เมนู

10. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา

ทสเม ปถวินฺติ ทุวิธา ปถวี ชาตปถวี อชาตปถวีติฯ ตตฺถ ชาตปถวี สุทฺธมิสฺสปุญฺชวเสน ติวิธา, ตตฺถ สุทฺธปถวี นาม ปกติยา สุทฺธปํสุ วา สุทฺธมตฺติกา วาฯ มิสฺสปถวี นาม ยตฺถ ปํสุโต วา มตฺติกาโต วา ปาสาณสกฺขรกถลมรุมฺพวาลุกาสุ อญฺญตรสฺส ตติยภาโค โหติฯ ปุญฺชปถวี นาม ‘‘อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโฐ ปํสุปุญฺโช วา มตฺติกาปุญฺโช วา’’ติ (ปาจิ. 86) วุตฺตํ, วุตฺตลกฺขเณน ปน มิสฺสกปุญฺโชปิ ปิฏฺฐิปาสาเณ ฐิตสุขุมรชมฺปิ จ เทเว ผุสายนฺเต สกิํ ตินฺตํ จตุมาสจฺจเยน ตินฺโตกาโส ปุญฺชปถวิสงฺขเมว คจฺฉติฯ ติวิธาปิ เจสา ปถวี อุทฺธนปตฺตปจนาทิวเสน วา ยถา ตถา วา อทฑฺฒา ‘ชาตปถวี’ติ วุจฺจติ, ทฑฺฒา ปน วุตฺตปฺปมาณโต อธิกตรปาสาณาทิมิสฺสา วา อชาตปถวี นาม โหติ, โก ปน วาโท สุทฺธปาสาณาทิเภทายฯ ตตฺถ ยา ‘ชาตปถวี’ติ วุตฺตา, อยํ อกปฺปิยปถวีฯ โย ภิกฺขุ ตํ เอวรูปํ ปถวิํ สยํ ขณติ, ขณนเภทนวิเลขนปจนาทีหิ วิโกเปติ, ตสฺส ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํฯ โย ปน ขณาเปติ, วุตฺตนเยเนว วิโกปาเปติ, ตสฺส ‘‘อิมํ ปเทส’’นฺติ วา ‘‘อิมํ ปถวิ’’นฺติ วา เอวํ นิยเมตฺวา ‘‘ขณ, ภินฺทา’’ติอาทินา นเยน อาณาเปนฺตสฺส อาณตฺติยา ทุกฺกฏํ, สกิํ อาณตฺเต ทิวสมฺปิ ขณนฺเต อาณาปกสฺส เอกเมว ปาจิตฺติยํ, สเจ อิตโร ปุนปฺปุนํ อาณาเปติ, วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํฯ

อาฬวิยํ อาฬวเก ภิกฺขู อารพฺภ ปถวิขณนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, สาณตฺติกํ, ปถวิยา เวมติกสฺส, อปถวิยา ปถวิสญฺญิโน เจว เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํฯ โอกาสํ อนิยเมตฺวา ‘‘โปกฺขรณิํ ขณ, อาวาฏํ ขณ, กนฺทํ ขณา’’ติอาทีนิ ภณนฺตสฺส, อาตเปน สุสฺสิตฺวา ผลิตกทฺทมํ วา โคกณฺฏกํ วา เหฏฺฐา ปถวิยา อสมฺพทฺธํ ภิชฺชิตฺวา ปติตนทิตฏํ วา มหนฺตมฺปิ นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑนฺติเอวมาทีนิ สพฺพญฺจ อชาตปถวิํ วิโกเปนฺตสฺส, ‘‘อิมสฺส ถมฺภสฺส อาวาฏํ ชาน , มตฺติกํ เทหิ, มตฺติกํ อาหร, ปํสุนา เม อตฺโถ, มตฺติกํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติ ภณนฺตสฺส, อสญฺจิจฺจ รุกฺขาทิปวฏฺฏเนน ภินฺทนฺตสฺส, อสติยา ปาทงฺคุฏฺฐกาทีหิ วิเลขนฺตสฺส, ชาตปถวิภาวํ วา, ‘‘ขณามิ วา อห’’นฺติ อชานนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ ชาตปถวี, ปถวิสญฺญิตา, ขณนขณาปนานํ อญฺญตรนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิฯ สมุฏฺฐานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติฯ

ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มุสาวาทวคฺโค ปฐโมฯ

2. ภูตคามวคฺโค

1. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา

ภูตคามวคฺคสฺส ปฐเม ภูตคามปาตพฺยตายาติ เอตฺถ ภวนฺติ อเหสุญฺจาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ ชาตา วฑฺฒิตา จาติ อตฺโถฯ คาโมติ ราสิ, ภูตานํ คาโม, ภูตา เอว วา คาโมติ ภูตคาโม, ปติฏฺฐิตหริตติณรุกฺขาทีนเมตํ อธิวจนํฯ ปาตพฺยสฺส ภาโว ปาตพฺยตา, เฉทนเภทนาทีหิ ยถารุจิ ปริภุญฺชิตพฺพตาติ อตฺโถ, ตสฺสํ ภูตคามปาตพฺยตาย, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, ภูตคามปาตพฺยตาเหตุ ภูตคามสฺส เฉทนาทิปจฺจยา ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถฯ ตสฺมา โย ภิกฺขุ ปถวิอุทกปาการาทีสุ ยตฺถกตฺถจิ ชาตํ อสุกฺขํ อนฺตมโส อติสุขุมติณมฺปิ สาสปพีชกเสวาลมฺปิ อุทฺธรณจฺเฉทนวิชฺฌนาทีหิ วิโกเปติ วา ปถวิขณเน วุตฺตนเยน วิโกปาเปติ วา ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติฯ

อาฬวิยํ อาฬวเก ภิกฺขู อารพฺภ รุกฺขฉินฺทนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, สาธารณปญฺญตฺติ, สาณตฺติกํ, ภูตคามโต วิโยชิตมูลพีชขนฺธพีชผลุพีชอคฺคพีชพีชพีชานํ อญฺญตรํ ภาชนคตํ วา ราสิกตํ วา ภูมิยํ โรปิตมฺปิ นิกฺขนฺตมูลมตฺตํ วา นิกฺขนฺตองฺกุรมตฺตํ วา สเจปิสฺส วิทตฺถิมตฺตา ปตฺตวฏฺฏิ นิคฺคจฺฉติ, อนิกฺขนฺเต วา มูเล นิกฺขนฺเต วา มูเล ยาว องฺกุโร หริโต น โหติ, ตาว ตํ วิโกเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา ภูตคามพีชคาเม เวมติกสฺส, อภูตคามพีชคาเม ภูตคามพีชคามสญฺญิโน เจว เวมติกสฺส จฯ อุภยตฺถ ปน อตถาสญฺญิสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติ, อสญฺจิจฺจ อสติยา อชานิตฺวา วา วิโกเปนฺตสฺส, ‘อิมํ รุกฺข’นฺติ เอวํ อนิยเมตฺวา ‘‘รุกฺขํ ฉินฺท, วลฺลิํ ฉินฺทา’’ติอาทีนิ ภณนฺตสฺส, ‘‘อิมํ ปุปฺผํ วา ผลํ วา ชาน, อิมํ เทหิ, อิมํ อาหร, อิมินา เม อตฺโถ, อิมํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติ ภณนฺตสฺส จ อนาปตฺติฯ เอวํ กปฺปิยวจเนน ภูตคามโต วิโยชิตํ ปน พีชชาตํ ปุน ปิ ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ กาเรตฺวาว ปริภุญฺชิตพฺพํฯ เอวญฺหิสฺส พีชคามปริโมจนมฺปิ กตํ โหติฯ

กปฺปิยํ กโรนฺเตน ปน อคฺคินา วา นเขน วา สตฺเถน วา กตฺตพฺพํ, อคฺคินา กโรนฺเตน จ เยน เกนจิ อคฺคินา เอกเทเส ผุสนฺเตน ‘กปฺปิย’นฺติ วตฺวาว กาตพฺพํฯ สตฺเถน กโรนฺเตน ยสฺส กสฺสจิ ติขิณสตฺถสฺส อนฺตมโส สูจินขจฺเฉทนาทีนมฺปิ ตุณฺเฑน วา ธาราย วา เวธํ วา เฉทํ วา ทสฺเสนฺเตน ตเถว กาตพฺพํฯ นเขน กโรนฺเตน ฐเปตฺวา โคมหิํสาทีนํ ขุเร เยน เกนจิ อปูตินา มนุสฺสานํ วา ติรจฺฉานานํ วา นเขน อนฺตมโส ฉินฺทิตฺวา อาหเฏนาปิ สตฺเถ วุตฺตนเยเนว กาตพฺพํฯ ตตฺถ สเจปิ พีชานํ ปพฺพตมตฺโต ราสิ, รุกฺขสหสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา เอกาพทฺธํ, อุจฺฉูนํ วา มหาภาโร พนฺธิตฺวา ฐปิโต โหติ, เอกสฺมิํ พีเช วา รุกฺขสาขาย วา อุจฺฉุมฺหิ วา กปฺปิเย กเต สพฺพํ กตํ โหติฯ อุจฺฉุํ ‘‘กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ เตหิ สทฺธิํ พทฺธํ ทารุกํ วิชฺฌติ, วฏฺฏติเยวฯ สเจ ปน ยาย วลฺลิยา ภาโร พทฺโธ, ตํ วิชฺฌติ, น วฏฺฏติฯ