ปสาเทสีติ เตสํ จิตฺตปฺปสาทํ อกาสิ ฯ อาราเธสีติ อาราธยิ สิทฺธิํ ปาเปสิฯ อตฺตมเน อกาสีติ โสมนสฺสวเสน สกมเน อกาสิฯ

[99] ตโต ปรํ พฺรหฺมจริยมจริํสูติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ อจริํสุฯ

[101] ตสฺมา ปารายนนฺติ ตสฺส ปารภูตสฺส นิพฺพานสฺส อายตนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

18. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทสวณฺณนา

[102] ปารายนมนุคายิสฺสนฺติ อสฺส อยํ สมฺพนฺโธ – ภควตา หิ ปารายเน เทสิเต โสฬสสหสฺสชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุ, อวเสสานญฺจ จุทฺทสโกฏิสงฺขานํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –

‘‘ตโต ปาสาณเก รมฺเม, ปารายนสมาคเม;

อมตํ ปาปยี พุทฺโธ, จุทฺทส ปาณโกฏิโย’’ติฯ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.1138);

นิฏฺฐิตาย ปน ธมฺมเทสนาย ตโต ตโต อาคตา มนุสฺสา ภควโต อานุภาเวน อตฺตโน อตฺตโน คามนิคมาทีสฺเวว ปาตุรเหสุํฯ ภควาปิ สาวตฺถิเมว อคมาสิ ปริจารกโสฬสาทีหิ อเนเกหิ ภิกฺขุสหสฺเสหิ ปริวุโตฯ ตตฺถ ปิงฺคิโย ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘คจฺฉามหํ, ภนฺเต, พาวริสฺส พุทฺธุปฺปาทํ อาโรเจตุํ, ปฏิสฺสุตญฺหิ ตสฺเสว มยา’’ติฯ อถ ภควตา อนุญฺญาโต ญาณคมเนเนว โคธาวรีตีรํ คนฺตฺวา ปาทคมเนน อสฺสมาภิมุโข อคมาสิฯ ตเมนํ พาวรี พฺราหฺมโณ มคฺคํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโน ทูรโตว ตํ ขาริชฏาทิวิรหิตํ ภิกฺขุเวเสนาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ นิฏฺฐมคมาสิฯ สมฺปตฺตญฺจาปิ นํ ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ, ปิงฺคิย, พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ? ‘‘อาม, พฺราหฺมณ, อุปฺปนฺโน, ปาสาณเก เจติเย นิสินฺโน อมฺหากํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตมหํ ตุยฺหํ เทเสสฺสามี’’ติฯ

ตโต พาวรี มหตา สกฺกาเรน สปริโส ตํ ปูเชตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปสิฯ ตตฺถ นิสีทิตฺวา ปิงฺคิโย ‘‘ปารายนมนุคายิสฺส’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อนุคายิสฺสนฺติ ภควโต คีตํ อนุคายิสฺสํฯ ยถาทฺทกฺขีติ ยถา สามํ สจฺจาภิสมฺโพเธน อสาธารณญาเณน จ อทฺทกฺขิฯ นิกฺกาโมติ ปหีนกาโมฯ ‘‘นิกฺกโม’’ติปิ ปาโฐ, วีริยวาติ อตฺโถฯ นิกฺขนฺโต วา อกุสลปกฺขาฯ นิพฺพโนติ กิเลสวนวิรหิโต, ตณฺหาวิรหิโต เอว วาฯ กิสฺส เหตุ มุสา ภเณติ เยหิ กิเลเสหิ มุสา ภเณยฺย, เอเต ตสฺส ปหีนาติ ทสฺเสติฯ เอเตน พฺราหฺมณสฺส สวเน อุสฺสาหํ ชเนติ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.1138)ฯ

อมโลติ กิเลสมลวิรหิโตฯ วิมโลติ วิคตกิเลสมโลฯ นิมฺมโลติ กิเลสมลสุทฺโธฯ มลาปคโตติ กิเลสมลา ทูรีภูโต หุตฺวา จรติฯ มลวิปฺปหีโนติ กิเลสมลปฺปหีโนฯ มลวิมุตฺโตติ กิเลเสหิ วิมุตฺโตฯ สพฺพมลวีติวตฺโตติ วาสนาทิสพฺพกิเลสมลํ อติกฺกนฺโตฯ เต วนาติ เอเต วุตฺตปฺปการา กิเลสาฯ

[103] วณฺณูปสํหิตนฺติ คุณูปสํหิตํฯ

[104] สจฺจวฺหโยติ พุทฺโธ หิ สจฺเจเนว อวฺหาเนน นาเมน ยุตฺโตฯ พฺรหฺเมติ ตํ พฺราหฺมณํ อาลปติฯ

ตตฺถ โลโกติ ลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ เอโก โลโก ภวโลโกติ เตภูมกวิปาโกฯ โส หิ ภวตีติ ภโว, ภโว เอว โลโก ภวโลโกฯ ภวโลโก จ สมฺภวโลโก จาติ เอตฺถ เอเกโก ทฺเว ทฺเว โหติฯ ภวโลโก หิ สมฺปตฺติภววิปตฺติภววเสน ทุวิโธฯ สมฺภวโลโกปิ สมฺปตฺติสมฺภววิปตฺติสมฺภววเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ สมฺปตฺติภวโลโกติ สุคติโลโกฯ โส หิ อิฏฺฐผลตฺตา สุนฺทโร โลโกติ สมฺปตฺติ, ภวตีติ ภโว, สมฺปตฺติ เอว ภโว สมฺปตฺติภโว, โส เอว โลโก สมฺปตฺติภวโลโกฯ สมฺปตฺติสมฺภวโลโกติ สุคตูปคํ กมฺมํฯ

ตญฺหิ สมฺภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมฺภโว, สมฺปตฺติยา สมฺภโว สมฺปตฺติสมฺภโว, สมฺปตฺติสมฺภโว เอว โลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโกติฯ

วิปตฺติภวโลโกติ อปายโลโกฯ โส หิ อนิฏฺฐผลตฺตา วิรูโป โลโกติ วิปตฺติ, ภวตีติ ภโว, วิปตฺติ เอว ภโว วิปตฺติภโว, วิปตฺติภโว เอว โลโก วิปตฺติภวโลโกฯ วิปตฺติสมฺภวโลโกติ อปายูปคํ กมฺมํฯ ตญฺหิ สมฺภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมฺภโว, วิปตฺติยา สมฺภโว วิปตฺติสมฺภโว, วิปตฺติสมฺภโว เอว โลโก วิปตฺติสมฺภวโลโกติฯ ติสฺโส เวทนาติ สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา โลกิยา เอวฯ อาหาราติ ปจฺจยาฯ ปจฺจยา หิ อตฺตโน ผลํ อาหรนฺตีติ อาหาราฯ กพฬีการาหาโร ผสฺสาหาโร มโนสญฺเจตนาหาโร วิญฺญาณาหาโรติ จตฺตาโรฯ วตฺถุวเสน กพฬีกตฺตพฺพตฺตา กพฬีกาโร, อชฺโฌหริตพฺพตฺตา อาหาโร, โอทนกุมฺมาสาทิวตฺถุกาย โอชาเยตํ นามํฯ สา หิ โอชฏฺฐมกรูปานิ อาหรตีติ อาหาโรฯ จกฺขุสมฺผสฺสาทิโก ฉพฺพิโธ ผสฺโส ติสฺโส เวทนา อาหรตีติ อาหาโรฯ มนโส สญฺเจตนา น สตฺตสฺสาติ มโนสญฺเจตนา ยถา จิตฺเตกคฺคตา, มนสา วา สมฺปยุตฺตา สญฺเจตนา มโนสญฺเจตนา ยถา อาชญฺญรโถ, เตภูมกกุสลากุสลเจตนาฯ สา หิ ตโย ภเว อาหรตีติ อาหาโรฯ วิญฺญาณนฺติ เอกูนวีสติเภทํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ ปฏิสนฺธินามรูปํ อาหรตีติ อาหาโรฯ

