ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว , สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท โน อามิสทายาโท’ติ, สาริปุตฺตเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท โน อามิสทายาโท’ติฯ สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ สมฺมเทว อนุปฺปวตฺเตตี’’ติฯ

อิทมโวจ ภควาฯ อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ

อนุปทสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ปฐมํฯ

2. ฉพฺพิโสธนสุตฺตํ

[98] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อญฺญํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติฯ ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ภาสิตํ เนว อภินนฺทิตพฺพํ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพํฯ อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ – ‘จตฺตาโรเม, อาวุโส, โวหารา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตาฯ กตเม จตฺตาโร? ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐวาทิตา, สุเต สุตวาทิตา, มุเต มุตวาทิตา, วิญฺญาเต วิญฺญาตวาทิตา – อิเม โข, อาวุโส, จตฺตาโร โวหารา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตาฯ

กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิเมสุ จตูสุ โวหาเรสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทญฺญาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘ทิฏฺเฐ โข อหํ , อาวุโส, อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรามิฯ สุเต โข อหํ, อาวุโส…เป.… มุเต โข อหํ, อาวุโส… วิญฺญาเต โข อหํ, อาวุโส, อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรามิฯ เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิเมสุ จตูสุ โวหาเรสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติฯ ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํฯ ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตริํ ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพฯ

[99] ‘‘‘ปญฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตาฯ กตเม ปญฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธ – อิเม โข, อาวุโส, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตาฯ กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทญฺญาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘รูปํ โข อหํ, อาวุโส, อพลํ วิราคุนํ [วิราคํ (สี. ปี.), วิราคุตํ (ฏีกา)] อนสฺสาสิกนฺติ วิทิตฺวา เย รูเป อุปายูปาทานา [อุปยูปาทานา (ก.)] เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิฯ เวทนํ โข อหํ, อาวุโส…เป.… สญฺญํ โข อหํ, อาวุโส… สงฺขาเร โข อหํ, อาวุโส… วิญฺญาณํ โข อหํ, อาวุโส, อพลํ วิราคุนํ อนสฺสาสิกนฺติ วิทิตฺวา เย วิญฺญาเณ อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิฯ เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิเมสุ ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติฯ ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ, อนุโมทิตพฺพํฯ ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตริํ ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพฯ

[100] ‘‘‘ฉยิมา , อาวุโส, ธาตุโย เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตาฯ กตมา ฉ? ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิญฺญาณธาตุ – อิมา โข, อาวุโส, ฉ ธาตุโย เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตาฯ กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทญฺญาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘ปถวีธาตุํ โข อหํ, อาวุโส, น อตฺตโต อุปคจฺฉิํ, น จ ปถวีธาตุนิสฺสิตํ อตฺตานํฯ เย จ ปถวีธาตุนิสฺสิตา อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิฯ อาโปธาตุํ โข อหํ, อาวุโส…เป.… เตโชธาตุํ โข อหํ, อาวุโส… วาโยธาตุํ โข อหํ, อาวุโส… อากาสธาตุํ โข อหํ, อาวุโส… วิญฺญาณธาตุํ โข อหํ, อาวุโส, น อตฺตโต อุปคจฺฉิํ, น จ วิญฺญาณธาตุนิสฺสิตํ อตฺตานํฯ เย จ วิญฺญาณธาตุนิสฺสิตา อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิฯ เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต, เอวํ ปสฺสโต อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติฯ ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ, อนุโมทิตพฺพํฯ ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตริํ ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพฯ

[101] ‘‘‘ฉ โข ปนิมานิ, อาวุโส, อชฺฌตฺติกพาหิรานิ [อชฺฌตฺติกานิ พาหิรานิ (สฺยา. กํ. ปี.)] อายตนานิ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตานิฯ กตมานิ ฉ? จกฺขุ เจว รูปา จ, โสตญฺจ สทฺทา จ, ฆานญฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺฐพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ – อิมานิ โข, อาวุโส, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตานิฯ

กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทญฺญาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘จกฺขุสฺมิํ, อาวุโส, รูเป จกฺขุวิญฺญาเณ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที [นนฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ยา ตณฺหา เย จ อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิฯ โสตสฺมิํ, อาวุโส, สทฺเท โสตวิญฺญาเณ…เป.… ฆานสฺมิํ, อาวุโส, คนฺเธ ฆานวิญฺญาเณ… ชิวฺหาย, อาวุโส, รเส ชิวฺหาวิญฺญาเณ… กายสฺมิํ, อาวุโส, โผฏฺฐพฺเพ กายวิญฺญาเณ… มนสฺมิํ, อาวุโส, ธมฺเม มโนวิญฺญาเณ มโนวิญฺญาณวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย จ อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิฯ เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติฯ ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํฯ ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตริํ ปญฺโห ปุจฺฉิตพฺโพฯ

[102] ‘‘‘กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหํการมมํการมานานุสยา สมูหตา’ติ [สุสมูหตาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]? ขีณาสวสฺส , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทญฺญาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘ปุพฺเพ โข อหํ, อาวุโส, อคาริยภูโต สมาโน อวิทฺทสุ อโหสิํฯ ตสฺส เม ตถาคโต วา ตถาคตสาวโก วา ธมฺมํ เทเสสิฯ ตาหํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภิํฯ โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิํ – สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชาฯ นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํฯ

ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’’’นฺติฯ

‘‘โส โข อหํ, อาวุโส, อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย, อปฺปํ วา ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิํฯ โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อโหสิํ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหาสิํฯ อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต อโหสิํ ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหาสิํฯ อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี อโหสิํ อาราจารี วิรโต เมถุนา คามธมฺมาฯ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต อโหสิํ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺสฯ ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต อโหสิํ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย; อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา อโหสิํฯ ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต อโหสิํ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา อโหสิํฯ สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต อโหสิํ; กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา อโหสิํ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสํหิตํฯ

‘‘โส พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต อโหสิํ, เอกภตฺติโก อโหสิํ รตฺตูปรโต วิรโต วิกาลโภชนาฯ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต อโหสิํฯ มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺฐานา ปฏิวิรโต อโหสิํฯ อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรโต อโหสิํฯ

ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสิํ, อามกธญฺญปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสิํ, อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสิํ; อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสิํ, ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสิํ, อเชฬกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสิํ, กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสิํ , หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสิํ, เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสิํฯ ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคา ปฏิวิรโต อโหสิํ, กยวิกฺกยา ปฏิวิรโต อโหสิํ, ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรโต อโหสิํ, อุกฺโกฏนวญฺจนนิกติสาจิโยคา ปฏิวิรโต อโหสิํ, เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา ปฏิวิรโต อโหสิํฯ

‘‘โส สนฺตุฏฺโฐ อโหสิํ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตนฯ โส เยน เยเนว [เยน เยน จ (ก.)] ปกฺกมิํ สมาทาเยว ปกฺกมิํฯ เสยฺยถาปิ นาม ปกฺขี สกุโณ เยน เยเนว เฑติ สปตฺตภาโรว เฑติ; เอวเมว โข อหํ, อาวุโส; สนฺตุฏฺโฐ อโหสิํ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตนฯ โส เยน เยเนว ปกฺกมิํ สมาทาเยว ปกฺกมิํฯ โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อนวชฺชสุขํ ปฏิสํเวเทสิํฯ

[103] ‘‘โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี อโหสิํ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชิํ ; รกฺขิํ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชิํฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี อโหสิํ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชิํ; รกฺขิํ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชิํฯ โส อิมินา อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อพฺยาเสกสุขํ ปฏิสํเวเทสิํฯ

‘‘โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี อโหสิํ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี อโหสิํ, สมิญฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี อโหสิํ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี อโหสิํ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี อโหสิํ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี อโหสิํ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี อโหสิํฯ

‘‘โส อิมินา จ อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, (อิมาย จ อริยาย สนฺตุฏฺฐิยา สมนฺนาคโต,) [ปสฺส ม. นิ. 1.296 จูฬหตฺถิปโทปเม] อิมินา จ อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต, อิมินา จ อริเยน สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชิํ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชํฯ โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต นิสีทิํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ

‘‘โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหาสิํ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธสิํฯ พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหาสิํ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธสิํฯ ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหาสิํ อาโลกสญฺญี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธสิํฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหาสิํ อชฺฌตฺตํ, วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธสิํฯ วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหาสิํ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธสิํฯ

[104] ‘‘โส อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสิํฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป.… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสิํฯ

‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยญาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมสิํฯ โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ; อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ, อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํ, อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ อพฺภญฺญาสิํฯ

ตสฺส เม เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถः วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ อโหสิฯ ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อพฺภญฺญาสิํฯ เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหํการมมํการมานานุสยา สมูหตา’’ติ ฯ ‘‘ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํฯ ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘ลาภา โน, อาวุโส, สุลทฺธํ โน, อาวุโส, เย มยํ อายสฺมนฺตํ ตาทิสํ สพฺรหฺมจาริํ สมนุปสฺสามา’’’ติ [ปสฺสามาติ (สี.)]ฯ

อิทมโวจ ภควาฯ อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ

ฉพฺพิโสธนสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ทุติยํฯ

3. สปฺปุริสสุตฺตํ

[105] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สปฺปุริสธมฺมญฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อสปฺปุริสธมฺมญฺจฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต โหติฯ โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต, อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู น อุจฺจากุลา ปพฺพชิตา’ติฯ โส ตาย อุจฺจากุลีนตาย อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติฯ อยํ [อยมฺปิ (สี. ปี.)], ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโมฯ