ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺฐกถา

(ปฐโม ภาโค)

คนฺถารมฺภกถา

โย สพฺพโลกาติคสพฺพโสภา-

ยุตฺเตหิ สพฺเพหิ คุเณหิ ยุตฺโต;

โทเสหิ สพฺเพหิ สวาสเนหิ,

มุตฺโต วิมุตฺติํ ปรมญฺจ ทาตาฯ

นิจฺจํ ทยาจนฺทนสีตจิตฺโต,

ปญฺญารวิชฺโชติตสพฺพเนยฺโย;

สพฺเพสุ ภูเตสุ ตมคฺคภูตํ,

ภูตตฺถนาถํ สิรสา นมิตฺวาฯ

โย สพฺพภูเตสุ มุนีว อคฺโค, อนนฺตสงฺเขสุ ชินตฺตเชสุ;

อหู ทยาญาณคุเณหิ สตฺถุลีลานุการี ชนตาหิเตสุฯ

ตํ สาริปุตฺตํ มุนิราชปุตฺตํ, เถรํ ถิราเนกคุณาภิรามํ;

ปญฺญาปภาวุคฺคตจารุกิตฺติํ, สุสนฺตวุตฺติญฺจ อโถ นมิตฺวาฯ

สทฺธมฺมจกฺกานุปวตฺตเกน , สทฺธมฺมเสนาปติสาวเกน;

สุตฺเตสุ วุตฺเตสุ ตถาคเตน, ภูตตฺถเวทิตฺตมุปาคเตนฯ

โย ภาสิโต ภาสิตโกวิเทน, ธมฺมปฺปทีปุชฺชลนายเกน;

ปาโฐ วิสิฏฺโฐ ปฏิสมฺภิทานํ, มคฺโคติ ตนฺนามวิเสสิโต จฯ

วิจิตฺตนานตฺตนโยปคูฬฺโห, คมฺภีรปญฺเญหิ สทาวคาฬฺโห;

อตฺตตฺถโลกตฺถปรายเณหิ, สํเสวนีโย สุชเนหิ นิจฺจํฯ

ญาณปฺปเภทาวหนสฺส ตสฺส, โยคีหิเนเกหิ นิเสวิตสฺส;

อตฺถํ อปุพฺพํ อนุวณฺณยนฺโต, สุตฺตญฺจ ยุตฺติญฺจ อนุกฺกมนฺโตฯ

อโวกฺกมนฺโต สมยา สกา จ, อนามสนฺโต สมยํ ปรญฺจ;

ปุพฺโพปเทสฏฺฐกถานยญฺจ, ยถานุรูปํ อุปสํหรนฺโตฯ

วกฺขามหํ อฏฺฐกถํ ชนสฺส, หิตาย สทฺธมฺมจิรฏฺฐิตตฺถํ;

สกฺกจฺจ สทฺธมฺมปกาสินิํ ตํ, สุณาถ ธาเรถ จ สาธุ สนฺโตติฯ

ตตฺถ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโคติ ตนฺนามวิเสสิโต จาติ วุตฺตตฺตา ปฏิสมฺภิทามคฺคสฺส ปฏิสมฺภิทามคฺคตา ตาว วตฺตพฺพาฯ จตสฺโส หิ ปฏิสมฺภิทา – อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติฯ ตาสํ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโค อธิคมูปาโยติ ปฏิสมฺภิทามคฺโค, ปฏิสมฺภิทาปฏิลาภเหตูติ วุตฺตํ โหติฯ กถมยํ ตาสํ มคฺโค โหตีติ เจ? ปเภทโต เทสิตาย เทสนาย ปฏิสมฺภิทาญาณาวหตฺตาฯ

นานาเภทภินฺนานญฺหิ ธมฺมานํ นานาเภทภินฺนา เทสนา โสตูนํ อริยปุคฺคลานํ ปฏิสมฺภิทาญาณปฺปเภทญฺจ สญฺชเนติ, ปุถุชฺชนานํ อายติํ ปฏิสมฺภิทาญาณปฺปเภทาย จ ปจฺจโย โหติฯ วุตฺตญฺจ – ‘‘ปเภทโต หิ เทสนา ฆนวินิพฺโภคปฏิสมฺภิทาญาณาวหา โหตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1.กามาวจรกุสลปทภาชนีย)ฯ อยญฺจ นานาเภทภินฺนา เทสนา, เตนสฺสา ปฏิสมฺภิทานํ มคฺคตฺตสิทฺธิฯ

ตตฺถ จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโทฯ ปฏิสมฺภิทาติ ปเภทาฯ ‘‘อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 718) วุตฺตตฺตา น อญฺญสฺส กสฺสจิ ปเภทา, ญาณสฺเสว ปเภทาฯ ตสฺมา ‘‘จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา’’ติ จตฺตาโร ญาณปฺปเภทาติ อตฺโถฯ อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ ธมฺมปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ

ตตฺถ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํฯ ตญฺหิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียติ ปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน ยํกิญฺจิ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ, นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก, กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพาฯ ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ

ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโยฯ โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพาฯ ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ อยเมว หิ อตฺโถ อภิธมฺเม (วิภ. 719-725) –

‘‘ทุกฺเข ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ

‘‘เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ

‘‘ชรามรเณ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ

‘‘ชาติยา ญาณํ…เป.… ภเว ญาณํ…เป.… อุปาทาเน ญาณํ…เป.… ตณฺหาย ญาณํ…เป.… เวทนาย ญาณํ…เป.… ผสฺเส ญาณํ….เป.… สฬายตเน ญาณํ….เป.… นามรูเป ญาณํ…เป.… วิญฺญาเณ ญาณํ…เป.… สงฺขาเรสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ

‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํฯ อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ ‘อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ’ติฯ อยํ วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทาฯ

‘‘กตเม ธมฺมา กุสลา? ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติฯ อิเม ธมฺมา กุสลาฯ อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติอาทินา นเยน วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา ทสฺสิโตฯ

ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณนฺติ ตสฺมิํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจาริโวหาโร, ตสฺส อภิลาเป ภาสเน อุทีรเณ ตํ ลปิตํ ภาสิตํ อุทีริตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ เอวํ ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติสญฺญิตาย สภาวนิรุตฺติยา มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปญฺญตฺติอารมฺมณาฯ กสฺมา? ยสฺมา สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติฯ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต หิ ‘‘ผสฺโส’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ‘‘ผสฺสา’’ติ วา ‘‘ผสฺส’’นฺติ วา วุตฺเต ปน ‘‘อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อญฺญํ ปเนส นามาขฺยาตอุปสคฺคนิปาตพฺยญฺชนสทฺทํ ชานาติ น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ สุตฺวา ‘‘อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี’’ติ ชานาติ, ตทคฺเคน ตมฺปิ ชานิสฺสติฯ ตํ ปน นยิทํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ภาสํ นาม สตฺตา อุคฺคณฺหนฺตี’’ติ วตฺวา อิทํ กถิตํ – มาตาปิตโร หิ ทหรกาเล กุมารเก มญฺเจ วา ปีเฐ วา นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ตํ กถยมานา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ, ทารกา เตสํ ตํ ตํ ภาสํ ววตฺถาเปนฺติ ‘‘อิมินา อิทํ วุตฺตํ, อิมินา อิทํ วุตฺต’’นฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล สพฺพมฺปิ ภาสํ ชานนฺติฯ มาตา ทมิฬี, ปิตา อนฺธโกฯ เตสํ ชาตทารโก สเจ มาตุ กถํ ปฐมํ สุณาติ , ทมิฬภาสํ ภาสิสฺสติฯ สเจ ปิตุ กถํ ปฐมํ สุณาติ, อนฺธกภาสํ ภาสิสฺสติฯ อุภินฺนมฺปิ ปน กถํ อสุณนฺโต มาคธิกภาสํ ภาสิสฺสติฯ

โยปิ อคามเก มหาอรญฺเญ นิพฺพตฺโต, ตตฺถ อญฺโญ กเถนฺโต นาม นตฺถิ, โสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย วจนํ สมุฏฺฐาเปนฺโต มาคธิกภาสเมว ภาสิสฺสติฯ นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ เปตฺติวิสเย มนุสฺสโลเก เทวโลเกติ สพฺพตฺถ มาคธิกภาสาว อุสฺสนฺนาฯ ตตฺถ เสสา โอฏฺฏกิราตอนฺธกโยนกทมิฬภาสาทิกา ภาสา ปริวตฺตนฺติฯ อยเมเวกา ยถาภุจฺจพฺรหฺมโวหารอริยโวหารสงฺขาตา มาคธิกภาสา น ปริวตฺตติฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺติํ อาโรเปนฺโต มาคธิกภาสาย เอว อาโรเปสิฯ กสฺมา? เอวญฺหิ อตฺถํ อาหริตุํ สุขํ โหติฯ

มาคธิกภาสาย หิ ตนฺติํ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว ปปญฺโจ ฯ โสเต ปน สงฺฆฏฺฏิตมตฺเตเยว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ อุปฏฺฐาติฯ อญฺญาย ปน ภาสาย ตนฺติํ อารุฬฺหกํ โปเถตฺวา โปเถตฺวา อุคฺคเหตพฺพํ โหติฯ พหุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา ปน ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, อริยสาวโก โน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นาม นตฺถิฯ

ญาเณสุ ญาณนฺติ สพฺพตฺถกญาณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ ญาเณ ปเภทคตํ ญาณํ, ยถาวุตฺเตสุ วา เตสุ ตีสุ ญาเณสุ โคจรกิจฺจาทิวเสน วิตฺถารคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ

อิมา ปน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ กตเมสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ? เสกฺขภูมิยญฺจ อเสกฺขภูมิยญฺจฯ ตตฺถ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส มหากจฺจายนตฺเถรสฺส มหาโกฏฺฐิตตฺเถรสฺสาติ เอวมาทีนํ อสีติยาปิ มหาเถรานํ ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตา, อานนฺทตฺเถรสฺส, จิตฺตสฺส คหปติโน, ธมฺมิกสฺส อุปาสกสฺส, อุปาลิสฺส คหปติโน, ขุชฺชุตฺตราย อุปาสิกายาติเอวมาทีนํ ปฏิสมฺภิทา เสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตาติ อิมาสุ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติฯ

กตเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺติ? อธิคเมน, ปริยตฺติยา, สวเนน, ปริปุจฺฉาย, ปุพฺพโยเคนฯ ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺติฯ อรหตฺตญฺหิ ปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนํฯ ตญฺหิ อุคฺคณฺหนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ สวนํ นาม สทฺธมฺมสฺสวนํฯ สกฺกจฺจํ อฏฺฐิํ กตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ ปริปุจฺฉา นาม ปาฬิอฏฺฐกถาทีสุ คณฺฐิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถาฯ อุคฺคหิตปาฬิอาทีสุ หิ อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพพุทฺธานํ สาสเน โยคาวจรตา คตปจฺจาคติกภาเวน ยาว อนุโลมโคตฺรภุสมีปํ ปตฺตวิปสฺสนานุโยโคฯ ปุพฺพโยคาวจรสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ อิเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติฯ

เอเตสุ ปน การเณสุ ปริยตฺติ สวนํ ปริปุจฺฉาติ อิมานิ ตีณิ ปเภทสฺเสว พลวการณานิฯ