อุปาทานกฺขนฺธาติ อุปาทานโคจรา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา, มชฺเฌ ปทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ อุปาทานสมฺภูตา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา ยถา ติณคฺคิ, ถุสคฺคิฯ อุปาทานวิเธยฺยา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา ยถา ราชปุริโสฯ อุปาทานปฺปภวา วา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา ยถา ปุปฺผรุกฺโข, ผลรุกฺโขฯ อุปาทานานิ ปน กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ จตฺตาริฯ อตฺถโต ปน ภุสํ อาทานนฺติ อุปาทานํฯ รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธติ ปญฺจฯ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานีติ จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํฯ สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย วุตฺตนยา เอวฯ

ตถา อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ อปิ จ – ลาโภ, อลาโภ, ยโส, อยโส, นินฺทา, ปสํสา, สุขํ, ทุกฺขนฺติ อิเม อฏฺฐ โลกปฺปวตฺติยา สติ อนุปริวตฺตนธมฺมกตฺตา โลกสฺส ธมฺมาติ โลกธมฺมาฯ เอเตหิ มุตฺโต สตฺโต นาม นตฺถิ, พุทฺธานมฺปิ โหนฺติเยวฯ ยถาห –

‘‘อฏฺฐิเม, ภิกฺขเว, โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ, โลโก จ อฏฺฐ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตติฯ กตเม อฏฺฐ? ลาโภ จ อลาโภ จ…เป.… สุขญฺจ ทุกฺขญฺจฯ อิเม โข, ภิกฺขเว, อฏฺฐ โลกธมฺมา โลกํ อนุปริวตฺตนฺติ, โลโก จ อิเม อฏฺฐ โลกธมฺเม อนุปริวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 8.6)ฯ

ตตฺถ อนุปริวตฺตนฺตีติ อนุพนฺธนฺติ นปฺปชหนฺติ, โลกโต น นิวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ ลาโภติ ปพฺพชิตสฺส จีวราทิ, คหฏฺฐสฺส ธนธญฺญาทิลาโภฯ โสเยว อลพฺภมาโน ลาโภ อลาโภ น ลาโภ อลาโภติ วุจฺจติ, โน จ อตฺตาภาวปฺปตฺติโต ปริญฺเญยฺโย สิยาฯ ยโสติ ปริวาโรฯ โสเยว อลพฺภมาโน ยโส อยโสฯ นินฺทาติ อวณฺณภณนํฯ ปสํสาติ วณฺณภณนํฯ สุขนฺติ กามาวจรกายิกเจตสิกํฯ ทุกฺขนฺติ ปุถุชฺชนโสตาปนฺนสกทาคามีนํ กายิกเจตสิกํ, อนาคามิอรหนฺตานํ กายิกเมวฯ สตฺตาวาสาติ สตฺตานํ อาวาสา, วสนฏฺฐานานีติ อตฺโถฯ ตานิ ปน ตถา ปกาสิตา ขนฺธา เอวฯ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ อสญฺญสตฺเตน จ เนวสญฺญานาสญฺญายตเนน จ สทฺธิํ นว สตฺตาวาสาฯ ทสายตนานีติ จกฺขายตนํ, รูปายตนํ, โสตายตนํ, สทฺทายตนํ, ฆานายตนํ, คนฺธายตนํ, ชิวฺหายตนํ, รสายตนํ, กายายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนนฺติ เอวํ ทสฯ ทฺวาทสายตนานีติ มนายตนธมฺมายตเนหิ สทฺธิํ เอวํ ทฺวาทสฯ อฏฺฐารส ธาตุโยติ จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิญฺญาณธาตุ…เป.… มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตูติ เอเกกสฺมิํ ตีณิ ตีณิ กตฺวา อฏฺฐารส ธาตุโยฯ

สทิสนาโมติ เตสํ สทิสนาโม เอกคุณวณฺณนาโมฯ สทิสวฺหโยติ เอกคุณวณฺณนาเมน อวฺหายโนฯ สจฺจสทิสวฺหโยติ อวิตถเอกคุณวณฺณนาเมน อวิปรีเตน อวฺหายโนฯ

อาสิโตติ อุปสงฺกมิโตฯ อุปาสิโตติ อุปคนฺตฺวา เสวิโตฯ ปยิรุปาสิโตติ ภตฺติวเสน อตีว เสวิโตฯ

[105] กุพฺพนกนฺติ ปริตฺตวนํฯ พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺยาติ อเนกผลาทิวิกติภริตกานนํ อาคมฺม วเสยฺยฯ อปฺปทสฺเสติ พาวริปฺปภุติเก ปริตฺตปญฺเญฯ มโหทธินฺติ อโนตตฺตาทิํ มหนฺตํ อุทกราสิํฯ

อปฺปทสฺสาติ มนฺททสฺสิโนฯ ปริตฺตทสฺสาติ อติมนฺททสฺสิโนฯ โถกทสฺสาติ ปริตฺตโตปิ อติปริตฺตทสฺสิโนฯ โอมกทสฺสาติ เหฏฺฐิมทสฺสิโนฯ ลามกทสฺสาติ อปฺปธานทสฺสิโนฯ ฉตุกฺกทสฺสาติ น อุตฺตมทสฺสิโนฯ อปฺปมาณทสฺสนฺติ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา อปฺปมาณํ นิพฺพานทสฺสํฯ อคฺคทสฺสนฺติ ‘‘อคฺคโต เว ปสนฺนาน’’นฺติอาทินา (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) นเยน อคฺคธมฺมทสฺสํฯ เสฏฺฐทสฺสนฺติ สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทเสฏฺโฐติ เสฏฺฐทสฺสํฯ วิเสฏฺฐทสฺสนฺติอาทีนิ จตฺตาริ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิฯ อสมนฺติ น สมํ อสมํ สพฺพญฺญุํฯ อสมสมนฺติ อสเมหิ อตีตพุทฺเธหิ สมํ อสมสมํฯ อปฺปฏิสมนฺติ อตฺตโน สทิสวิรหิตํฯ อปฺปฏิภาคนฺติ อตฺตโน ปฏิพิมฺพวิรหิตํฯ อปฺปฏิปุคฺคลนฺติ ปฏิมลฺลปุคฺคลวิรหิตํฯ เทวาติเทวนฺติ วิสุทฺธิเทวานมฺปิ อติเทวํฯ อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน อุสภํฯ อฉมฺภิตฏฺเฐน ปุริสสีหํฯ นิทฺโทสฏฺเฐน ปุริสนาคํฯ อุตฺตมฏฺเฐน ปุริสาชญฺญํฯ อฏฺฐปริสปถวิํ อุปฺปีเฬตฺวา สเทวเก โลเก เกนจิ ปจฺจตฺถิเกน ปจฺจามิตฺเตน อกมฺปิเย อจลฏฺฐาเน ติฏฺฐนฏฺเฐน ปุริสนิสภํฯ ธมฺมเทสนาธุรวหนฏฺเฐน ปุริสโธรยฺหํฯ

มานสกํ วา สรนฺติ มนสา จินฺเตตฺวา กตํ ปลฺลํ วา นามเมว วาฯ อโนตตฺตํ วา ทหนฺติ จนฺทิมสูริยา ทกฺขิเณน วา อุตฺตเรน วา คจฺฉนฺตา ปพฺพตนฺตเรน ตํ โอภาเสนฺติ, อุชุํ คจฺฉนฺตา น โอภาเสนฺติ, เตเนวสฺส ‘‘อโนตตฺต’’นฺติ สงฺขา อุทปาทิฯ เอวรูปํ อโนตตฺตํ วา ทหํฯ อกฺโขภํ อมิโตทกนฺติ จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อปริมิตํ อุทกชลราสิํฯ เอวเมวาติ โอปมฺมสํสนฺทนํ, พุทฺธํ ภควนฺตํ อกฺโขภํ อาสภํ ฐานฏฺฐาเนน จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํฯ อมิตเตชนฺติ อปริมิตญาณเตชํฯ ปภินฺนญาณนฺติ ทสพลญาณาทิวเสน ปเภทคตญาณํฯ วิวฏจกฺขุนฺติ สมนฺตจกฺขุํฯ

ปญฺญาปเภทกุสลนฺติ ‘‘ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย’’ติอาทินา (ธ. ส. 16; วิภ. 525) นเยน ปญฺญาย ปเภทชานเน เฉกํฯ อธิคตปฏิสมฺภิทนฺติ ปฏิลทฺธจตุปฏิสมฺภิทํฯ จตุเวสารชฺชปฺปตฺตนฺติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.150; อ. นิ. 4.8) นเยน วุตฺเตสุ จตูสุ ฐาเนสุ วิสารทภาวปฺปตฺตํฯ สทฺธาธิมุตฺตนฺติ ปริสุทฺเธ ผลสมาปตฺติจิตฺเต อธิมุตฺตํ, ตตฺถ ปวิฏฺฐํฯ เสตปจฺจตฺตนฺติ วาสนาย วิปฺปหีนตฺตา ปริสุทฺธํ อาเวณิกอตฺตภาวํฯ อทฺวยภาณินฺติ ปริจฺฉินฺนวจนตฺตา ทฺวิวจนวิรหิตํฯ ตาทินฺติ ตาทิสํ, อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ อกมฺปนํ วาฯ ตถา ปฏิญฺญา อสฺสาติ ตถาปฏิญฺโญ, ตํฯ อปริตฺตนฺติ น ขุทฺทกํฯ มหนฺตนฺติ เตธาตุํ อติกฺกมิตฺวา มหนฺตปฺปตฺตํฯ

คมฺภีรนฺติ อญฺเญสํ ทุปฺปเวสํฯ อปฺปเมยฺยนฺติ อตุลฏฺเฐน อปฺปเมยฺยํฯ ทุปฺปริโยคาหนฺติ ปริโยคาหิตุํ ทุกฺขปฺปเวสํฯ ปหูตรตนนฺติ สทฺธาทิรตเนหิ ปหูตรตนํฯ สาครสมนฺติ รตนากรโต สมุทฺทสทิสํฯ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคตนฺติ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน’’ติ (อ. นิ. 6.1) วุตฺตนเยน ฉฬงฺคุเปกฺขาย ปริปุณฺณํฯ อตุลนฺติ ตุลวิรหิตํ, ตุลยิตุํ อสกฺกุเณยฺยํฯ วิปุลนฺติ อติมหนฺตํฯ อปฺปเมยฺยนฺติ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺยํฯ ตํ ตาทิสนฺติ ตํ ภควนฺตํ ตาทิคุณสมฺปนฺนํฯ ปวทตํ มคฺควาทินนฺติ ปวทนฺตานํ กเถนฺตานํ อุตฺตมํ กถยนฺตํ วทนฺตํ อธิคจฺฉินฺติ สมฺพนฺโธฯ เมรุมิว นคานนฺติ ปพฺพตานํ อนฺตเร สิเนรุํ วิยฯ ครุฬมิว ทิชานนฺติ ปกฺขิชาตานํ อนฺตเร สุปณฺณํ วิยฯ สีหมิว มิคานนฺติ จตุปฺปทานมนฺตเร สีหํ วิยฯ อุทธิมิว อณฺณวานนฺติ วิตฺถิณฺณอณฺณวานํ อนฺตเร สมุทฺทํ วิย อธิคจฺฉิํฯ ชินปวรนฺติ พุทฺธุตฺตมํฯ

[106] เยเม ปุพฺเพติ เย อิเม ปุพฺเพฯ

[107] ตโมนุทาสีโนติ ตโมนุโท อาสีโนฯ ภูริปญฺญาโณติ ญาณทฺธโชฯ ภูริเมธโสติ วิปุลปญฺโญฯ

นิทฺเทเส ปภงฺกโรติ เตชํกโรฯ อาโลกกโรติ อนนฺธการกโรฯ โอภาสกโรติ โอภาสํ โชติํ กโรตีติ โอภาสกโรฯ ทีปสทิสํ อาโลกํ กโรตีติ ทีปงฺกโรฯ

ปทีปสทิสํ อาโลกํ กโรตีติ ปทีปกโรฯ อุชฺโชตกโรติ ปตาปกโรฯ ปชฺโชตกโรติ ทิสาวิทิสา ปตาปกโรฯ

ภูริปญฺญาโณติ ปุถุลญาโณฯ ญาณปญฺญาโณติ ญาเณน ปากโฏฯ ปญฺญาธโชติ อุสฺสิตฏฺเฐน ปญฺญาว ธโช อสฺสาติ ปญฺญาธโช, ธโช รถสฺส ปญฺญาณนฺติอาทีสุ (ชา. 2.22.1841; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส 107) วิยฯ วิภูตวิหารีติ ปากฏวิหาโรฯ

[108] สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกนฺติ สามํ ปสฺสิตพฺพํ ผลํ, น จ กาลนฺตเร ปตฺตพฺพผลํฯ อนีติกนฺติ กิเลสาทิอีติวิรหิตํฯ

สนฺทิฏฺฐิกนฺติ โลกุตฺตรธมฺโม เยน อธิคโต โหติ, เตน ปรสทฺธาย คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ปจฺจเวกฺขณญาเณน สยํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโก, ตํ สนฺทิฏฺฐิกํฯ อตฺตโน ผลํทานํ สนฺธาย นาสฺส กาโลติ อกาโล, อกาโลเยว อกาลิโกฯ โย เอตฺถ อริยมคฺคธมฺโม, โส อตฺตโน สมนนฺตรเมว ผลํ เทตีติ อตฺโถ, ตํ อกาลิกํฯ เอหิ ปสฺส อิมํ ธมฺมนฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก, ตํ เอหิปสฺสิกํฯ อาทิตฺตํ เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ อตฺตโน จิตฺเต อุปนยํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโก, ตํ โอปเนยฺยิกํฯ สพฺเพหิปิ อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีหิ ‘‘ภาวิโต เม มคฺโค, อธิคตํ ผลํ, สจฺฉิกโต นิโรโธ’’ติ อตฺตนิ อตฺตนิ เวทิตพฺพนฺติ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหิฯ

[109] อถ นํ พาวรี อาห ‘‘กิํ นุ ตมฺหา’’ติ ทฺเว คาถาฯ

มุหุตฺตมฺปีติ โถกมฺปิฯ ขณมฺปีติ น พหุกมฺปิฯ ลยมฺปีติ มนมฺปิฯ วยมฺปีติ โกฏฺฐาสมฺปิฯ อทฺธมฺปีติ ทิวสมฺปิฯ

[111-113] ตโต ปิงฺคิโย ภควโต สนฺติกา อวิปฺปวาสเมว ทีเปนฺโต ‘‘นาหํ ตมฺหา’’ติอาทิมาหฯ นาหํ โย เม…เป.… ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวาติ ตํ พุทฺธํ มํสจกฺขุนา วิย มนสา ปสฺสามิฯ นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตินฺติ นมสฺสมาโนว รตฺติํ อตินาเมมิฯ

[114] เตน เตเนว นโตติ เยน เยน ทิสาภาเคน พุทฺโธ, เตน เตเนวาหมฺปิ นโต, ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณติ ทสฺเสติฯ

[115] ทุพฺพลถามกสฺสาติ อปฺปถามกสฺสฯ อถ วา ทุพฺพลสฺส ทุตฺถามกสฺส จ, พลวีริยหีนสฺสาปีติ วุตฺตํ โหติฯ เตเนว กาโย น ปเลตีติ เตเนว ทุพฺพลตฺถามกตฺเตน กาโย น คจฺฉติ, เยน พุทฺโธ, น เตน คจฺฉติฯ ‘‘น ปเรตี’’ติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถฯ ตตฺถาติ พุทฺธสฺส สนฺติเกฯ สงฺกปฺปยนฺตายาติ สงฺกปฺปคมเนนฯ เตน ยุตฺโตติ เยน พุทฺโธ, เตน ยุตฺโต ปยุตฺโต อนุยุตฺโตติ ทสฺเสติฯ

เยน พุทฺโธติ เยน ทิสาภาเคน พุทฺโธ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน ทิสาภาเคน น ปเลติฯ อถ วา ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํฯ ยตฺถ พุทฺโธ ตตฺถ น ปเลติ น คจฺฉติฯ น วชตีติ ปุรโต น ยาติฯ น คจฺฉตีติ นิวตฺตติฯ นาติกฺกมตีติ น อุปสงฺกมติฯ

[116] ปงฺเก สยาโนติ กามกทฺทเม สยมาโนฯ ทีปา ทีปํ อุปลฺลวินฺติ สตฺถาราทิโต สตฺถาราทิํ อธิคจฺฉิํฯ อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธนฺติ โสหํ เอวํ ทุทิฏฺฐิํ คเหตฺวา อนฺวาหิณฺฑนฺโต อถ ปาสาณกเจติเย พุทฺธมทฺทกฺขิํฯ

ตตฺถ เสมาโนติ นิสชฺชมาโนฯ สยมาโนติ เสยฺยํ กปฺปยมาโนฯ อาวสมาโนติ วสมาโนฯ ปริวสมาโนติ นิจฺจํ วสมาโนฯ

ปลฺลวินฺติ อุคฺคมิํฯ อุปลฺลวินฺติ อุตฺตริํ , สมฺปลฺลวินฺติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ อทฺทสนฺติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ อทฺทสนฺติ ปสฺสิํฯ อทฺทกฺขินฺติ โอโลเกสิํฯ อปสฺสินฺติ เอสิํฯ ปฏิวิชฺฌินฺติ วินิวิชฺฌิํฯ

[117] อิมิสฺสา คาถาย อวสาเน ปิงฺคิยสฺส จ พาวริสฺส จ อินฺทฺริยปริปากํ วิทิตฺวา ภควา สาวตฺถิยํ ฐิโตเยว สุวณฺโณภาสํ มุญฺจิฯ ปิงฺคิโย พาวริสฺส พุทฺธคุเณ วณฺณยนฺโต นิสินฺโน เอว ตํ โอภาสํ ทิสฺวา ‘‘กิํ อิท’’นฺติ โอโลเกนฺโต ภควนฺตํ อตฺตโน ปุรโต ฐิตํ วิย ทิสฺวา พาวริพฺราหฺมณสฺส ‘‘พุทฺโธ อาคโต’’ติ อาโรเจสิฯ

พฺราหฺมโณ อุฏฺฐายาสนา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ภควาปิ โอภาสํ ผริตฺวา พฺราหฺมณสฺส อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต อุภินฺนมฺปิ สปฺปายํ วิทิตฺวา ปิงฺคิยเมว อาลปมาโน ‘‘ยถา อหู, วกฺกลี’’ติ อิมํ คาถมภาสิฯ

ตสฺสตฺโถ – ยถา วกฺกลิตฺเถโร สทฺธาธิมุตฺโต อโหสิ, สทฺธาธุเรเนว อรหตฺตํ ปาปุณิ, ยถา จ โสฬสนฺนํ เอโก ภทฺราวุโธ นาม, ยถา จ อาฬวิโคตโม จฯ เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ , ตโต สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. 277; เถรคา. 676; ปฏิ. ม. 1.31; กถา. 753) นเยน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ นิพฺพานํ คมิสฺสสีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปิงฺคิโย อรหตฺเต, พาวรี อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิ, พาวริพฺราหฺมณสฺส สิสฺสา ปน ปญฺจสตา โสตาปนฺนา อเหสุํฯ

ตตฺถ มุญฺจสฺสูติ โมจสฺสุฯ ปมุญฺจสฺสูติ โมเจหิฯ อธิมุญฺจสฺสูติ ตตฺถ อธิโมกฺขํ กรสฺสุฯ โอกปฺเปหีติ พหุมานํ อุปฺปาเทหีติฯ สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐนฯ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ ทุกฺขมฏฺเฐนฯ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ อวสวตฺตนฏฺเฐนฯ

[118] อิทานิ ปิงฺคิโย อตฺตโน ปสาทํ นิเวเทนฺโต ‘‘เอส ภิยฺโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปฏิภานวาติ ปฏิภานปฺปฏิสมฺภิทาย อุเปโตฯ

ภิยฺโย ภิยฺโยติ อุปรูปริฯ

[119] อธิเทเว อภิญฺญายาติ อธิเทวกเร ธมฺเม ญตฺวาฯ ปโรปรนฺติ หีนปณีตํ, อตฺตโน จ ปรสฺส จ อธิเทวตฺตกรํ สพฺพธมฺมชาตํ อเวทีติ วุตฺตํ โหติฯ กงฺขีนํ ปฏิชานตนฺติ กงฺขีนํเยว สตํ ‘‘นิกฺกงฺขมฺหา’’ติ ปฏิชานนฺตานํฯ

นิทฺเทเส ปารายนิกปญฺหานนฺติ ปารายนิกพฺราหฺมณานํ ปุจฺฉานํฯ อวสานํ กโรตีติ อนฺตกโรฯ โกฏิํ กโรตีติ ปริยนฺตกโรฯ สีมํ มริยาทํ กโรตีติ ปริจฺเฉทกโรฯ นิคมํ กโรตีติ ปริวฏุมกโรฯ สภิยปญฺหานนฺติ น เกวลํ ปารายนิกพฺราหฺมณานํ ปญฺหานํ เอว, อถ โข สภิยปริพฺพาชกาทีนมฺปิ ปญฺหานํ อนฺตํ กโรตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สภิยปญฺหาน’’นฺติอาทิมาหฯ

[120] อสํหีรนฺติ ราคาทีหิ อสํหาริยํฯ อสงฺกุปฺปนฺติ อสงฺกุปฺปํ อวิปริณามธมฺมํฯ ทฺวีหิปิ ปเทหิ นิพฺพานํ ภณติฯ อทฺธา คมิสฺสามีติ เอกํเสเนว ตํ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ คมิสฺสามิฯ น เมตฺถ กงฺขาติ นตฺถิ เม เอตฺถ นิพฺพาเน กงฺขาฯ เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ ปิงฺคิโย ‘‘เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธ’’นฺติ อิมินา ภควโต โอวาเทน อตฺตนิ สทฺธํ อุปฺปาเทตฺวา สทฺธาธุเรเนว จ วิมุญฺจิตฺวา ตํ สทฺธาธิมุตฺติํ ปกาเสนฺโต ภควนฺตํ อาห – ‘‘เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺต’’นฺติฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘ยถา มํ ตฺวํ อวจ, เอวเมว มํ อธิมุตฺตจิตฺตํ ธาเรหี’’ติฯ

น สํหริยตีติ คเหตฺวา สํหริตุํ น สกฺกาฯ นิโยควจนนฺติ ยุตฺตวจนํฯ อวตฺถาปนวจนนฺติ สนฺนิฏฺฐานวจนํฯ อิมสฺมิํ ปารายนวคฺเค ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน คเหตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปารายนวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส

ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา