฺปิ สพฺพํ วฏฺฏติฯ

วาสิยาทีสุ ปน ยาย วาสิยา ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนอุจฺฉุตจฺฉนมตฺตโต อญฺญํ มหากมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, อยํ ภาชนียาฯ เสสา เยน เกนจิ อากาเรน กตา ครุภณฺฑํ, ปรสุ ปน อนฺตมโส เวชฺชานํ สิราเวธโกปิ ครุภณฺฑเมว, ตถา กุฐารีฯ ยา ปน อาวุธสงฺเขเปน กตา, อยํ อนามาสา, กุทาโล ทณฺฑพนฺธนิขาทนํ วา อครุภณฺฑํ นาม นตฺถิฯ สมฺมุญฺชนิทณฺฑขณนกํ ปน อทณฺฑกํ ผลมตฺตกเมว, ยํ สกฺกา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ, ตํ ภาชนียํฯ สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิตํ, เยหิ มนุสฺเสหิ วิหาเร วาสิอาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต เจ ฆเร ทฑฺเฒ วา วิลุตฺเต วา ‘‘เทถ โน, ภนฺเต, อุปกฺขเร, ปุน อาหริสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ทาตพฺพาฯ สเจ หรนฺติ, น วาเรตพฺพา, อนาหรนฺตาปิ น โจเทตพฺพาฯ

กมฺมารตฏฺฏการจุนฺทการนฬการมณิการปตฺตพนฺธกานํ อธิกรณิมุฏฺฐิสณฺฑาสตุลาทีนิ สพฺพานิ โลหมยานิ อุปกรณานิ สงฺเฆ ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑานิฯ ติปุโกฏฺฏกสุวณฺณการจมฺมการอุปกรเณสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส, ติปุโกฏฺฏกอุปกรเณสุ ติปุจฺเฉทนกสตฺถกํ, สุวณฺณการอุปกรเณสุ สุวณฺณจฺเฉทนกสตฺถกํ, จมฺมการอุปกรเณสุ กตปริกมฺมจมฺมจฺเฉทนขุทฺทกสตฺถนฺติ อิมานิ ภาชนียานิฯ นฺหาปิตตุนฺนการอุปกรเณสุปิ ฐเปตฺวา มหากตฺตริํ มหาสณฺฑาสํ มหาปิปฺผลิกญฺจ สพฺพํ วฏฺฏติ, อิตรานิ ครุภณฺฑานิฯ

วลฺลิอาทีสุ เวตฺตวลฺลิอาทิกา ยา กาจิ อฑฺฒพาหุปฺปมาณา วลฺลิ สงฺฆสฺส ทินฺนา วา ตตฺถชาตกา วา รกฺขิตโคปิตาว ครุภณฺฑํ, สา สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต สเจ อติเรกา โหติ, ปุคฺคลิกกมฺเมปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติ, สุตฺตมกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมมยา รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา วาเก จ นาฬิเกรหีเร จ วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วา สงฺฆสฺส สนฺตกา ครุภณฺฑํฯ สุตฺตํ ปน อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ มกจิวากนาฬิเกรหีรา จ ภาชนียา ฯ

เยหิ ปเนตานิ รชฺชุกาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต อตฺตโน กรณีเยน หรนฺตา น วาเรตพฺพาฯ

โย โกจิ อฏฺฐงฺคุลสูจิทณฺฑกมตฺโตปิ เวฬุ สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต ครุภณฺฑํ, โสปิ สงฺฆสฺส กมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรโก ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ ปาทคฺคณฺหนกเตลนาฬิ ปน กตฺตรยฏฺฐิ อุปาหนทณฺฑโก ฉตฺตทณฺโฑ ฉตฺตสลากาติ อิทเมตฺถ ภาชนียภณฺฑํ, ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพาฯ

มุญฺชญฺจ ปพฺพชญฺจ อวเสสญฺจ ฉทนติณํ มุฏฺฐิปฺปมาณมฺปิ ฉทนติณสงฺเขปคเตสุ ตาลปณฺณาทีสุ ยํกิญฺจิ เอกปณฺณมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถชาตกํ วา พหิอาราเม สงฺฆิเก ติณวตฺถุสฺมิํ ชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ครุภณฺฑํ, ตมฺปิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คเหตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา, อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณปิ ริตฺตกโปตฺถโก ครุภณฺฑเมวฯ

มตฺติกา ปกติมตฺติกา วา โหตุ ปญฺจวณฺณา วา สุธา วา สชฺชุรสกงฺคุฏฺฐสิเลสาทีสุ วา ยํกิญฺจิ ทุลฺลภฏฺฐาเน อาเนตฺวา วา ทินฺนํ ตตฺถชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ตาลปกฺกมตฺตํ ครุภณฺฑํ โหติ, ตมฺปิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ หิงฺคุหิงฺคุลกหริตาลมโนสิลญฺชนาทีนิ ปน ภาชนียานิฯ

ทารุภณฺเฑ โย โกจิ เวฬุมฺหิ วุตฺตปฺปมาโณ ทารุภณฺฑโก สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต ครุภณฺฑํ, อปิ จ สพฺพาปิ ทารุเวฬุจมฺมปาสาณาทิวิกติ ทารุภณฺเฑน สงฺคหิตา, ตตฺถ มญฺจปีเฐหิ อสงฺคหิตานิ อาสนฺทิกาทีนิ อนฺตมโส โจเฬน วา ปลาเลหิ วา ปณฺเณหิ วา กตปีฐํ อุปาทาย สพฺพานิ อาสนานิฯ

วงฺกผลกํ ทีฆผลกํ จีวรโธวนผลกํ ฆฏฺฏนผลกํ ฆฏฺฏนมุคฺคโร ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนคณฺฐิกา ทณฺฑมุคฺคโร นาวา อมฺพณํ รชนโทณิ อุทกปฏิจฺฉโก ทารุมโย วา ทนฺตมโย วา เวฬุมโย วา สปาทโกปิ อปาทโกปิ สมุคฺโค มญฺชูสา ปาทคฺคณฺหนกโต อติเรกปฺปมาโณ กรณฺโฑ อุทกโทณิ อุทกกฏาหํ อุฬุงฺโก กฏจฺฉุปานียสราวํ ปานียสงฺโขติ เอเตสุ ยํกิญฺจิ สงฺเฆ ทินฺนํ ครุภณฺฑํฯ สงฺขถาลกํ ปน ภาชนียํ, ตถา ทารุมโย อุทกตุมฺโพฯ

ปาทกถลิกมณฺฑลํ ทารุมยํ วา โหตุ โจฬปณฺณาทิมยํ วา สพฺพํ ครุภณฺฑํฯ อาธารโก ปตฺตปิธานํ ตาลวณฺฏํ พีชนี จงฺโกฏกํ ปจฺฉิ ยฏฺฐิสมฺมุญฺชนี มุฏฺฐิสมฺมุญฺชนีติ เอเตสุปิ ยํกิญฺจิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา ทารุเวฬุปณฺณจมฺมาทีสุ เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมวฯ

ถมฺภตุลาโสปานผลกาทีสุ ยํกิญฺจิ ทารุมยํ วา ปาสาณมยํ วา เคหสมฺภารูปคํ โย โกจิ กฏสารโก ยํกิญฺจิ ภูมตฺถรณํ ยํกิญฺจิ อกปฺปิยจมฺมํ, สพฺพํ สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ, ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏติฯ เอฬกจมฺมํ ปน ปจฺจตฺถรณคติกํ โหติ, ตมฺปิ ครุภณฺฑเมว, กปฺปิยจมฺมานิ ภาชนียานิ, กุรุนฺทิยํ ปน สพฺพํ มญฺจปฺปมาณํ จมฺมํ ครุภณฺฑนฺติ วุตฺตํฯ

อุทุกฺขลํ มุสลํ สุปฺปํ นิสทํ นิสทโปโต ปาสาณโทณิ ปาสาณกฏาหํ สพฺพํ กสิภณฺฑมฺปิ ครุภณฺฑํ, สพฺพํ จกฺกยุตฺตยานํ ครุภณฺฑเมวฯ มญฺจปีฐานํ ปาทา จ อฏนิโย จ วาสิปรสุอาทีนํ ทณฺฑา จาติ เอเตสุ ยํกิญฺจิ อนิฏฺฐิตํ ภาชนียํ, ตจฺฉิตมฏฺฐํ ปน ครุภณฺฑํ โหติ, อนุญฺญาตวาสิยา ทณฺโฑ ฉตฺตํ มุฏฺฐิปณฺณํ กตฺตรยฏฺฐิ อุปาหนา อรณิสหิตํ ธมฺมกรโณ ปาทคฺคณฺหนกโต อนติริตฺตํ อามลกตุมฺพํ อามลกฆโฏ ลาพุกตุมฺพํ ลาพุกฆโฏ วิสาณตุมฺพนฺติ สพฺพเมตํ ภาชนียํ, ตโต ปรํ ครุภณฺฑํฯ

หตฺถิทนฺโต วา ยํกิญฺจิ วิสาณํ วา อตจฺฉิตํ ยถาคตเมว ภาชนียํ, เตหิ กตมญฺจปีฐปาทาทีสุ ปุริมสทิโสว วินิจฺฉโยฯ ตจฺฉิตนิฏฺฐิโตปิ หิงฺคุกรณฺฑโก อญฺชนิกรณฺฑโก คณฺฐิกา วิโธ อญฺชนี อญฺชนิสลากา อุทกปุญฺฉนีติ อิทํ สพฺพํ ภาชนียเมวฯ

มตฺติกาภณฺเฑ สพฺพํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ ฆฏปิฐราทิกุลาลภาชนํ, ปตฺตกฏาหํ องฺคารกฏาหํ ธูมทานกํ ทีปรุกฺขโก ทีปกปลฺลิกา จยนิฏฺฐกา ฉทนิฏฺฐกา ถุปิกาติ สพฺพํ ครุภณฺฑํ, เอเตสุ ปน วุตฺตนเยสุ ครุภณฺเฑสุ ยํกิญฺจิ เวฬุอาทิํ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหนฺเตน สมกํ วา อติเรกํ วา ผาติกมฺมํ กตฺวา คเหตพฺพํฯ

ปาทคฺคณฺหนกโต อนติริตฺตปฺปมาโณ ปน ฆฏโก ปตฺโต ถาลกํ กญฺจนโก กุณฺฑิกาติ อิทเมตฺถ ภาชนียํ, ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺฐาสเมว ภชติฯ อิติ ยํ ภาชนียํ วิสฺสชฺชนียมฺปิ ตํ เอวํ วิสฺสชฺชิยเวภงฺคิยสงฺขาตํ อญฺญํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ขียนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อิตรํ ปน ทาตุเมว น วฏฺฏติฯ อิสฺสรวตาย เทนฺโต ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชติ, เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพฯ ยถา จ อญฺญํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ขียนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา สงฺเฆน อสมฺมตสฺส จีวรํ วา อญฺญํ วา ปริกฺขารํ ทตฺวา ขียนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว, อนุปสมฺปนฺเน สพฺพตฺถ ติกทุกฺกฏํฯ ปกติยา ปน ฉนฺทาทิวเสน (ปาจิ. 488) กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘โก อตฺโถ ตสฺส ทินฺเนน, ลทฺธาปิ วินิปาเตสฺสติ, น สมฺมา อุปเนสฺสตี’’ติ ขียนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ อุปสมฺปนฺนตา, ธมฺเมน ลทฺธสมฺมุติตา, สงฺเฆน สทฺธิํ วิกปฺปนุปคจีวรทานํ, ปจฺฉา ขียิตุกามตาย ขียนาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทฺวาทสเม สพฺพํ ติํสกกณฺเฑ ปริณามนสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมวฯ อยเมว หิ วิเสโส, ตตฺถ อตฺตโน ปริณามิตตฺตา นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, อิธ ปุคฺคลสฺส ปริณามิตตฺตา สุทฺธิกปาจิตฺติยนฺติฯ

ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺฐโมฯ

9. รตนวคฺโค