4. วิภงฺควคฺโค

1. ภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ

[272] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติฯ ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ – ‘‘ภทฺเทกรตฺตสฺส โว, ภิกฺขเว, อุทฺเทสญฺจ วิภงฺคญฺจ เทเสสฺสามิฯ ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติฯ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํฯ ภควา เอตทโวจ –

‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;

ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตญฺจ อนาคตํฯ

‘‘ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โย [ยํ (เนตฺติปาฬิ)] ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;

อสํหีรํ [อสํหิรํ (สฺยา. กํ. ก.)] อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเยฯ

‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ [กิจฺจํ อาตปฺปํ (สี. ก.)], โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนาฯ

‘‘เอวํ วิหาริํ อาตาปิํ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;

ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนิ’’ [มุนีติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]ฯ

[273] ‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, อตีตํ อนฺวาคเมติ? ‘เอวํรูโป อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺวาเนติ, ‘เอวํเวทโน อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺวาเนติ, ‘เอวํสญฺโญ อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺวาเนติ, ‘เอวํสงฺขาโร อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺวาเนติ, ‘เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตีตํ อนฺวาคเมติฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, อตีตํ นานฺวาคเมติ? ‘เอวํรูโป อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺวาเนติ, ‘เอวํเวทโน อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺวาเนติ, ‘เอวํสญฺโญ อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺวาเนติ, ‘เอวํสงฺขาโร อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺวาเนติ, ‘เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อตีตํ นานฺวาคเมติฯ

[274] ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, อนาคตํ ปฏิกงฺขติ? ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺวาเนติ, เอวํเวทโน สิยํ…เป.… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนาคตํ ปฏิกงฺขติฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติ? ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺวาเนติ, เอวํเวทโน สิยํ … เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… ‘เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺวาเนติ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, อนาคตํ นปฺปฏิกงฺขติฯ

[275] ‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ? อิธ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ; เวทนํ…เป.… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติฯ

‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติ? อิธ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก อริยานํ ทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส โกวิโท อริยธมฺเม สุวินีโต สปฺปุริสานํ ทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส โกวิโท สปฺปุริสธมฺเม สุวินีโต น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ; น เวทนํ… น สญฺญํ… น สงฺขาเร… น วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, น วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ – เอวํ โข, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ น สํหีรติฯ

‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;

ยทตีตํ ปหีนํ ตํ, อปฺปตฺตญฺจ อนาคตํฯ

‘‘ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ;

อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ วิทฺวา มนุพฺรูหเยฯ

‘‘อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปํ, โก ชญฺญา มรณํ สุเว;

น หิ โน สงฺครํ เตน, มหาเสเนน มจฺจุนาฯ

‘‘เอวํ วิหาริํ อาตาปิํ, อโหรตฺตมตนฺทิตํ;

ตํ เว ภทฺเทกรตฺโตติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติฯ

‘‘‘ภทฺเทกรตฺตสฺส โว, ภิกฺขเว, อุทฺเทสญฺจ วิภงฺคญฺจ เทเสสฺสามี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺต’’นฺติฯ

อิทมโวจ ภควาฯ อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติฯ

ภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ ปฐมํฯ

2. อานนฺทภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ

[276] เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อานนฺโท อุปฏฺฐานสาลายํ ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสญฺจ วิภงฺคญฺจ ภาสติฯ

อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต เยนุปฏฺฐานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิฯ นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, อุปฏฺฐานสาลายํ ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสญฺจ วิภงฺคญฺจ อภาสี’’ติ? ‘‘อายสฺมา, ภนฺเต, อานนฺโท อุปฏฺฐานสาลายํ ภิกฺขูนํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสิ, ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสญฺจ วิภงฺคญฺจ อภาสี’’ติฯ