15. โมฆราชมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[85] ปนฺนรสเม โมฆราชสุตฺเต – ทฺวาหนฺติ ทฺเว วาเร อหํฯ โส หิ ปุพฺเพ อชิตสุตฺตสฺส (สุ. นิ. 1038 อาทโย) จ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตสฺส (สุ. นิ. 1046 อาทโย) จ อวสาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ, ภควา ปนสฺส อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน น พฺยากาสิฯ เตนาห – ‘‘ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺส’’นฺติฯ ยาวตติยญฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตนฺติ ยาวตติยญฺจ สหธมฺมิกํ ปุฏฺโฐ วิสุทฺธิเทวภูโต อิสิ ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ พฺยากโรตีติ เอวํ เม สุตํฯ โคธาวรีตีเรเยว กิร โส เอวมสฺโสสิฯ เตนาห – ‘‘พฺยากโรตีติ เม สุต’’นฺติฯ อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทเส ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยํ เอวฯ

[86] อยํ โลโกติ มนุสฺสโลโกฯ ปโร โลโกติ ตํ ฐเปตฺวา อวเสโสฯ สเทวโกติ พฺรหฺมโลกํ ฐเปตฺวา อวเสโส อุปปตฺติเทวสมฺมุติเทวยุตฺโตฯ ‘‘พฺรหฺมโลโก สเทวโก’’ติ เอตํ วา ‘‘สเทวโก โลโก’’ติอาทินยนิทสฺสนมตฺตํฯ เตน สพฺโพปิ ตถาวุตฺตปฺปการโลโก เวทิตพฺโพฯ

[87] เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺติ เอวํ อคฺคทสฺสาวิํ, สเทวกสฺส โลกสฺส อชฺฌาสยาธิมุตฺติคติปรายณาทีนิ ปสฺสิตุํ สมตฺถนฺติ ทสฺเสติฯ

[88] สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วาติ ทฺวีหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ ปสฺสฯ อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจาติ สกฺกายทิฏฺฐิํ อุทฺธริตฺวาฯ

ลุชฺชตีติ ภิชฺชติฯ จกฺขตีติ จกฺขุฯ ตเทตํ สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต ทิฏฺฐมณฺฑเล จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ รูปยนฺตีติ รูปา, วณฺณวิการมาปชฺชนฺตา หทยงฺคตภาวํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถฯ จกฺขุโต ปวตฺตํ วิญฺญาณํ , จกฺขุสฺส วา จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ วา วิญฺญาณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสฯ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยาติ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตผสฺสปจฺจยาฯ

เวทยิตนฺติ วินฺทนํ, เวทนาติ อตฺโถฯ ตเทว สุขยตีติ สุขํ, ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํฯ ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํฯ ม-กาโร สนฺธิปทวเสน วุตฺโตฯ โส ปน จกฺขุสมฺผสฺเส อตฺตนา สมฺปยุตฺตาย เวทนาย สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติ, สมฺปฏิจฺฉนสมฺปยุตฺตาย อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ปญฺจธา, สนฺตีรณาทิสมฺปยุตฺตานํ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติฯ

สุณาตีติ โสตํ, ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺฐาเน ปเทเส โสตวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ สทฺทียนฺตีติ สทฺทา, อุทาหรียนฺตีติ อตฺโถฯ ฆายตีติ ฆานํ, ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺฐาเน ปเทเส ฆานวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ คนฺธิยนฺตีติ คนฺธา, อตฺตโน วตฺถุํ สูจิยนฺตีติ อตฺโถฯ ชีวิตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา, สายนฏฺเฐน วา ชิวฺหาฯ สา สสมฺภารชิวฺหาย อติอคฺคมูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส ชิวฺหาวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺฐติฯ รสนฺติ เต สตฺตาติ รสา, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ

กุจฺฉิตานํ อาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโยฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ โส ยาวตา อิมสฺมิํ กาเย อุปาทินฺนปวตฺติ นาม อตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กายปฺปสาโท กายวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺฐติฯ ผุสิยนฺตีติ โผฏฺฐพฺพาฯ มนตีติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถฯ อตฺตโน ลกฺขณํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมาฯ มโนติ สหาวชฺชนภวงฺคํฯ ธมฺมาติ นิพฺพานํ มุญฺจิตฺวา อวเสสา ธมฺมารมฺมณธมฺมาฯ มโนวิญฺญาณนฺติ ชวนมโนวิญฺญาณํฯ มโนสมฺผสฺโสติ ตํสมฺปยุตฺโต ผสฺโส, โส สมฺปยุตฺตาย เวทนาย วิปากปจฺจยวชฺเชหิ เสเสหิ สตฺตหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติฯ อนนฺตราย เตเหว เสสานํ อุปนิสฺสเยเนว ปจฺจโย โหติฯ

อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน วาติ อวโส หุตฺวา ปวตฺตสงฺขาเร ปสฺสนวเสน โอโลกนวเสนาติ อตฺโถฯ

รูเป วโส น ลพฺภตีติ รูปสฺมิํ วสวตฺติภาโว อิสฺสรภาโว น ลพฺภติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากนฺติ อตฺตนิ สติ อตฺตนิยํ นาม โหติ, อตฺตาเยว จ นตฺถิฯ ตสฺมา ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหาก’’นฺติ อาหฯ นาปิ อญฺเญสนฺติ อญฺโญ นาม ปเรสํ อตฺตาฯ ตสฺมิํ สติ อญฺเญสํ นาม สิยา, โสปิ นตฺถิฯ ตสฺมา ‘‘นาปิ อญฺเญส’’นฺติ อาหฯ ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมนฺติ นยิทํ ปุราณกมฺมเมว, ปุราณกมฺมนิพฺพตฺโต ปเนส กาโยฯ ตสฺมา ปจฺจยโวหาเรน เอวํ วุตฺโตฯ อภิสงฺขตนฺติอาทิ กมฺมโวหารสฺเสว วเสน ปุริมลิงฺคสภาวตาย วุตฺตํฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อภิสงฺขตนฺติ ปจฺจเยหิ กโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อภิสญฺเจตยิตนฺติ เจตนาวตฺถุโก, เจตนามูลโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ เวทนิยนฺติ เวทนาย วตฺถูติ ทฏฺฐพฺโพฯ

รูเป สาโร น ลพฺภตีติ รูปสฺมิํ นิจฺจาทิสาโร น ลพฺภติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารนฺติ รูปํ อสฺสารํ สารวิรหิตญฺจฯ สาราปคตนฺติ สารโต อปคตํฯ นิจฺจสารสาเรน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมาเนน นิจฺจสาเรน วาฯ กสฺสจิ นิจฺจสารสฺส อภาวโต นิจฺจสาเรน สาโร นตฺถิฯ สุขสารสาเรน วาติ ฐิติสุขํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมานสฺส กสฺสจิ สุขสารสฺส อภาวโต สุขสารสาเรน วาฯ อตฺตสารสาเรน วาติ อตฺตตฺตนิยสารสาเรน วาฯ นิจฺเจน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมานสฺส กสฺสจิ นิจฺจสฺส อภาวโต นิจฺเจน วาฯ ธุเวน วาติ วิชฺชมานกาเลปิ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย ถิรสฺส กสฺสจิ อภาวโต ธุเวน วาฯ สสฺสเตน วาติ อพฺโพจฺฉินฺนสฺส สพฺพกาเล วิชฺชมานสฺส กสฺสจิ อภาวโต สสฺสเตน วาฯ อวิปริณามธมฺเมน วาติ ชราภงฺควเสน อวิปริณามปกติกสฺส กสฺสจิ อภาวโต อวิปริณามธมฺเมน วาฯ

จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาติ ‘‘การโก เวทโก สยํวสี’’ติ เอวํ ปริกปฺปิเกน อตฺตนา วา อตฺตาภาวโตเยว อตฺตโน สนฺตเกน ปริกฺขาเรน จ สุญฺญํฯ

สพฺพํ จกฺขาทิโลกิยธมฺมชาตํ ยสฺมา อตฺตา จ เอตฺถ นตฺถิ, อตฺตนิยญฺจ เอตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘สุญฺญ’’นฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ ฯ โลกุตฺตราปิ ธมฺมา อตฺตตฺตนิเยหิ สุญฺญาเยว, สุญฺญาตีตธมฺมา นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมิํ ธมฺเม อตฺตตฺตนิยสารสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติฯ โลเก จ ‘‘สุญฺญํ ฆรํ สุญฺโญ ฆโฏ’’ติ วุตฺโต ฆรสฺส ฆฏสฺส จ นตฺถิภาโว น โหติ, ตสฺมิํ ฆเฏ จ อญฺญสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติฯ ภควตา จ อิติ ยมฺปิ โกจิ ตตฺถ น โหติ, เตน ตํ สุญฺญํฯ ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ, ตํ สนฺตํ อิทมตฺถีติ ปชานาตีติ อยเมวตฺโถ วุตฺโตฯ ตถา ญายคนฺเถ สทฺทคนฺเถ จ อยเมวตฺโถฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํฯ อนิสฺสริยโตติ อตฺตโน อิสฺสริเย อวสวตฺตนโตฯ อกามการิยโตติ อตฺตโน อกามํ อรุจิกรณวเสนฯ อปาปุณิยโตติ ฐาตุํ ปติฏฺฐาภาวโตฯ อวสวตฺตนโตติ อตฺตโน วเส อวตฺตนโตฯ ปรโตติ อนิจฺจโต ปจฺจยายตฺตวุตฺติโตฯ วิวิตฺตโตติ นิสฺสรโตฯ

สุทฺธนฺติ เกวลํ อิสฺสรกาลปกตีหิ วินา เกวลํ ปจฺจยายตฺตปวตฺติวเสน ปวตฺตมานํ สุทฺธํ นามฯ อตฺตนิยวิรหิโต สุทฺธธมฺมปุญฺโชติ จฯ สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธํ สงฺขารสนฺตตินฺติ สุทฺธํ ปสฺสนฺตสฺส ชานนฺตสฺส สงฺขารานํ สนฺตติํ อพฺโพจฺฉินฺนสงฺขารสนฺตติํฯ ตเถว สุทฺธํ ปสฺสนฺตสฺส สงฺขาราทีนิ, เอกฏฺฐานิ อาทเรน ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วุตฺตานิฯ เอวํ ปสฺสนฺตสฺส มรณมุเข ภยํ น โหติฯ คามณีติ อาลปนํฯ ติณกฏฺฐสมํ โลกนฺติ อิมํ อุปาทินฺนกฺขนฺธสงฺขาตํ โลกํฯ ยทา ติณกฏฺฐสมํ ปญฺญาย ปสฺสติฯ ยถา อรญฺเญ ติณกฏฺฐาทีสุ คณฺหนฺเตสุ อตฺตานํ วา อตฺตนิยํ วา คณฺหาตีติ น โหติ, เตสุ วา ติณกฏฺฐาทีสุ สยเมว นสฺสนฺเตสุปิ วินสฺสนฺเตสุปิ อตฺตา นสฺสติ, อตฺตนิโย นสฺสตีติ น โหติฯ เอวํ อิมสฺมิํ กาเยปิ นสฺสนฺเต วา วินสฺสนฺเต วา อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา ภิชฺชตีติ อปสฺสนฺโต ปญฺญาย ติณกฏฺฐสมํ ปสฺสตีติ วุจฺจติฯ นาญฺญํ ปตฺถยเต กิญฺจิ, อญฺญตฺรปฺปฏิสนฺธิยาติ ปฏิสนฺธิวิรหิตํ นิพฺพานํ ฐเปตฺวา อญฺญํ ภวํ วา อตฺตภาวํ วา น ปตฺเถติฯ

รูปํ สมนฺเนสตีติ รูปสฺส สารํ ปริเยสติฯ อหนฺติ วาติ ทิฏฺฐิวเสนฯ มมนฺติ วาติ ตณฺหาวเสนฯ อสฺมีติ วาติ มานวเสนฯ ตมฺปิ ตสฺส น โหตีติ ตํ ติวิธมฺปิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส น โหติฯ

อิธาติ เทสาปเทเส นิปาโต, สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติฯ ยถาห – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. 3.78; อ. นิ. 4.33)ฯ กตฺถจิ สาสนํ ฯ ยถาห – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ’’ติ (ม. นิ. 1.139; ที. นิ. 2.214)ฯ กตฺถจิ โอกาสํฯ ยถาห –

‘‘อิเธว ติฏฺฐมานสฺส, เทวภูตสฺส เม สโต;

ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ, เอวํ ชานาหิ มาริสา’’ติฯ (ที. นิ. 2.369);

กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมวฯ ยถาห – ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต’’ติ (ม. นิ. 1.30)ฯ อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ ปน อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย ‘‘อสฺสุตวา’’อิติฯ ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนปจฺจยาการสติปฏฺฐานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยรหิตตฺตา ทิฏฺฐิปฏิเสธโก เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา เนว อธิคโม อตฺถิ, โส อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย ‘‘อสฺสุตวา’’ อิติฯ สฺวายํ –

ปุถูนํ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน;

ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.51; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.130);

โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิปิ การเณหิ ปุถุชฺชโนฯ

ยถาห – ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา , ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺเปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุญฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุฏา นิวุฏา โอวุฏา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา (มหานิ. 51, 94), ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุว อยํ วิสุํเยว สงฺขฺยํ คโต, วิสํสฏฺโฐ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโนฯ เอวเมเตหิ ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ เย เต –

‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2; สํ. นิ. อฏฺฐ. 2.2.61; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.51; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.130; ธ. ส. อฏฺฐ. 1007) –

ทฺเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ, พุทฺธา เอว วา อิธ อริยาฯ ยถาห – ‘‘สเทวเก, ภิกฺขเว, โลเก…เป.… ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 5.1098)ฯ

สปฺปุริสาติ เอตฺถ ปน ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ ‘‘สปฺปุริสา’’ติ เวทิตพฺพาฯ เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสาฯ สพฺเพว วา เอเต ทฺวิธาปิ วุตฺตาฯ พุทฺธาปิ หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ ปจฺเจกพุทฺธาปิ พุทฺธสาวกาปิฯ ยถาห –

‘‘โย เว กตญฺญู กตเวทิ ธีโร, กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ;

ทุขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ, ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.130; ธ. ส. อฏฺฐ. 1007);

‘‘กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี’’ติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก วุตฺโตฯ กตญฺญุตาทีหิ ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธาติ, โย อิเมสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล, น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส อริยานํ อทสฺสาวีติ เวทิตพฺโพฯ โส จกฺขุนา อทสฺสาวี, ญาเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ, เตสุ ญาเณน อทสฺสาวี อิธ อธิปฺเปโตฯ มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺฐาปิ อทิฏฺฐาว โหนฺติ เตสํ จกฺขุนา วณฺณมตฺตคหณโต, น อริยภาวโคจรโตฯ โสณสิงฺคาลาทโยปิ จกฺขุนา อริเย ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโนฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – จิตฺตลปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺฐาโก วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธิํ ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘อริยา นาม, ภนฺเต, กีทิสา’’ติ? เถโร อาห – ‘‘อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิปตฺติํ กตฺวา สห จรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ, เอวํ ทุชฺชานา, อาวุโส, อริยา’’ติฯ เอวํ วุตฺเตปิ โส เนว อญฺญาสิฯ ตสฺมา จกฺขุนา ทสฺสนํ น ทสฺสนํ, ญาเณน ทสฺสนเมว ทสฺสนํฯ ยถาห – ‘‘อลํ เต, วกฺกลิ, กิํ เต อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน, โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.87)ฯ ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ ญาเณน อริเยหิ ทิฏฺฐํ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต, อริยานํ อธิคตญฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต, อริยกรธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ อทิฏฺฐตฺตา ‘‘อริยานํ อทสฺสาวี’’ติ เวทิตพฺโพฯ

อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ สติปฏฺฐานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโลฯ อริยธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถ ปน –

ทุวิโธ วินโย นาม, เอกเมเกตฺถ ปญฺจธา;

อภาวโต ตสฺส อยํ, ‘‘อวินีโต’’ติ วุจฺจติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2; สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.อุรคสุตฺตวณฺณนา; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.130; ธ. ส. อฏฺฐ. 1007);

อยญฺหิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโยฯ เอตฺถ จ ทุวิเธปิ วินเย เอกเมโกปิ วินโย ปญฺจธา ภิชฺชติฯ สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธฯ ปหานวินโยปิ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิโธฯ

ตตฺถ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต’’ติ (วิภ. 511) อยํ สีลสํวโรฯ ‘‘รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 1.295; สํ. นิ. 4.239; อ. นิ. 3.16) อยํ สติสํวโรฯ

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, (อชิตาติ ภควา,)

สติ เตสํ นิวารณํ;

โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติฯ (สุ. นิ. 1041; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 4; เนตฺติ. 11, 45; ธ. ส. อฏฺฐ. 1007) –

อยํ ญาณสํวโรฯ ‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา’’ติ (ม. นิ. 1.24; อ. นิ. 4.114; 6.58) อยํ ขนฺติสํวโรฯ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติ (ม. นิ. 1.26; อ. นิ. 4.114; 6.58) อยํ วีริยสํวโรฯ สพฺโพปิ จายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต ‘‘สํวโร’’, วินยนโต ‘‘วินโย’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพฯ

ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาญาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกเนว ตมสฺส, เตน เตน วิปสฺสนาญาเณน ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ปหานํฯ เสยฺยถิทํ – นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺฐิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีนํ, ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน ‘‘อหํ มมา’’ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺญาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺญาย, อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสญฺญาย, นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสญฺญาย , มุญฺจิตุกมฺยตาญาเณน อมุญฺจิตุกามตาย, อุเปกฺขาญาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺฐิติยํ นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส ปหานํฯ เอตํ ตทงฺคปฺปหานํ นามฯ

ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺเฐ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นามฯ ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน อตฺตโน สนฺตาเน ‘‘ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา’’ติอาทินา (ธ. ส. 277; วิภ. 628) นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิยสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตอปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นามฯ ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นามฯ

ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นามฯ สพฺพมฺปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเฐน ปหานํ, วินยนฏฺเฐน วินโย, ตสฺมา ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติฯ ตํ ตํ ปหานวโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโตเปตํ ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.2; สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.อุรคสุตฺตวณฺณนา; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.130)ฯ

เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ เภทโต จ ทสวิโธ วินโย ภินฺนสํวรตฺตา, ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ, ตสฺมา อภาวโต ตสฺส อยํ ‘‘อวินีโต’’ติ วุจฺจตีติฯ เอเสว นโย สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท, สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถปิฯ นินฺนานากรณญฺหิ เอตมตฺถโตฯ ยถาห – ‘‘เยว เต อริยา, เตว เต สปฺปุริสาฯ เยว เต สปฺปุริสา, เตว เต อริยาฯ โย เอว โส อริยานํ ธมฺโม, โส เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโมฯ โย เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โส เอว โส อริยานํ ธมฺโมฯ เยว เต อริยวินยา, เตว เต สปฺปุริสวินยาฯ เยว เต สปฺปุริสวินยา, เตว เต อริยวินยาฯ อริเยติ วา, สปฺปุริเสติ วา, อริยธมฺเมติ วา, สปฺปุริสธมฺเมติ วา, อริยวินเยติ วา, สปฺปุริสวินเยติ วา เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญวาติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1007; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.130)ฯ

รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ‘‘ยํ รูปํ, โส อหํ, โย อหํ, ตํ รูป’’นฺติ รูปญฺจ อตฺตานญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติฯ เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ, โส วณฺโณฯ โย วณฺโณ, สา อจฺจี’’ติ อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ, เอวเมว อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต…เป.… สมนุปสฺสตีติ (ปฏิ. ม. 1.130-131) เอวํ รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ ทิฏฺฐิปสฺสนาย ปสฺสติฯ รูปวนฺตํ วา อตฺตานนฺติ อรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย ตํ รูปวนฺตํ ‘‘อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสติฯ อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปุปฺผสฺมิํ คนฺธํ วิย อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติฯ รูปสฺมิํ วา อตฺตานนฺติ อรูปเมว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา กรณฺฑเก มณิํ วิย ตํ อตฺตานํ รูปสฺมิํ สมนุปสฺสติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ สุทฺธรูปํเยว ‘‘อตฺตา’’ติ กถิตํฯ ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เวทนํ อตฺตโต… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.131) อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ อรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ กถิตํ, ‘‘เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนา, เวทนาย วา อตฺตาน’’นฺติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ ฐาเนสุ รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโตฯ ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ ปญฺจสุ ฐาเนสุ อุจฺเฉททิฏฺฐิ กถิตาฯ อวเสเสสุ สสฺสตทิฏฺฐิฯ เอวเมตฺถ ปนฺนรส ภวทิฏฺฐิโย ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโย โหนฺติฯ ตา สพฺพาปิ มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา, ปฐมมคฺควชฺฌาติ เวทิตพฺพาฯ

อารญฺญิโกติ อรญฺเญ นิวาสํฯ ปวเนติ มหนฺเต คมฺภีรวเนฯ จรมาโนติ ตหิํ ตหิํ วิจรมาโนฯ วิสฺสตฺโถ คจฺฉตีติ นิพฺภโย นิราสงฺโก จรติฯ อนาปาถคโต ลุทฺทสฺสาติ มิคลุทฺทสฺส ปรมฺมุขคโตฯ อนฺตมกาสิ มารนฺติ กิเลสมารํ วา เทวปุตฺตมารํ วา อนฺตํ อกาสิฯ อปทํ วธิตฺวาติ กิเลสปทํ หนฺตฺวา นาเสตฺวาฯ มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโตติ มารสฺส อทสฺสนวิสยํ ปตฺโตฯ อนาปาถคโตติ มารสฺส ปรมฺมุขํ ปตฺโตฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ วุตฺตสทิโสเยว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

โมฆราชมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. ปิงฺคิยมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[89] โสฬสเม ปิงฺคิยสุตฺตนิทฺเทเส – ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณติ โส กิร พฺราหฺมโณ ชราภิภูโต วีสวสฺสสติโก ชาติยา, ทุพฺพโล จ ‘‘อิธ ปาทํ กริสฺสามี’’ติ อญฺญตฺเรว กโรติ, วินฏฺฐปุริมฉวิวณฺโณ จฯ เตนาห – ‘‘ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ’’ติฯ มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราวาติ มาหํ ตุยฺหํ ธมฺมํ อสจฺฉิกตฺวา อนฺตรา เอว อวิทฺวา หุตฺวา อนสฺสิํฯ ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺติ อิเธว ตว ปาทมูเล ปาสาณเก เจติเย วา ชาติชราย วิปฺปหานํ นิพฺพานํ ธมฺมรสํ อหํ วิชญฺญํ, ตํ เม อาจิกฺขฯ

อพโลติ พลวิรหิโตฯ ทุพฺพโลติ ทุพฺพลพโลฯ อปฺปพโลติ ปริตฺตพโลฯ อปฺปถาโมติ ปริตฺตวีริโยฯ วีตวณฺโณติ ปริวตฺติตฉวิวณฺโณฯ วิคตวณฺโณติ อปคตฉวิวณฺโณฯ วิคจฺฉิตวณฺโณติ ทูรีภูตฉวิวณฺโณฯ ยา สา ปุริมา สุภา วณฺณนิภาติ ยา สา สุภา สุนฺทรา ปุริมกาเล สติ, สา วณฺณนิภา เอตรหิ อนฺตรหิตา วิคตาฯ อาทีนโว ปาตุภูโตติ อุปทฺทโว ปาตุรโหสิฯ ‘‘ยา สา ปุริมา สุภา วณฺณนิภา’’ติ ปาฐํ ฐเปตฺวา ‘‘ยา สุภา อสฺสา’’ติ เอเก วณฺณยนฺติฯ

อสุทฺธาติ ปฏลาทีหิ อสุทฺธาฯ อวิสุทฺธาติ ติมิราทีหิ อวิสุทฺธาฯ อปริสุทฺธาติ สมนฺตโต โผฏปฏลาทีหิ ปริโยนทฺธตฺตา อปริสุทฺธาฯ อโวทาตาติ นปฺปสนฺนา ปสนฺนสทิสาฯ โน ตถา จกฺขุนา รูเป ปสฺสามีติ ยถา โปราณจกฺขุนา รูปารมฺมณํ ปสฺสามิ โอโลเกมิ, ตถา เตน ปกาเรน อิทานิ น ปสฺสามิฯ โสตํ อสุทฺธนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ มาหํ นสฺสนฺติ อหํ มา วินสฺสํฯ

[90] อิทานิ ยสฺมา ปิงฺคิโย กาเย สาเปกฺขตาย ‘‘ชิณฺโณหมสฺมี’’ติอาทิมาห ฯ เตนสฺส ภควา กาเย สิเนหปฺปหานตฺถํ ‘‘ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเน’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ รูเปสูติ รูปเหตุ รูปปจฺจยาฯ วิหญฺญมาเนติ กมฺมการณาทีหิ อุปหญฺญมาเนฯ รุปฺปนฺติ รูเปสูติ จกฺขุโรคาทีหิ จ รูปเหตุเยว ชนา รุปฺปนฺติ พาธิยนฺติฯ

หญฺญนฺตีติ ฆฏียนฺติฯ วิหญฺญนฺตีติ วิเหสิยนฺติฯ อุปวิหญฺญนฺตีติ หตฺถปาทจฺเฉทาทิํ ลภนฺติฯ อุปฆาติยนฺตีติ มรณํ ลภนฺติฯ กุปฺปนฺตีติ ปริวตฺตนฺติฯ ปีฬยนฺตีติ วิฆาตํ อาปชฺชนฺติฯ ฆฏฺฏยนฺตีติ ฆฏฺฏนํ ปาปุณนฺติฯ พฺยาธิตาติ ภีตาฯ โทมนสฺสิตาติ จิตฺตวิฆาตํ ปตฺตาฯ เวมาเนติ นสฺสมาเนฯ