เมนู

3. ตติยปาราชิกวณฺณนา

ตติเย สญฺจิจฺจาติ สํเจเตตฺวา สทฺธิํ เจเตตฺวาฯ ‘‘ปาโณ’’ติสญฺญาย สทฺธิํเยว ‘‘วธามิ น’’นฺติ วธกเจตนาย เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวาฯ มนุสฺสวิคฺคหนฺติ กลลโต ปฏฺฐาย ชีวมานกมนุสฺสชาติกสรีรํฯ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ กลลกาเลปิ ตาปนมทฺทเนหิ วา เภสชฺชสมฺปทาเนน วา ตโต วา อุทฺธมฺปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน ชีวิตา วิโยเชยฺยฯ อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ปาโณ เวทิตพฺโพ, ปาณาติปาโต เวทิตพฺโพ, ปาณาติปาตี เวทิตพฺโพ, ปาณาติปาตสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปาโณติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ปาณาติปาโตติ ยาย เจตนาย ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคํ สมุฏฺฐาเปติ, สา เจตนาฯ ปาณาติปาตีติ วุตฺตเจตนาย สมงฺคิปุคฺคโลฯ ปาณาติปาตสฺส ปโยโคติ ปาณาติปาตสฺส ฉ ปโยคา สาหตฺถิโก นิสฺสคฺคิโย อาณตฺติโก ถาวโร วิชฺชามโย อิทฺธิมโยติ ฯ ตตฺถ สาหตฺถิโกติ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณํฯ นิสฺสคฺคิโยติ ทูเร ฐิตํ มาเรตุกามสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา อุสุสตฺติยนฺตปาสาณาทีนํ นิสฺสชฺชนํฯ ตตฺถ เอเกโก อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโต ทุวิโธฯ ตตฺถ อุทฺทิสฺสเก ยํ อุทฺทิสฺส ปหรติ, ตสฺเสว มรเณน กมฺมพทฺโธฯ ‘‘โย โกจิ มรตู’’ติ เอวํ อนุทฺทิสฺสเก ปหารปฺปจฺจยา ยสฺส กสฺสจิ มรเณน กมฺมพทฺโธฯ อุภยตฺถาปิ จ ปหริตมตฺเต วา มรตุ, ปจฺฉา วา เตเนว โรเคน, ปหริตกฺขเณเยว กมฺมพทฺโธฯ อาณตฺติโกติ ‘‘อสุกํ นาม มาเรหี’’ติ อญฺญํ อาณาเปนฺตสฺส อาณาปนํฯ

ตตฺถ –

วตฺถุ กาโล จ โอกาโส, อาวุธํ อิริยาปโถ;

กฺริยาวิเสโสติ อิเม, ฉ อาณตฺติ นิยามกาฯ

ตตฺถ วตฺถูติ ปุคฺคโลฯ ยญฺหิ ปุคฺคลํ ‘‘มาเรหี’’ติ อาณตฺโต สเจ ตเมว มาเรติ, อาณาปกสฺส อาปตฺติฯ อถ อญฺญํ มาเรติ, ตํมญฺญมาโน วา อญฺญํ มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจติฯ ‘‘อิมํ มาเรหี’’ติ อาณตฺเต ปน อาณาปกสฺส ทุกฺกฏํฯ กาโลติ ปุเรภตฺตาทิกาโลฯ สเจ หิ ‘‘ปุเรภตฺตํ มาเรหี’’ติ อาณตฺโต ปุเรภตฺตเมว มาเรติ, อาณาปกสฺส อาปตฺติฯ อถ ยํ ปุเรภตฺตํ นิยามิตํ, ตโต ปจฺฉา วา ปุเร วา มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

ถาวโรติ อสํหาริเมน อุปกรเณน มาเรตุกามสฺส โอปาตกฺขณนํ อปสฺเสนสํวิธานํ อสิอาทีนํ อุปนิกฺขิปนํ ตฬากาทีสุ วิสสมฺปโยชนํ รูปูปหาโรติเอวมาทิฯ วุตฺตนเยเนว เจตฺถาปิ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภโท เวทิตพฺโพฯ วิชฺชามโยติ มารณตฺถํ วิชฺชาปริชปฺปนํฯ อิทฺธิมโยติ กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยา ปโยชนํฯ

สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยาติ เอตฺถ หรตีติ หารกํ, กิํ หรติ? ชีวิตํฯ อถ วา หริตพฺพนฺติ หารกํ, อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สตฺถญฺจ ตํ หารกญฺจาติ สตฺถหารกํฯ อสฺสาติ มนุสฺสวิคฺคหสฺสฯ ปริเยเสยฺยาติ ยถา ลภติ, ตถา กเรยฺย, อุปนิกฺขิเปยฺยาติ อตฺโถฯ เอเตน ถาวรปโยคํ ทสฺเสติฯ อิตรถา หิ ปริยิฏฺฐิมตฺเตเยว ปาราชิโก ภเวยฺย, น เจตํ ยุตฺตํฯ ปทภาชเน ปนสฺส พฺยญฺชนํ อนาทิยิตฺวา ยํ เอตฺถ ถาวรปโยคสงฺคหิตํ สตฺถํ, ตเทว ทสฺเสตุํ ‘‘อสิํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยาติ วาจาย วา ตาลปณฺณาทีสุ ลิขิตฺวา วา ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยน มรเณ คุณํ ปกาเสยฺยฯ เอเตน ยถา ‘‘อทินฺนาทาเน อาทิเยยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปริยายกถาย มุจฺจติ, นยิธ, เอวํ ‘‘สํวณฺเณยฺยา’’ติ วจนโต ปน อิธ ปริยายกถายปิ น มุจฺจตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มรณาย วา สมาทเปยฺยาติ ‘‘สตฺถํ วา อาหรา’’ติอาทินา (ปารา. 172) นเยน มรณตฺถาย อุปายํ คาหาเปยฺยฯ เอเตน อาณตฺติกปฺปโยคํ ทสฺเสติฯ อมฺโภ ปุริสาติ อาลปนเมตํฯ กิํ ตุยฺหิมินาติอาทิ สํวณฺณนาการนิทสฺสนํฯ อิติ จิตฺตมโนติ อิติ จิตฺโต อิติ มโนฯ ‘‘มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติเอตฺถ วุตฺตมรณจิตฺโต มรณมโนติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘มโน’’ติอิทํ จิตฺตสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ เตเนวสฺส ปทภาชเน ‘‘ยํ จิตฺตํ ตํ มโน’’ติ (ปารา. 172) อาหฯ จิตฺตสงฺกปฺโปติ วิจิตฺตสงฺกปฺโปฯ เอตฺถาปิ อิติ-สทฺโท อาหริตพฺโพฯ ‘‘สงฺกปฺโป’’ติ จ สํวิทหนมตฺตสฺเสตํ นามํ, น วิตกฺกสฺเสวฯ ตญฺจ สํวิทหนํ อิมสฺมิํ อตฺเถ สญฺญาเจตนาธิปฺปาเยหิ สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘อิติ จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ ‘‘มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติเอตฺถ วุตฺตมรณสญฺญี มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโยติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปทภาชเนปิ หิ อยเมว นโย ทสฺสิโต ฯ เอเตน มรณจิตฺตาทีหิ วินา ‘‘เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, วีริยมารภโต ทฬฺห’’นฺติอาทินา (ธ. ป. 112) นเยน ธมฺมํ ภาสนฺตสฺส สํวณฺณนา นาม น โหตีติ ทสฺเสติฯ อเนกปริยาเยนาติ นานปฺปกาเรน อุจฺจาวเจน การเณนฯ ปุน มรณวณฺณนฺติอาทิ นิคมนวจนํฯ ปาราชิโก โหตีติ ตงฺขณูปปนฺนมฺปิ มนุสฺสวิคฺคหํ วุตฺตนเยน ชีวิตา โวโรเปนฺโต ปาราชิโก โหตีติฯ

เวสาลิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อญฺญมญฺญํ ชีวิตา โวโรปนวตฺถุสฺมิํ ปญฺญตฺตํ, ‘‘มรณวณฺณํ วา’’ติ อยเมตฺถ อนุปญฺญตฺติ, สาธารณปญฺญตฺติ, สาณตฺติกํ, มารณตฺถาย โอปาตกฺขณนาทีสุ ทุกฺกฏํ, อโนทิสฺส ขเต โอปาเต ยสฺส กสฺสจิ ปตเนปิ ทุกฺกฏํ, ยกฺขเปตติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหานํ ติรจฺฉานคตสฺส จ ทุกฺขุปฺปตฺติยํ ทุกฺกฏเมว, มนุสฺสชาติกสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยํ ถุลฺลจฺจยํ, ตถา ยกฺขาทีนํ มรเณ, ติรจฺฉานคตมรเณ ปน ปาจิตฺติยํ, มนุสฺสมรเณ ปาราชิกนฺติฯ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ปโยคเภทวเสน อาปตฺติเภโท เวทิตพฺโพฯ อสญฺจิจฺจ มาเรนฺตสฺส อชานนฺตสฺส นมรณาธิปฺปายสฺส อุมฺมตฺตกาทีนญฺจ อนาปตฺติฯ ตตฺถ อสญฺจิจฺจาติ ‘‘อิมินา อุปกฺกเมน อิมํ มาเรมี’’ติ อเจเตตฺวา กเตน อุปกฺกเมน มุสลุสฺสาปนวตฺถุสฺมิํ (ปารา. 180 อาทโย) วิย ปเร มเตปิ อนาปตฺติฯ อชานนฺตสฺสาติ ‘‘อิมินา อยํ มริสฺสตี’’ติ อชานนฺตสฺส อุปกฺกเมน วิสคตปิณฺฑปาตวตฺถุสฺมิํ (ปารา. 181) วิย ปเร มเตปิ อนาปตฺติฯ นมรณาธิปฺปายสฺสาติ มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺส อุปกฺกเมน เภสชฺชวตฺถุสฺมิํ (ปารา. 187) วิย ปเร มเตปิ อนาปตฺติฯ เอวํ อสญฺจิจฺจาติอาทีสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ สีลวิปตฺติ, มนุสฺสชาติกปาโณ, ปาณสญฺญิตา, วธกจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ อิมาเนตฺถ ปญฺจ องฺคานิฯ อทินฺนาทานสมอุฏฺฐานํ, กิริยํ, สญฺญาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติฯ

ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา

จตุตฺเถ อนภิชานนฺติ สกสนฺตาเน อนุปฺปนฺนตฺตา อตฺตนิ อตฺถิภาวํ อชานนฺโตฯ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมนฺติ อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนญฺเจว อริยานญฺจ ธมฺมํฯ อตฺตุปนายิกนฺติ อตฺตนิ ตํ อุปเนติ ‘‘มยิ อตฺถี’’ติ สมุทาจรนฺโต, อตฺตานํ วา ตตฺถ อุปเนติ ‘‘อหํ เอตฺถ สนฺทิสฺสามี’’ติ สมุทาจรนฺโตติ อตฺตุปนายิโก, ตํ อตฺตุปนายิกํฯ เอวํ กตฺวา สมุทาจเรยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อลมริยญาณทสฺสนนฺติเอตฺถ มหคฺคตโลกุตฺตรปญฺญา ชานนฏฺเฐน ญาณํ, จกฺขุนา จ ทิฏฺฐมิว ธมฺมํ ปจฺจกฺขกรณโต ทสฺสนตฺเถน ทสฺสนนฺติ ญาณทสฺสนํ, อริยํ วิสุทฺธํ อุตฺตมํ ญาณทสฺสนนฺติ อริยญาณทสฺสนํ, อลํ ปริยตฺตํ กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ อริยญาณทสฺสนเมตฺถ ฌานาทิเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม, อลํ วา อริยญาณทสฺสนมสฺสาติ อลมริยญาณทสฺสโน, ตํ อลมริยญาณทสฺสนํฯ สมุทาจเรยฺยาติ วุตฺตปฺปการเมตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อตฺตุปนายิกํ กตฺวา กาเยน วา วาจาย วา ตทุภเยน วา วิญฺญุสฺส มนุสฺสชาติกสฺส อาโรเจยฺยฯ อิติ ชานามิ อิติ ปสฺสามีติ สมุทาจรณาการทสฺสนเมตํ, อตฺตุปนายิกญฺหิ กตฺวา วินา อญฺญาปเทเสน สมุทาจรนฺโต เอวํ สมุทาจรติ, ตสฺมา ยฺวายํ ปทภาชเน (ปารา. 209) ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิํ, สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโน’’ติอาทิเภโท วุตฺโต, โส สพฺโพ อิเธว สงฺคหํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺโพฯ ‘‘อิติ ชานามิ อิติ ปสฺสามี’’ติ หิ วทนฺโต น ยิทํ วจนมตฺตเมว วทติ, อถ โข ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อยํ ธมฺโม มยิ อตฺถี’’ติ ทีเปติ, ‘‘สมาปชฺชิ’’นฺติอาทีนิ จ วทนฺเตน หิ สมาปชฺชนาทีหิ การเณหิ อตฺถิตา ทีปิตา โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ยฺวายํ ปทภาชเน ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิํ, สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโนติอาทิเภโท วุตฺโต, โส สพฺโพ อิเธว สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติฯ ตโต อปเรน สมเยนาติ ตโต อาโรจิตกาลโต อญฺญตรสฺมิํ กาเลฯ อิติ อาปตฺติปฏิชานนกาลทสฺสนเมตํ, อยํ ปน อาโรจิตกฺขเณว อาปตฺติํ อาปชฺชติฯ อาปตฺติํ ปน อาปนฺโน ยสฺมา ปเรน โจทิโต วา อโจทิโต วา ปฏิชานาติ, ตสฺมา ‘‘สมนุคฺคาหียมาโน วา อสมนุคฺคาหียมาโน วา’’ติ วุตฺตํฯ อาปนฺโนติ อาโรจิตกฺขเณเยว ปาราชิกํ อาปนฺโนฯ