ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

เนตฺติปฺปกรณ-อฏฺฐกถา

คนฺถารมฺภกถา

มหาการุณิกํ นาถํ, เญยฺยสาครปารคุํ;

วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํฯ

วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;

วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํฯ

สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ฐิโต มคฺคผเลสุ โย;

วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํฯ

วนฺทนาชนิตํ ปุญฺญํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;

หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสาฯ

ฐิติํ อากงฺขมาเนน, จิรํ สทฺธมฺมเนตฺติยา;

ธมฺมรกฺขิตนาเมน, เถเรน อภิยาจิโตฯ

ปทุมุตฺตรนาถสฺส, ปาทมูเล ปวตฺติตํ;

ปสฺสตา อภินีหารํ, สมฺปตฺตํ ยสฺส มตฺถกํฯ

สํขิตฺตํ วิภชนฺตานํ, เอโส อคฺโคติ ตาทินา;

ฐปิโต เอตทคฺคสฺมิํ, โย มหาสาวกุตฺตโมฯ

ฉฬภิญฺโญ วสิปฺปตฺโต, ปภินฺนปฏิสมฺภิโท;

มหากจฺจายโน เถโร, สมฺพุทฺเธน ปสํสิโตฯ

เตน ยา ภาสิตา เนตฺติ, สตฺถารา อนุโมทิตา;

สาสนสฺส สทายตฺตา, นวงฺคสฺสตฺถวณฺณนาฯ

ตสฺสา คมฺภีรญาเณหิ, โอคาเหตพฺพภาวโต;

กิญฺจาปิ ทุกฺกรา กาตุํ, อตฺถสํวณฺณนา มยาฯ

สห สํวณฺณนํ ยสฺมา, ธรเต สตฺถุสาสนํ;

ปุพฺพาจริยสีหานํ, ติฏฺฐเตว วินิจฺฉโยฯ

ตสฺมา ตมุปนิสฺสาย, โอคาเหตฺวาน ปญฺจปิ;

นิกาเย เปฏเกนาปิ, สํสนฺทิตฺวา ยถาพลํฯ

สุวิสุทฺธมสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;

มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํฯ

ปมาทเลขํ วชฺเชตฺวา, ปาฬิํ สมฺมา นิโยชยํ;

อุปเทสํ วิภาเวนฺโต, กริสฺสามตฺถวณฺณนํฯ

อิติ อตฺถํ อสงฺกิณฺณํ, เนตฺติปฺปกรณสฺส เม;

วิภชนฺตสฺส สกฺกจฺจํ, นิสามยถ สาธโวติฯ

ตตฺถ เกนฏฺเฐน เนตฺติ? สทฺธมฺมนยนฏฺเฐน เนตฺติฯ ยถา หิ ตณฺหา สตฺเต กามาทิภวํ นยตีติ ‘‘ภวเนตฺตี’’ติ วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ เวเนยฺยสตฺเต อริยธมฺมํ นยตีติ สทฺธมฺมนยนฏฺเฐน ‘‘เนตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ อถ วา นยนฺติ ตายาติ เนตฺติฯ เนตฺติปฺปกรเณน หิ กรณภูเตน ธมฺมกถิกา เวเนยฺยสตฺเต ทสฺสนมคฺคํ นยนฺติ สมฺปาเปนฺตีติ, นียนฺติ วา เอตฺถ เอตสฺมิํ ปกรเณ อธิฏฺฐานภูเต ปติฏฺฐาเปตฺวา เวเนยฺยา นิพฺพานํ สมฺปาปิยนฺตีติ เนตฺติฯ น หิ เนตฺติอุปเทสสนฺนิสฺสเยน วินา อวิปรีตสุตฺตตฺถาวโพโธ สมฺภวติฯ ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ตสฺมา นิพฺพายิตุกาเมนา’’ติอาทิฯ สพฺพาปิ หิ สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนา เนตฺติอุปเทสายตฺตา, เนตฺติ จ สุตฺตปฺปภวา, สุตฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปภวนฺติฯ

สา ปนายํ เนตฺติ ปกรณปริจฺเฉทโต ติปฺปเภทา หารนยปฏฺฐานานํ วเสนฯ ปฐมญฺหิ หารวิจาโร, ตโต นยวิจาโร, ปจฺฉา ปฏฺฐานวิจาโรติฯ ปาฬิววตฺถานโต ปน สงฺคหวารวิภาควารวเสน ทุวิธาฯ สพฺพาปิ หิ เนตฺติ สงฺคหวาโร วิภาควาโรติ วารทฺวยเมว โหติฯ

ตตฺถ สงฺคหวาโร อาทิโต ปญฺจหิ คาถาหิ ปริจฺฉินฺโนฯ สพฺโพ หิ ปกรณตฺโถ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต’’ติอาทีหิ ปญฺจหิ คาถาหิ อปริคฺคหิโต นาม นตฺถิฯ นนุ เจตฺถ ปฏฺฐานํ อสงฺคหิตนฺติ? นยิทเมวํ ทฏฺฐพฺพํ, มูลปทคฺคหเณน ปฏฺฐานสฺส สงฺคหิตตฺตาฯ ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘อฏฺฐารส มูลปทา กุหิํ ทฏฺฐพฺพา สาสนปฏฺฐาเน’’ติฯ มูลปทปฏฺฐานานิ หิ อตฺถนยสงฺขารตฺติกา วิย อญฺญมญฺญํ สงฺคหิตานิฯ

วิภาควาโร ปน อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ติวิโธฯ เตสุ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ภวนฺติ อฏฺฐารส ปทานี’’ติ อยํ อุทฺเทสวาโรฯ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘เตตฺติํสา เอตฺติกา เนตฺตี’’ติ อยํ นิทฺเทสวาโรฯ ปฏินิทฺเทสวาโร ปน หารวิภงฺควาโร หารสมฺปาตวาโร นยสมุฏฺฐานวาโร สาสนปฏฺฐานวาโรติ จตุพฺพิโธฯ เตสุ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘อยํ ปหาเนน สมาโรปนา’’ติ อยํ หารวิภงฺควาโรฯ ตตฺถ ‘‘กตโม เทสนาหารสมฺปาโต’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตู’’ติ อยํ หารสมฺปาตวาโรฯ เอตฺถาห – หารวิภงฺคหารสมฺปาตวารานํ กิํ นานากรณนฺติ? วุจฺจเต – ยตฺถ อเนเกหิปิ อุทาหรณสุตฺเตหิ เอโก หาโร นิทฺทิสียติ, อยํ หารวิภงฺควาโรฯ ยตฺถ ปน เอกสฺมิํ สุตฺเต อเนเก หารา สมฺปตนฺติ, อยํ หารสมฺปาตวาโรฯ วุตฺตญฺเหตํ เปฏเก –

‘‘ยตฺถ จ สพฺเพ หารา, สมฺปตมานา นยนฺติ สุตฺตตฺถํ;

พฺยญฺชนวิธิปุถุตฺตา, สา ภูมี หารสมฺปาโต’’ติฯ

นยสมุฏฺฐานสาสนปฏฺฐานวารวิภาโค ปากโฏ เอวฯ สาสนปฏฺฐานวาโร ปน สงฺคหวาเร วิย อุทฺเทสนิทฺเทสวาเรสุปิ น สรูปโต อุทฺธโฏติฯ เอตฺถาห – ‘‘อิทํ เนตฺติปฺปกรณํ มหาสาวกภาสิตํ, ภควตา อนุโมทิต’’นฺติ จ กถเมตํ วิญฺญายตีติ? ปาฬิโต เอวฯ น หิ ปาฬิโต อญฺญํ ปมาณตรํ อตฺถิฯ ยา หิ จตูหิ มหาปเทเสหิ อวิรุทฺธา ปาฬิ, สา ปมาณํฯ ตถา หิ อครหิตาย อาจริยปรมฺปราย เปฏโกปเทโส วิย อิทํ เนตฺติปฺปกรณํ อาภตํฯ ยทิ เอวํ กสฺมาสฺส นิทานํ น วุตฺตํฯ

สาวกภาสิตานมฺปิ หิ สุภสุตฺต- (ที. นิ. 1.444 อาทโย) อนงฺคณสุตฺต- (ม. นิ. 1.57 อาทโย) กจฺจายนสํยุตฺตาทีนํ นิทานํ ภาสิตนฺติ? นยิทํ เอกนฺติกํฯ สาวกภาสิตานํ พุทฺธภาสิตานมฺปิ หิ เอกจฺจานํ ปฏิสมฺภิทามคฺคนิทฺเทสาทีนํ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทีนญฺจ นิทานํ น ภาสิตํ, น จ ตาวตา ตานิ อปฺปมาณํ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิทานญฺจ นาม สุตฺตวินยานํ ธมฺมภณฺฑาคาริกอุปาลิตฺเถราทีหิ มหาสาวเกเหว ภาสิตํ, อิทญฺจ มหาสาวกภาสิตํ, เถรํ มุญฺจิตฺวา อนญฺญวิสยตฺตา อิมิสฺสา วิจารณายาติ กิเมเตน นิทานคเวสเนน, อตฺโถเยเวตฺถ คเวสิตพฺโพ, โย ปาฬิยา อวิรุทฺโธติฯ อถ วา ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนาภาวโต น อิมสฺส ปกรณสฺส วิสุํ นิทานวจนกิจฺจํ อตฺถิ, ปฏิสมฺภิทามคฺคนิทฺเทสาทีนํ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อิทานิ เอตสฺมิํ ปกรเณ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ – สพฺพเมว เจตํ ปกรณํ สาสนปริเยฏฺฐิภาวโต เอกวิธํ, ตถา อริยมคฺคสมฺปาทนโต วิมุตฺติรสโต จฯ พฺยญฺชนตฺถวิจารภาวโต ทุวิธํ, ตถา สงฺคหวิภาคภาวโต ธมฺมวินยตฺถสํวณฺณนโต โลกิยโลกุตฺตรตฺถสงฺคหณโต รูปารูปธมฺมปริคฺคาหกโต ลกฺขณลกฺขิยภาวโต ปวตฺตินิวตฺติวจนโต สภาควิสภาคนิทฺเทสโต สาธารณาสาธารณธมฺมวิภาคโต จฯ

ติวิธํ ปุคฺคลตฺตยนิทฺเทสโต ติวิธกลฺยาณวิภาคโต ปริญฺญตฺตยกถนโต ปหานตฺตยูปเทสโต สิกฺขตฺตยสงฺคหณโต ติวิธสํกิเลสวิโสธนโต มูลคีติอนุคีติสงฺคีติเภทโต ปิฏกตฺตยตฺถสํวณฺณนโต หารนยปฏฺฐานปฺปเภทโต จฯ

จตุพฺพิธํ จตุปฺปฏิสมฺภิทาวิสยโต จตุนยเทสนโต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรภาวโต จฯ ปญฺจวิธํ อภิญฺเญยฺยาทิธมฺมวิภาคโต ปญฺจกฺขนฺธนิทฺเทสโต ปญฺจคติปริจฺเฉทโต ปญฺจนิกายตฺถวิวรณโต จฯ ฉพฺพิธํ ฉฬารมฺมณวิภาคโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนวิภาคโต จฯ สตฺตวิธํ สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติปริจฺเฉทโตฯ นววิธํ สุตฺตาทินวงฺคนิทฺเทสโตฯ จุทฺทสวิธํ สุตฺตาธิฏฺฐานวิภาคโตฯ โสฬสวิธํ อฏฺฐวีสติวิธญฺจ สาสนปฏฺฐานปฺปเภทโตฯ จตุราสีติสหสฺสวิธํ จตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺธวิจารภาวโตติอาทินา นเยน ปกรณวิภาโค เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ สาสนปริเยฏฺฐิภาวโตติ สกลํ เนตฺติปฺปกรณํ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส นวงฺคสฺส สตฺถุสาสนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภาวโตฯ

อริยมคฺคสมฺปาทนโตติ ทสฺสนภูมิภาวนาภูมิสมฺปาทนโตฯ วิมุตฺติรสโตติ สาสนสฺส อมตปริโยสานตฺตา วุตฺตํฯ พฺยญฺชนตฺถวิจารภาวโตติ หารพฺยญฺชนปทกมฺมนยานํ พฺยญฺชนวิจารตฺตา อตฺถปทอตฺถนยานํ อตฺถวิจารตฺตา วุตฺตํฯ สงฺคหวิภาคภาโว ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ธมฺมวินยตฺถสํวณฺณนโตติ สกลสฺสาปิ ปริยตฺติสาสนสฺส ธมฺมวินยภาวโต วุตฺตํฯ ลกฺขณลกฺขิยภาวโตติ เนตฺติวจนสฺส ลกฺขณตฺตา อุทาหรณสุตฺตานญฺจ ลกฺขิยตฺตา วุตฺตํฯ สภาควิสภาคนิทฺเทสโตติ สมานชาติยา ธมฺมา สภาคา, ปฏิปกฺขา วิสภาคา, ตํวิจารภาวโตติ อตฺโถฯ สาธารณาสาธารณธมฺมวิภาคโตติ ปหาเนกฏฺฐสหเชกฏฺฐตาทิสามญฺเญน เย ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ นามวตฺถาทินา สาธารณา ตพฺพิธุรตาย อสาธารณา จ, ตํวิภาคโต ทุวิธนฺติ อตฺโถฯ

ปุคฺคลตฺตยนิทฺเทสโตติ อุคฺฆฏิตญฺญุอาทิ ปุคฺคลตฺตยนิทฺเทสโตฯ ติวิธกลฺยาณวิภาคโตติ อาทิกลฺยาณาทิวิภาคโตฯ มูลคีติอนุคีติสงฺคีติเภทโตติ ปฐมํ วจนํ มูลคีติ, วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สงฺคหคาถา อนุคีติ, ตํตํสุตฺตตฺถโยชนวเสน วิปฺปกิณฺณสฺส ปกรณสฺส สงฺคายนํ สงฺคีติ, สา เถรสฺส ปรโต ปวตฺติตาติ เวทิตพฺพา, เอตาสํ ติสฺสนฺนํ เภทโต ติวิธนฺติ อตฺโถฯ ปญฺจกฺขนฺธนิทฺเทสโตติ รูปาทิปญฺจกฺขนฺธสีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธนิทฺเทสโต ปญฺจวิธนฺติ อตฺโถฯ สุตฺตาธิฏฺฐานวิภาคโตติ โลภโทสโมหานํ อโลภาโทสาโมหานํ กายวจีมโนกมฺมานํ สทฺธาทิปญฺจินฺทฺริยานญฺจ วเสน จุทฺทสวิธสฺส สุตฺตาธิฏฺฐานสฺส วิภาควจนโต จุทฺทสวิธนฺติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยนฺติ น ปปญฺจิตํฯ

1. สงฺคหวารวณฺณนา

เอวํ อเนกเภทวิภตฺเต เนตฺติปฺปกรเณ ยทิทํ วุตฺตํ ‘‘สงฺคหวิภาควารวเสน ทุวิธ’’นฺติ, ตตฺถ สงฺคหวาโร อาทิฯ ตสฺสาปิ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต’’ติ อยํ คาถา อาทิฯ ตตฺถ ยนฺติ อนิยมโต อุปโยคนิทฺเทโส, ตสฺส ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา นิยมนํ เวทิตพฺพํฯ โลโกติ กตฺตุนิทฺเทโสฯ ปูชยเตติ กิริยานิทฺเทโสฯ สโลกปาโลติ กตฺตุวิเสสนํฯ สทาติ กาลนิทฺเทโสฯ นมสฺสติ จาติ อุปจเยน กิริยานิทฺเทโส ฯ ตสฺสาติ สามินิทฺเทโสฯ เอตนฺติ ปจฺจตฺตนิทฺเทโสฯ สาสนวรนฺติ ปจฺจตฺตนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺฐธมฺมนิทสฺสนํฯ วิทูหีติ กรณวจเนน กตฺตุนิทฺเทโสฯ เญยฺยนฺติ กมฺมวาจกกิริยานิทฺเทโสฯ นรวรสฺสาติ ‘‘ตสฺสา’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺสิตสฺส สรูปโต ทสฺสนํฯ

ตตฺถ โลกิยนฺติ เอตฺถ ปุญฺญาปุญฺญานิ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, ปชา, สตฺตนิกาโยติ อตฺโถฯ โลก-สทฺโท หิ ชาติสทฺทตาย สามญฺญวเสน นิรวเสสโต สตฺเต สงฺคณฺหาติฯ กิญฺจาปิ หิ โลกสทฺโท สงฺขารภาชเนสุปิ ทิฏฺฐปฺปโยโค, ปูชนกิริยาโยคฺยภูตตาวเสน ปน สตฺตโลกวจโน เอว อิธ คหิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปูชยเตติ มานยติ, อปจายตีติ อตฺโถฯ

โลกํ ปาเลนฺตีติ โลกปาลา, จตฺตาโร มหาราชาโนฯ โลกิยา ปน อินฺทยมวรุณกุเวรา โลกปาลาติ วทนฺติฯ สห โลกปาเลหีติ สโลกปาโล, ‘‘โลโก’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํฯ อถ วา อิสฺสริยาธิปจฺเจน ตํตํสตฺตโลกสฺส ปาลนโต รกฺขณโต ขตฺติยจตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาทโย โลกปาลาฯ เตหิ สห ตํตํสตฺตนิกาโย สโลกปาโล โลโกติ วุตฺโตฯ อถ วา ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺตี’’ติ (อ. นิ. 2.9; อิติวุ. 42) วจนโต หิโรตฺตปฺปธมฺมา โลกปาลาฯ เตหิ สมนฺนาคโต โลโก สโลกปาโลฯ หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนา หิ ปาปครหิโน สปฺปุริสา ธมฺมจฺฉนฺทวนฺตตาย ภควติ ปูชานมกฺการปรา โหนฺตีติฯ

สทาติ สพฺพกาลํ รตฺติญฺเจว ทิวา จ, สทาติ วา ภควโต ธรมานกาเล ตโต ปรญฺจฯ อถ วา สทาติ อภินีหารโต ปฏฺฐาย ยาว สาสนนฺตรธานา, ตโต ปรมฺปิ วาฯ มหาภินีหารโต ปฏฺฐาย หิ มหาโพธิสตฺตา โพธิยา นิยตตาย พุทฺธงฺกุรภูตา สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนียา เจว วนฺทนียา จ โหนฺติฯ ยถาห ภควา สุเมธภูโต –

‘‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา, ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริฯ