เตเนว มาโร อนฺเวติ ชนฺตุนฺติ เตเนว อุปาทานปจฺจยนิพฺพตฺตกมฺมาภิสงฺขารนิพฺพตฺตวเสน ปฏิสนฺธิกฺขนฺธมาโร ตํ สตฺตํ อนุคจฺฉติฯ

[73] ตสฺมา ปชานนฺติ ตสฺมา เอตมาทีนวํ อนิจฺจาทิวเสน วา สงฺขาเร ปชานนฺโตฯ อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน, ปชํ อิมํ มจฺจุเธยฺเย วิสตฺตนฺติ อาทาตพฺพฏฺเฐน อาทาเนสุ รูปาทีสุ สตฺเต สพฺพโลเก อิมํ ปชํ มจฺจุเธยฺเย ลคฺคํ เปกฺขมาโน , อาทานสตฺเต วา อาทานาภินิวิฏฺเฐ ปุคฺคเล อาทานสงฺคเหตุญฺจ อิมํ ปชํ มจฺจุเธยฺเย ลคฺคํ ตโต วีติกฺกมิตุํ อสมตฺถํ อิติ เปกฺขมาโน กิญฺจนํ สพฺพโลเก น อุปาทิเยถาติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

ภทฺราวุธสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. อุทยมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[74] เตรสเม อุทยสุตฺเต – อญฺญาวิโมกฺขนฺติ ปญฺญานุภาวนิชฺฌานํ ตํ วิโมกฺขํ ปุจฺฉติฯ

ปฐเมนปิ ฌาเนน ฌายีติ วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺเตน ปญฺจงฺคิเกน ปฐมชฺฌาเนน ฌายตีติ ฌายีฯ ทุติเยนาติ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺเตนฯ ตติเยนาติ สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺเตนฯ จตุตฺเถนาติ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺเตนฯ สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายีติ จตุกฺกนยปญฺจกนเยสุ ปฐมชฺฌาเนน สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายตีติ ฌายีฯ อวิตกฺกวิจารมตฺเตนาติ ปญฺจกนเย ทุติเยน ฌาเนนฯ อวิตกฺกอวิจาเรนาติ ทุติยตติยาทิอวเสสฌาเนนฯ สปฺปีติเกนาติ ปีติสมฺปยุตฺเตน ทุกติกฌาเนนฯ นิปฺปีติเกนาติ ปีติวิรหิเตน ตทวเสสฌาเนนฯ สาตสหคเตนาติ สุขสหคเตน ติกจตุกฺกฌาเนนฯ อุเปกฺขาสหคเตนาติ จตุกฺกปญฺจเกนฯ สุญฺญเตนปีติ สุญฺญตวิโมกฺขสมฺปยุตฺเตนฯ

อนิมิตฺเตนปีติ อนิจฺจนิมิตฺตํ ธุวนิมิตฺตํ อนิมิตฺตญฺจ อุคฺฆาเฏตฺวา ปฏิลทฺเธน อนิมิตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายตีติ ฌายีฯ อปฺปณิหิเตนปีติ มคฺคาคมนวเสน ปณิธิํ โสเธตฺวา ปริยาทิยิตฺวา ผลสมาปตฺติวเสน อปฺปณิหิเตนปิฯ โลกิเยนปีติ โลกิเยน ปฐมทุติยตติยจตุตฺเถนฯ

โลกุตฺตเรนปีติ เตเนว โลกุตฺตรสมฺปยุตฺเตนฯ ฌานรโตติ ฌาเนสุ อภิรโตฯ เอกตฺตมนุยุตฺโตติ เอกตฺตํ เอกีภาวํ อนุยุตฺโต ปยุตฺโตฯ สทตฺถครุโกติ สกตฺถครุโก, ก-การสฺสายํ ท-กาโร กโตฯ สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตญฺหิ อตฺตูปนิพทฺธฏฺเฐน อตฺตานํ อวิชหนฏฺเฐน อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเฐน จ อตฺตโน อตฺถตฺตา สกตฺโถติ วุจฺจติฯ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนวเสน สกตฺถครุโก, ‘‘นิพฺพานครุโก’’ติ เอเกฯ อรโชติ นิกฺกิเลโสฯ วิรโชติ วิคตกิเลโสฯ นิรโชติ อปนีตกิเลโส , ‘‘วิตรโช’’ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ รชาปคโตติ กิเลเสหิ ทูรีภูโตฯ รชวิปฺปหีโนติ กิเลสปฺปหีโนฯ รชวิปฺปยุตฺโตติ กิเลเสหิ มุตฺโตฯ

ปาสาณเก เจติเยติ ปาสาณปิฏฺเฐ ปารายนสุตฺตนฺตเทสิตฏฺฐาเนฯ สพฺโพสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาติ สพฺเพสํ กิเลสอุสฺสุกฺกานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา, นาสิตตฺตา อาสีโนฯ

กิจฺจากิจฺจนฺติ ‘‘อิทํ กตฺตพฺพํ, อิทํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ เอวํ มนสา จินฺเตตพฺพํฯ กรณียากรณียนฺติ กายทฺวาเรน อวสฺสํ อิทํ กรณียํ, อิทํ น กรณียนฺติ เอวํ กรณียากรณียํฯ ปหีนนฺติ วิสฺสฏฺฐํฯ วสิปฺปตฺโตติ ปคุณภาวปฺปตฺโตฯ

[75] อถ ภควา ยสฺมา อุทโย จตุตฺถชฺฌานลาภี, ตสฺมาสฺส ปฏิลทฺธฌานวเสน นานปฺปการโต อญฺญาวิโมกฺขํ ทสฺเสนฺโต อุปรูปริคาถมาหฯ ตตฺถ ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺติ ยทิทํ ปฐมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตนฺตสฺส กามจฺฉนฺทปหานํ, ตมฺปิ อญฺญาวิโมกฺขนฺติ ปพฺรูมิฯ เอวํ สพฺพปทานิ โยเชตพฺพานิฯ

ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตาติ จิตฺตสฺส คิลานภาโวฯ คิลาโน หิ อกลฺลโกติ วุจฺจติฯ วินเยปิ วุตฺตํ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อกลฺลโก’’ติ (ปารา. 151)ฯ

อกมฺมญฺญตาติ จิตฺตเคลญฺญสงฺขาโตว อกมฺมญฺญตากาโรฯ โอลียนาติ โอลียนากาโรฯ อิริยาปถิกจิตฺตญฺหิ อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตํ รุกฺเข วคฺคุลิ วิย ขีเล ลคฺคิตผาณิตวารโก วิย จ โอลียติ, ตสฺส ตํ อาการํ สนฺธาย ‘‘โอลียนา’’ติ วุตฺตํฯ ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํฯ ลีนาติ อวิปฺผาริกตาย ปฏิกุฏิตํฯ อิตเร ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสาฯ ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย ฆนภาเวน ฐิตํฯ ถิยนาติ อาการนิทฺเทโสฯ ถิยิตภาโว ถิยิตตฺตํ, อวิปฺผารวเสเนว ถทฺธตาติ อตฺโถ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1162)ฯ

[76] อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานอุเปกฺขาสตีหิ สํสุทฺธํฯ ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ อิมินา ตสฺมิํ จตุตฺถชฺฌานวิโมกฺเข ฐตฺวา ฌานงฺคานิ วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ อรหตฺตวิโมกฺขํ วทติฯ อรหตฺตวิโมกฺขสฺส หิ มคฺคสมฺปยุตฺตสมฺมาสงฺกปฺปาทิเภโท ธมฺมตกฺโก ปุเรชโว โหติฯ เตนาห ‘‘ธมฺมตกฺกปุเรชว’’นฺติฯ อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ เอตเมว จ อญฺญาวิโมกฺขํ อวิชฺชาปเภทนสงฺขาตํ นิพฺพานํ นิสฺสาย ชาตตฺตา การโณปจาเรน ‘‘อวิชฺชาย ปเภทน’’นฺติ พฺรูมีติฯ

ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขาติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สมํ ปสฺสติ อปกฺขปติตา หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถฯ อุเปกฺขนาติ อาการนิทฺเทโสฯ อชฺฌุเปกฺขนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ จิตฺตสมตาติ จิตฺตสฺเสกคฺคภาโวฯ จิตฺตปฺปสฺสทฺธตาติ จิตฺตสฺส อูนาติริตฺตวชฺชิตภาโวฯ มชฺฌตฺตตาติ จิตฺตสฺส มชฺเฌ ฐิตภาโวฯ

[77] เอวํ อวิชฺชาปเภทวจเนน วุตฺตํ นิพฺพานํ สุตฺวา ‘‘ตํ กิสฺส วิปฺปหาเนน วุจฺจตี’’ติ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กิํสุ สํโยชโน’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ กิํสุ สํโยชโนติ กิํสํโยชโนฯ วิจารณนฺติ วิจารณการณํฯ กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนนาติ กิํนามกสฺส อสฺส ธมฺมสฺส วิปฺปหาเนนฯ

[78] อถสฺส ภควา ตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต ‘‘นนฺทิสํโยชโน’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ วิตกฺกสฺสาติ กามวิตกฺกาทิโก วิตกฺโก อสฺสฯ

[79] อิทานิ ตสฺส นิพฺพานสฺส มคฺคํ ปุจฺฉนฺโต ‘‘กถํ สตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ วิญฺญาณนฺติ อภิสงฺขารวิญฺญาณํฯ

[80]

อถสฺส มคฺคํ กเถนฺโต ภควา ‘‘อชฺฌตฺตญฺจา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ เอวํ สตสฺสาติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺสฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโสว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย

อุทยมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. โปสาลมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[81] จุทฺทสเม โปสาลสุตฺเต – โย อตีตํ อาทิสตีติ โย ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ ‘‘เอกมฺปิ ชาติ’’นฺติอาทิเภทํ อตีตํ อาทิสติฯ

เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลกํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํฯ เอส นโย ทฺเวปิ ชาติโยติอาทีสุฯ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป, ตทา สพฺเพสํ พฺรหฺมโลเก สนฺนิปตนโตฯ วฑฺฒมาโน กปฺโป วิวฏฺฏกปฺโป, ตทา พฺรหฺมโลกโต สตฺตานํ วิวฏฺฏนโตฯ ตตฺถ สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺฐายี คหิโต โหติ ตํมูลกตฺตา, วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺฐายีฯ เอวญฺหิ สติ ยานิ ตานิ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺฐายี’’ติ วุตฺตานิ (อ. นิ. 4.156), ตานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติฯ สํวฏฺฏกปฺเป วิวฏฺฏกปฺเปติ จ กปฺปสฺส อทฺธํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเปติ สกลํ กปฺปํ คเหตฺวา วุตฺตํฯ กถํ อนุสฺสรตีติ เจ? อมุตฺราสินฺติอาทินา นเยนฯ ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป อหํ อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺญาณฏฺฐิติยา วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อาสิํฯ เอวํนาโมติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วาฯ